Nghiên cứu văn bản tác phẩm diễn Nôm Nhị độ mai (Luận án tiến sĩ)

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ HẢI VÂN

NGHIÊN CỨU VĂN BẢN
TÁC PHẨM DIỄN NÔM NHỊ ĐỘ MAI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM

Hà Nội - 2018


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ HẢI VÂN

NGHIÊN CỨU VĂN BẢN
TÁC PHẨM DIỄN NÔM NHỊ ĐỘ MAI
Ngành: Hán Nôm
Mã số: 9.22.01.04

LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Hoàng Thị Ngọ
2. PGS.TS. Hà Văn Minh

Hà Nội - 2018

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng: Luận án Tiến sĩ với đề tài Nghiên cứu văn bản tác
phẩm diễn Nôm Nhị độ mai là kết quả làm việc, nghiên cứu của riêng tôi. Các số
liệu, kết quả trình bày trong Luận án là trung thực. Và những kết quả của các nhà
nghiên cứu trƣớc đã đƣợc tiếp thu một cách chân thực, có trích dẫn cụ thể.
Tác giả Luận án

Nguyễn Thị Hải Vân


LỜI CẢM ƠN
Trƣớc tiên, tôi xin trân trọng cảm ơn PGS.TS. Hoàng Thị Ngọ và PGS.TS.
Hà Văn Minh là hai thầy hƣớng dẫn khoa học đã tận tình dẫn dắt, chỉ bảo nhiều
kiến thức quý báu và cổ vũ nhiệt tình trong quá trình tôi học tập, nghiên cứu.
Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến Các vị lãnh đạo Học viện Khoa học
Xã hội, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, các bác, các cô chú, các bạn đồng nghiệp đã
tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian tôi công tác, nghiên cứu và hoàn
thành Luận án.
Xin gửi lời tri ân đến các thầy cô giáo trong Bộ môn Hán Nôm, Khoa Ngữ
văn, Trƣờng Đại học Sƣ Phạm Hà Nội đã dìu dắt em từ những ngày đầu học tập bộ
môn Hán Nôm, các thầy cô trong tổ Văn học Việt Nam, Khoa Ngữ văn, trƣờng Đại
học Sƣ Phạm Hà Nội 2 đã hƣớng dẫn, chỉ bảo tận tình khi em bắt đầu bƣớc vào
giảng dạy bộ môn Hán Nôm.
Chân thành cám ơn gia đình và bạn bè đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện
tốt nhất để tôi hoàn thành Luận án.


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
Chƣơng 1: TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
LUẬN ÁN ......................................................................................................... 6
1.1. Khái niệm “diễn Nôm” trong Văn học Trung đại Việt Nam ..................... 6
1.2. Tình hình nghiên cứu văn bản tác phẩm diễn Nôm Nhị độ mai .............. 10
Chƣơng 2: HỆ THỐNG VĂN BẢN DIỄN NÔM NHỊ ĐỘ MAI Ở
VIỆT NAM -NGUỒN GỐC VÀ ĐẶC TRƢNG ......................................... 26
2.1. Các truyện Nhị độ mai ở Trung Quốc ...................................................... 26
2.2. Khảo sát hệ thống văn bản diễn Nôm Nhị độ mai ở Việt Nam .............. 31
2.3. Vấn đề tác giả truyện thơ Nôm Nhị độ mai ............................................. 61
2.4. Vấn đề niên đại của các truyện thơ Nôm Nhị độ mai .............................. 65
Chƣơng 3: TÌNH HÌNH VĂN BẢN CỦA CÁC TÁC PHẨM DIỄN
NÔM NHỊ ĐỘ MAI QUA KHẢO SÁT VÀ SO SÁNH ĐỐI CHIẾU....... 69
3.1. Khảo sát các đặc điểm của văn bản nền Nhị độ mai diễn ca kí hiệu
VNb.22 ............................................................................................................ 69
3.2. Quá trình truyền bản của các văn bản truyện thơ Nôm Nhị độ mai
diễn ca ............................................................................................................. 85
3.3. Quá trình truyền bản của các văn bản diễn Nôm Nhị độ mai.................... 101
Chƣơng 4: GIÁ TRỊ VÀ VỊ THẾ CỦA CÁC TÁC PHẨM DIỄN
NÔM NHỊ ĐỘ MAI QUA VIỆC NGHIÊN CỨU VĂN BẢN ................. 107
4.1. Hình thức nghệ thuật .............................................................................. 107
4.2. Giá trị nội dung tƣ tƣởng ........................................................................ 120
4.3. Giá trị của các bản diễn xƣớng Nhị độ mai ............................................ 131
KẾT LUẬN .................................................................................................. 137
DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ........................................... 140
LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN.................................................................... 140
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 141
PHỤ LỤC ..................................................................................................... 151

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
NĐM

:

Nhị độ mai

NĐMDC

:

Nhị độ mai diễn ca

NĐMTT

:

Nhị độ mai tinh tuyển

CDNĐMT

:

Cải dịch Nhị độ mai truyện

NĐMT

:

Nhị độ mai trò

NĐMDT

:

Nhị độ mai diễn truyện


DANH MỤC BẢNG, BIỂU, SƠ ĐỒ

Bảng 2.1: Danh mục các văn bản diễn Nôm Nhị độ mai ............................... 32
Bảng 2.2: So sánh một số khác biệt về tự dạng khắc in giữa các bản Nhị
độ mai diễn ca (VNb.22, VNb.28, VNb.37, R.495) ........................... 38
Bảng 2.3: Một số chữ khắc in nhầm của Nhị độ mai diễn ca VNb.22
đƣợc lặp lại ở Nhị độ mai diễn ca R.464 ............................................ 42
Bảng 2.4: Một số câu thơ tƣơng đồng giữa Nhị độ mai diễn ca VNb.22
và Nhị độ mai tinh tuyển AB.350 ....................................................... 47
Bảng 2.5: Thống kê và phân loại hệ thống các văn bản diễn Nôm Nhị độ mai ... 58
Bảng 3.1: Một số chữ kỵ húy trong văn bản Nhị độ mai diễn ca VNb.22 ..... 71
Bảng 3.2: Thống kê từ Việt cổ trong Nhị độ mai diễn ca VNb.22 ................ 78
Bảng 3.3: So sánh số lƣợng từ Việt cổ qua một số văn bản .......................... 82
Bảng 3.4: Khảo dị những dị văn trong các văn bản truyện thơ Nôm Nhị
độ mai diễn ca (Lấy bản VNb.22 làm bản nền) .................................. 88
Bảng 3.5: Một số ví dụ chứng minh các văn bản nhóm VNb.28, VNb.37,
R.464 Nhị độ mai diễn ca khắc in lại.................................................. 94
Bảng 3.6: So sánh sự khác biệt về cấu trúc chữ Nôm ở các văn bản Nhị
độ mai diễn ca VNb.22, VNb.37, VNb.28, R.464 với R.495 ............. 96
Bảng 3.7: So sánh sự khác biệt ở các văn bản Nhị độ mai diễn ca VNB.22
với AB.419/bis và Yale 100044.028 ..................................................... 97

Sơ đồ 3.1: Sơ đồ truyền bản các văn bản Nhị độ mai diễn ca ...................... 101
Sơ đồ 3.2: Sơ đồ truyền bản các văn bản diễn nôm Nhị độ mai ở Việt Nam .... 105


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong kho tàng truyện thơ Nôm của dân tộc, có thể nói sau Truyện
Kiều và Lục Vân Tiên, Nhị độ mai 二度梅 là tác phẩm đƣợc quảng đại quần chúng
yêu thích và đƣợc phổ biến rộng rãi, và là một trong những truyện Nôm quen thuộc
trong đời sống văn hóa tinh thần của ngƣời Việt Nam. Về nguồn gốc thì Truyện Nhị
độ mai (NĐM) đƣợc diễn ca, diễn dịch, cải dịch Nôm từ một tiểu thuyết của Trung
Quốc có tên là Trung hiếu tiết nghĩa nhị độ mai. Về sau, các bản diễn Nôm NĐM đã
đƣợc in ấn, sao chép, diễn dịch nhiều hơn, đa dạng hơn với các loại hình văn học
nghệ thuật khác nhau. Lâu nay, chúng ta chỉ biết đến một tác phẩm NĐM đang đƣợc
lƣu hành là truyện thơ Nôm Nhị độ mai diễn ca. Truyện thơ NĐM mà chúng ta vẫn
biết đó là văn bản đƣợc phiên khảo từ bản Nôm cổ có tên Nhị độ mai diễn ca
二度梅演歌 gồm 2820 câu lục bát (kí hiệu AB.419 tại VNCHN).
Tuy nhiên, trên thực tế, NĐM vẫn còn những văn bản khác, đƣợc khắc in,
sao chép ở những giai đoạn khác nhau, và đƣợc diễn dịch thành các loại hình khác
nhau, đó là Nhị độ mai tinh tuyển 二度梅精選, Nhị độ mai trò 二度梅𠻀, Nhị độ
mai tân truyện 二度梅新傳, Nhị độ mai nhuận chính 二 度 梅 潤 正, Cải dịch Nhị
độ mai truyện 改譯二度梅傳,…Những văn bản này đa phần là sách khắc in hoặc
chép tay, hiện vẫn nằm trong kho thƣ tịch của Viện Nghiên cứu Hán Nôm
(VNCHN) và một số thƣ viện khác mà chƣa đƣợc phiên chuyển ra Quốc ngữ để
công bố với bạn đọc.
Không những thế, vấn đề tác giả của các bản diễn Nôm này đến nay vẫn còn
nhiều quan điểm chƣa thống nhất. NĐM có phải là tác phẩm truyện thơ Nôm khuyết
danh hay không? Nếu có tác giả thì đó là ai, căn cứ vào đâu để kết luận về tác giả
của những tác phẩm diễn Nôm này? Những tác phẩm diễn Nôm NĐM chƣa đƣợc
công bố kia có giá trị thế nào, có ƣu nhƣợc điểm gì so với bản hiện đang lƣu hành?

Đâu sẽ là bản diễn Nôm tốt nhất phỏng theo cốt truyện của NĐM?… Nhìn chung tình
hình văn bản diễn Nôm NĐM khá phức tạp và còn nhiều vấn đề hiện vẫn chƣa đƣợc
giải quyết thỏa đáng.
1


Nhận thấy giá trị, tầm quan trọng của những bản diễn Nôm NĐM, chúng tôi
lựa chọn đề tài Nghiên cứu văn bản tác phẩm diễn Nôm Nhị độ mai. Lựa chọn đề tài
này, chúng tôi mong muốn xác lập cái nhìn khái quát về hệ thống văn bản tác phẩm
diễn Nôm NĐM; đƣa ra những nhận định, đánh giá, và giải quyết các vấn đề liên
quan đến văn bản của hệ thống văn bản này cũng nhƣ bƣớc đầu tìm hiểu, đánh giá
về vị trí các tác phẩm diễn Nôm NĐM trong văn học chữ Nôm và trong nền văn
hóa, văn học dân tộc.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
2.1. Mục đích
Luận án khảo cứu một cách toàn diện hệ thống văn bản tác phẩm diễn Nôm
NĐM. Trên cơ sở đó, chúng tôi tiến hành xác lập quá trình truyền bản của hệ thống
văn bản diễn Nôm NĐM, xác định bản đáng tin cậy (thiện bản) và nghiên cứu giá trị
các tác phẩm diễn Nôm NĐM trên cơ sở các kết quả nghiên cứu văn bản học.
2.2. Nhiệm vụ
Luận án xác định những nhiệm vụ cụ thể nhƣ sau:
- Khái quát hệ thống các văn bản tác phẩm diễn Nôm NĐM, mô tả, phân loại
văn bản, khảo dị, so sánh để tìm ra bản nền, tiến tới xác lập hệ thống truyền bản các
bản diễn Nôm NĐM.
- Tìm hiểu một số vấn đề về tác giả, niên đại của các văn bản tác phẩm diễn
Nôm NĐM.
- Nghiên cứu, phân tích, đánh giá giá trị các tác phẩm diễn Nôm NĐM về hai
phƣơng diện: nội dung và nghệ thuật trên cơ sở các kết quả nghiên cứu văn bản học.
- Phiên âm, chuyển dịch một số các tác phẩm diễn Nôm NĐM.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu
- Các văn bản của tác phẩm diễn Nôm NĐM hiện còn lƣu giữ đƣợc gồm 13
văn bản hiện đang lƣu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Thƣ viện Viện Văn học,
Thƣ viện Quốc gia Việt Nam và sƣu tập tƣ gia.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Đề tài của chúng tôi phạm vi chủ yếu xoay quanh vấn đề khảo cứu hệ thống
các văn bản diễn dịch Nôm NĐM. Liên quan đến phạm vi đề tài này, chúng tôi xác
2


định phạm vi tƣ liệu chủ yếu là các dạng thức tồn tại của các văn bản diễn Nôm
NĐM hiện còn đƣợc lƣu giữ tại kho thƣ tịch của Viện Nghiên cứu Hán Nôm và
trong các thƣ viện khác.
Bênh cạnh đó, chúng tôi cũng quan tâm đến các tƣ liệu thành văn từng khảo
cứu và diễn dịch liên quan đến truyện thơ Nôm NĐM cũng nhƣ các trƣớc tác liên
quan đến vấn đề này.
Ngoài ra, chúng tôi sẽ tiến hành tìm hiểu những thông tin về các tác giả của
các văn bản, những tồn nghi từ trƣớc đến nay và những kiến giải mới của chúng tôi.
Những hiểu biết về tác giả các bản diễn Nôm này sẽ phục vụ cho quá trình khảo sát
và đánh giá các văn bản.
4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận án
Trong quá trình thực hiện luận án, chúng tôi sử dụng các phƣơng pháp
nghiên cứu:
- Phƣơng pháp văn bản học Hán Nôm là phƣơng pháp chủ đạo đƣợc vận
dụng nhằm xác lập hệ thống văn bản tác phẩm diễn Nôm NĐM, giám định niên đại,
tác giả, quá trình truyền bản, từ đó xác định văn bản tốt nhất để giới thiệu và công
bố.
- Phƣơng pháp thống kê định lƣợng số lƣợng bài, số lƣợng các dị văn trong
các văn bản; từ đó đƣa ra những phân tích biện luận về các dị văn và đƣa ra những
nhận định tin cậy cho các dị văn.

- Phƣơng pháp thông diễn học (thuyên thích học), đƣợc sử dụng để giải mã,
biên dịch ... làm nổi bật các thông tin từ tác phẩm một cách tối đa và có chiều sâu. Theo
phƣơng pháp này, vấn đề minh giải văn bản đƣợc xem xét trong các mối quan hệ của
văn bản và liên văn bản, giúp ngƣời đọc hiểu đƣợc tác phẩm.
- Phƣơng pháp nghiên cứu văn học sử trong nghiên cứu văn học thời Trung
Đại qua các thời kỳ gắn liền với quá trình ra đời của các tác phẩm diễn Nôm NĐM.
- Phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành đƣợc vận dụng để nghiên cứu hệ thống
văn bản tác phẩm diễn Nôm NĐM ở các khía cạnh văn học, ngôn ngữ,...
Luận án có sử dụng các thao tác phân tích tổng hợp, với mục tiêu tổng thuật
tình hình nghiên cứu về các văn bản tác phẩm diễn Nôm NĐM, đƣa ra những nhận
3


xét của ngƣời đi trƣớc đã nghiên cứu những vấn đề liên quan đến đề tài, từ đó định
hƣớng nghiên cứu của đề tài.
5. Đóng góp mới của Luận án
Lần đầu tiên tình hình các bản diễn Nôm NĐM đƣợc khảo sát một cách đầy đủ. Từ
việc khảo dị và so sánh văn bản, Luận án đƣa ra các văn bản nền, sơ đồ truyền bản
của các bản diễn Nôm NĐM.
Luận án đặt ra vấn đề tác giả của các bản diễn Nôm NĐM, đặc biệt là truyện
thơ Nôm NĐMDC, Luận án sẽ có những đóng góp thêm và minh chứng về tác giả
của truyện thơ Nôm này.
Luận án tìm hiểu, đánh giá giá trị của các tác phẩm diễn Nôm NĐM cả về nội
dung tƣ tƣởng cũng nhƣ hình thức nghệ thuật, so sánh các bản diễn Nôm này với
tiểu thuyết chữ Hán Trung hiếu tiết nghĩa Nhị độ mai của Trung Quốc, so sánh giữa
các bản diễn Nôm NĐM với nhau. Qua đó tìm hiểu giá trị đặc sắc của mỗi văn bản
tác phẩm và khẳng định vai trò, vị trí của các bản diễn Nôm này trong kho tàng văn
học chữ Nôm và trong nền văn học Việt Nam nói chung.
Luận án tiến hành phiên âm, khảo dị và chú giải trên bản gốc bằng chữ Nôm
một văn bản diễn Nôm NĐMDC qua khảo cứu đã đánh giá là gần với bản gốc nhất

và phù hợp nhất với thời điểm ra đời của văn bản, tránh đƣợc những sai sót và nhầm
lẫn của các bản phiên âm NĐM trƣớc đây. Luận án cũng phiên âm và giới thiệu
trích đoạn trong các tác phầm Nhị độ mai tinh tuyển, Cải dịch Nhị độ mai truyện,
Nhị độ mai trò, Nhị độ mai diễn truyện.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
- Khảo cứu hệ thống văn bản tác phẩm diễn Nôm NĐM làm giàu thêm kho
tàng truyện thơ Nôm dân tộc, điều đó có ý nghĩa thực tiễn đối với việc bổ sung thêm
những tác phẩm truyện thơ Nôm, tác phẩm diễn xƣớng sân khấu NĐM với đông đảo
bạn đọc.
- Nghiên cứu hệ thống văn bản tác phẩm diễn Nôm có ý nghĩa xã hội hóa tƣ
liệu Hán Nôm trong đời sống văn hóa hiện nay. Hơn nữa trong việc cung cấp tƣ liệu
và giảng dạy truyện thơ Nôm ở trƣờng phổ thông, hay bậc đại học và sau đại học
hiện nay.
4


7. Bố cục của luận án
Ngoài Phần mở đầu, Phần kết luận và Phụ lục, bố cục của Luận án gồm 4
chƣơng nhƣ sau:
+ Chƣơng 1: Tổng quan các vấn đề nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án
+ Chƣơng 2: Hệ thống các văn bản diễn Nôm Nhị độ mai ở Việt Nam - nguồn
gốc và đặc trưng
+ Chƣơng 3: Tình hình văn bản của các tác phẩm diễn Nôm Nhị độ mai qua
khảo sát và so sánh đối chiếu
+ Chƣơng 4: Giá trị và vị thế của các tác phẩm diễn Nôm Nhị độ mai qua
việc nghiên cứu văn bản
Tiếp theo Phần kết luận là Danh mục bài nghiên cứu đã công bố liên quan
đến đề tài luận án gồm 03 bài viết đã đƣợc đăng tải trên Tạp chí Hán Nôm, tạp chí
Nhân lực Khoa học Xã hội, Hợp tuyển công trình nghiên cứu Ngữ văn học - Trường
Đại học Sư Phạm Hà Nội.

Tài liệu tham khảo gồm 110 đơn vị.
Phần Phụ lục gồm 04 mục:
+ Phụ lục 01: Bảng khảo dị các văn bản truyện thơ Nôm Nhị độ mai diễn ca
+ Phụ lục 02: Văn bản nền Nhị độ mai diễn ca –1000 câu thơ đầu.
+ Phụ lục 03: Giới thiệu văn bản tuồng chữ nôm Nhị độ mai diễn truyện trích hồi 2
+ Phụ lục 04: Giới thiệu một vài đoạn trong các bản diễn Nôm Nhị độ mai
chƣa đƣợc công bố.

5


Chƣơng 1
TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
Bắt nguồn từ tiểu thuyết NĐM của Trung Quốc, khi du nhập vào Việt Nam,
tác phẩm này đã có quá trình lƣu truyền rất phong phú và phức tạp. Với đề tài
Nghiên cứu văn bản tác phẩm diễn Nôm Nhị độ mai, chúng tôi nhằm mục đích khảo
sát và hệ thống lại tất cả các văn bản diễn Nôm NĐM, thiết lập sơ đồ truyền bản,
đồng thời giới thiệu và công bố văn bản nền đáng tin cậy và gần với bản gốc hơn cả.
Liên quan đến đề tài Luận án, chúng tôi sẽ tìm hiểu về khái niệm “diễn Nôm” trong
văn học Trung Đại Việt Nam, các tác phẩm diễn Nôm NĐM trong tƣơng quan với
văn học dịch nhƣ thế nào? Đồng thời trong phần này, chúng tôi sẽ khảo sát các công
trình nghiên cứu liên quan đến NĐM, từ vấn đề văn bản cho tới những đánh giá về
giá trị. Thấy đƣợc những thiếu sót từ trƣớc đến nay khi nghiên cứu về NĐM, để từ
đó bổ sung làm rõ những vấn đề về mặt văn bản của hệ thống văn bản tác phẩm
diễn Nôm này.
1.1. Khái niệm “diễn Nôm” trong Văn học Trung đại Việt Nam
Chữ Hán của ngƣời Trung Quốc thời cổ theo dấu chân của những đoàn quân
xâm lƣợc, của những lƣu dân, thƣơng nhân đã du nhập vào Việt Nam từ trƣớc Công
Nguyên), trải qua một ngàn năm Bắc thuộc, chữ Hán đƣợc sử dụng làm văn tự
chính thống, duy nhất trên đất nƣớc Việt bị các đế chế Hán tộc thống trị. Đến kỷ

nguyên tự chủ, mở đầu từ thế kỷ thứ X, chữ Hán ở Việt Nam đƣợc chuyển đọc theo
quy luật âm Việt, gọi là cách đọc Hán Việt, đƣợc nhà nƣớc phong kiến sử dụng làm
văn tự chính thống. Từ vị thế ấy, chữ Hán đƣợc dùng chính thức trên tất cả các lĩnh
vực nhƣ hành chính, văn hóa, giáo dục,... đặc biệt trong sáng tác văn chƣơng, tạo
nên bộ phận văn học chữ Hán ở Việt Nam, “đồng văn, dị vực” với văn học một số
nƣớc vùng Đông Á. Tuy nhiên, chữ Hán không thể ghi chép và diễn tả hết đƣợc
những tâm tƣ, tình cảm, văn hóa, phong tục, đời sống của ngƣời dân Việt Nam, điều
đó đã góp phần thúc đẩy sự hình thành việc sáng tạo ra chữ Nôm. Chữ Nôm là văn
tự riêng của ngƣời Việt. Chữ Nôm cũng nhƣ chữ Hán, thuộc loại hình chữ vuông,
do ngƣời Việt Nam sáng chế, dựa vào bộ nét, thành tố, phƣơng thức cấu tạo chữ
6


Hán và cách đọc Hán Việt để ghi âm tiếng Việt. Dẫu vậy, trong suốt chiều dài của
lịch sử dân tộc, chữ Nôm không có vị thế chính thống dù vẫn có những giai đoạn
ngắn ngủi (thời nhà Hồ, tây Sơn Sơn) đƣợc triều đình ƣu ái, đề cao) cho nên trong
những lĩnh vực có tính chất nhà nƣớc, hành chính, quan chế, điển chƣơng,... chữ
Nôm chỉ đƣợc dùng bổ sung cho chữ Hán. Nhƣng trên lĩnh vực sáng tác văn
chƣơng, với ƣu thế của thứ chữ ghi âm tiếng mẹ đẻ, chữ Nôm lại trở thành công cụ
đắc lực của dòng văn học kết tinh đƣợc tinh hoa, sáng tạo của các tác giả văn học
thời trung đại, điều mà văn học chữ Hán, dù sao cũng là viết bằng văn tự ngoại lai
bị hạn chế nhiều.
Trong hệ thống văn bản Nôm ta thƣờng thấy trong tiêu đề tên tác phẩm có
các cụm từ nhƣ diễn ca, diễn âm, ca, ca âm, quốc âm ca, diễn truyện, diễn nghĩa,
giải âm, quốc âm,... Về các cụm từ này đã có một số nhà nghiên cứu có ý kiến, nhƣ
Hoàng Thị Ngọ, Nguyễn Quang Hồng, Lại Nguyên Ân, Nguyễn Kim Sơn,...
Tác giả Nguyễn Quang Hồng trong bài Tác phẩm chữ Nôm và các kiểu định
danh chúng [32, 207-218] đã khảo sát các tác phẩm chữ Nôm và tên tác phẩm qua 2
bộ thƣ mục Tìm hiểu kho sách Hán Nôm của Trần Văn Giáp [23] và Di sản Hán
Nôm Việt Nam - Thư mục đề yếu do Trần Nghĩa và François Gros chủ biên [59].

Trong bài viết này, tác giả đã thống kê số lƣợng cụ thể các loại tên tác phẩm Nôm
nhƣ: tên thuần Nôm, tên nửa Hán nửa Nôm, tên Hán văn và tên có các chứa các từ
ngữ nhƣ: Quốc ngữ, quốc âm, Nam âm, diễn âm, giải âm, tân truyện, diễn
truyện, diễn nghĩa... Tác giả đã chỉ ra quang cảnh chung của tác phẩm Nôm và tên
tác phẩm, đồng thời cho rằng: tên tác phẩm có các thuật ngữ quốc ngữ, quốc
âm, diễn âm, diễn ca và tân truyện là tên có nhiều khả năng chỉ báo đó là tác phẩm
Nôm nhất.
Theo tác giả Hoàng Thị Ngọ trong bài viết Vài nét về thể tài diễn ca lịch sử
Nôm thì cụm từ diễn âm khi thì đƣợc dùng ở các bản diễn dịch nghĩa kinh Phật, sách
tôn giáo từ Hán sang Nôm, khi thì đƣợc dùng trong những văn bản có nội dung răn
dạy đạo đức và cả trong những văn bản có nội dung diễn ca lịch sử bằng văn vần theo
thể lục bát. Cụm từ diễn ca xuất hiện khá nhiều và ở nhiều lĩnh vực khác nhau nhƣ:
văn học, diễn ca lịch sử, y học, giáo dục, tôn giáo, diễn ca sách kinh điển... Những
7


Luận án đủ ở file: Luận án full