Giáo trình dung sai lắp ghép

PGS. TS. NGUY N V N Y N

BÀI GI NG

Φ50n6

Φ50H7

DUNG SAI
L P GHÉP

À N NG - 2007


M CL C
Bài m đ u
1- Gi i thi u
2- M t s ký hi u th ng dùng trong Dung sai L p ghép
Ch ng 1: Nh ng v n đ c b n trong Dung sai L p ghép
1.1. Kích th c
1.2. L p ghép
1.3. Tính đ i l n ch c n ng
Ch ng 2: Dung sai l p ghép tr tr n
2.1. Dung sai kích th c
2.1.1. Quy đ nh v dung sai kích th c
2.1.2. Mi n dung sai và sai l ch c b n
2.1.3. Dung sai c a kích th c
2.2. Quy đ nh l p ghép
2.2.1. H th ng l , h th ng tr c
2.2.2. Ki u l p u tiên
2.2.3. Ký hi u ki u l p tr tr n trên b n v

Ch ng 3: Dung sai các y u t hình h c
3.1. Sai l ch hình d ng và v trí t ng đ i gi a các b m t
3.1.1. Bi u di n dung sai hình d ng và v trí t ng đ i
3.1.2. Ch n dung sai hình d ng và v trí t ng đ i
3.2.
nhám b m t
Ch ng 4: Dung sai các l p ghép đi n hình
4.1. Dung sai l p ghép then b ng, then bán nguy t
4.2. Dung sai l p ghép then hoa
4.3. Dung sai l p ghép l n
4.4. Dung sai l p ghép ren
4.5. Dung sai truy n đ ng bánh r ng
4.5.1. Sai s gia cơng bánh r ng
4.5.2.
chính xác truy n đ ng bánh r ng
4.5.3. Ghi c p chính xác và d ng khe h m t bên
Ch ng 5: Chu i kích th c và cách ghi kích th c
5.1. Chu i kích th c
5.1.1. Các khái ni m c b n
5.1.2. Gi i bài toán thu n
5.1.3. Gi i bài toán ngh ch theo đ i l n ch c n ng
hồn tồn
5.1.4. Gi i bài tốn ngh ch theo đ i l n ch c n ng
khơng hồn toàn

1

Trang
3
4

5
7
8
9
9
9
11
11
12
12
13
15
15
17
18
20
20
22
23
25
25
25
27
29
29
30
30
31

5.1.5. Gi i bài toán ngh ch theo ph ng pháp tính
xác su t
5.2. Ghi kích th c cho b n v c khí
5.2.1. Nh ng nguyên t c ch y u c n đ m b o khi
ghi kích th c
5.2.2. Ch n ph ng án ghi kích th c chi u dài cho
b n v chi ti t máy

2

32
33
33
34


BÀI M

U

I- Gi i thi u
Dung sai - L p ghép là môn h c c s trong ch ng trình đào t o k s
c khí. Mơn h c trang b cho sinh viên ki n th c c b n đ thi t k các chi ti t
máy, các m i ghép và thi t l p các b n v c khí.
H c ph n Dung sai L p ghép có 02 đ n v h c trình. i m h c t p c a
sinh viên đ c đánh giá qua bài ki m tra gi a h c k , bài thi k t thúc h c
ph n và đi m chuyên c n. Hình th c thi t lu n. i m chuyên c n đ c đánh
giá qua vi c hoàn thành các bài t p trong quá trình h c và th i gian có m t
trên l p c a sinh viên.
Giáo trình s d ng đ h c mơn h c này là sách “Dung sai và l p ghép”

c a tác gi Ninh
c T n, do Nhà xu t b n Giáo d c xu t b n n m 2006 (Tài
li u [1]).
Tr c khi h c môn Dung sai L p ghép, sinh viên c n đ c trang b các
ki n th c v V k thu t c khí, C khí đ i c ng, C s thi t k máy.
ch

N i dung c a mơn h c Dung sai L p ghép đ
ng:

c trình bày trong 05

ng1: Nh ng v n đ c b n trong Dung sai L p ghép
Trình bày khái ni m sai s gia công và dung sai. Nh ng nguyên nhân
ch y u d n đ n có sai s trong q trình gia cơng c t g t. Áp d ng lý thuy t
Xác su t Th ng kê đ kh o sát kích th c gia cơng. Trên c s đó s ch n
đ c ph ng pháp gia công hi u qu nh t, ho c có th đ a ra ph ng án đi u
ch nh máy h p lý đ h n ch ph ph m.
Trình bày các khái ni m v l p ghép: m i ghép có đ dơi, m i ghép có
khe h , ki u l p ch t, ki u l p l ng, ki u l p trung gian.
Trong ch ng này còn đ c p đ n v n đ tính đ i l n ch c n ng c a chi
ti t máy.
Ch

Ch

ng 2: Dung sai l p ghép tr tr n
Nghiên c u dung sai kích th c d ng tr c và kích th c d ng l c a chi
ti t máy. Ch n sai l ch gi i h n trên, sai l ch gi i h n d i c a kích th c
tr c, kích th c l , đ đ m b o m i ghép có đ c tính theo yêu c u. Cách ghi

ki u l p trên b n v k thu t.
Ch

ng 3: Dung sai các y u t hình h c c a chi ti t máy
Trình bày các sai l ch v hình d ng: đ ph ng c a m t ph ng; đ th ng
c a đ ng th ng; đ trịn, đ cơn, đ tr c a m t tr . Các sai l ch v v trí
t ng quan: đ song song, đ vng góc, đ đ ng tâm, đ giao nhau, đ đ i
3


x ng, đ đ o m t đ u, đ đ o h ng kính. Sai l ch ch t l ng b m t, đ
nhám c a b m t. H ng d n cách ch n giá tr cho phép c a các sai l ch trên,
và cách bi u di n các sai l ch, giá tr cho phép c a sai l ch trên b n v k
thu t.
ng 4: Dung sai các l p ghép đi n hình
T p trung nghiên c u m i ghép then b ng, m i ghép then hoa, m i ghép
l n lên tr c và lên b c; m i ghép ren. H ng d n cách ch n ki u l p ghép,
và bi u di n ki u l p trên b n v . Trong ch ng này còn quan tâm đ n dung
sai truy n đ ng bánh r ng. Nguyên nhân d n đ n các sai s , các thông s đánh
giá sai l ch trong truy n đ ng bánh r ng, cách ch n giá tr sai l ch cho phép,
và cách bi u di n dung sai truy n đ ng bánh r ng trên b n v .
Ch

Ch

ng 5: Chu i kích th c và cách ghi kích th c
Trình bày cách ghi kích th c trên b n v l p b ph n máy và b n v
chi ti t máy, đ m b o thu n l i cho vi c gia công. Thi t l p các chu i kích
th c và tính tốn dung sai cho các khâu trong chu i kích th c.
II- M t s ký hi u th

Ai
d
D
ei
es
EI
ES
IT
N
S
T

ng dùng trong mơn h c Dung sai L p ghép

là kích th c c a khâu th i trong chu i kích th
là kích th c c a khâu d ng tr c
là kích th c c a khâu d ng l
là sai l ch d i c a kích th c d ng tr c
là sai l ch trên c a kích th c d ng tr c
là sai l ch d i c a kích th c d ng l
là sai l ch trên c a kích th c d ng l
là dung sai c a kích th c
là đ dôi c a m i ghép
là khe h c a m ghép
là sai l ch c a kích th c.

4

c

CH

NH NG V N
1.1. Kích th

C

NG 1

B N TRONG DUNG SAI L P GHÉP

c

- Kích th c c a chi ti t máy là kho ng cách gi a hai đi m, hai đ ng, ho c
hai m t thu c chi ti t máy, đ n v đo dùng trên b n v c khí là mm.

20

- Kích th c đ c phân thành 02 nhóm:
+ Kích th c nhóm tr c, khi c t g t thêm s làm
gi m kích th c, ký hi u là d (Hình 1.1).
+ Kích th c nhóm l , khi c t g t thêm s làm
t ng kích th c, ký hi u là D (Hình 1.2).

100

- Giá tr c a kích th c đ c xác đ nh b ng cách Hình 1.1: Các kích
đo.
th c d ng tr c

S d ng d ng c đo chính xác, ph ng
pháp đo thích h p, đo nhi u l n s nh n đ c k t qu đo v i đ chính xác cao.
- Sai s khi gia cơng chi ti t máy:
Khi gia công không th đ t đ c giá tr đúng nh mong mu n, do có
các ngun nhân sau:
φ22
+ Máy khơng chính xác.
+ Dao khơng chính xác.
+ Gá đ t khơng chính xác.
+ H th ng công ngh : MGDC b bi n d ng.
+ Rung đ ng do l c c t thay đ i.
15
+ Giãn n không đ u do nhi t đ thay đ i.
Hình 1.2: Các kích

dmin

ddn

dm

dmax

Ví d : c n gia cơng 100 chi ti t tr c có
th c d ng l
đ ng kính 20 mm, ta s nh n đ c các chi ti t có
kích th c đ ng kính dao đ ng trong kho ng 20,03 mm đ n 19,99 mm.
Nh v y lo t chi ti t có kích th c
ddn = 20 mm
dmax = 20,03 mm,

dmin = 19,99 mm,
dmax đ c g i là kích th c gi i h n trên.
dmin là kích th c gi i h n d i.
dmax - dmin đ c g i là kho ng phân b kích th c
(hay sai l ch c a kích th c), ký hi u là T.
ddn là kích th c danh ngh a.
(dmax + dmin)/2 là kích th c trung bình, ký hi u là
dm.
Hình 1.3: Sai l ch c a kích
Sai l ch kích th c l n, t c là gia cơng có
th c gia cơng
đ chính xác th p.
5


- Ngồi ra, kích th c cịn đ c phân thành nh ng lo i sau:
+ Kích th c th c,
+ Kích th c đo đ c,
+ Kích th c th c theo k thu t (kích th c đo đ c + dung sai c a
d ng c đo.
+ Kích th c danh ngh a,
+ Kích th c gi i h n,
- Bi u di n kích th c và sai l ch kích th c trên s đ (Hình 1.3).
đánh giá m c
đ chính xác gia cơng
chi ti t máy, ng i ta
ti n hành gia công m t
lo t N chi ti t (s l ng
N không ít h n 60
chi c), sau đó đo, xác

đ nh các kích th c
gi i h n, xác đ nh t n
su t xu t hi n các giá
tr kích th c, v đ ng
cong phân b t n su t,
và đ ng cong phân b
m t đ xác su t.

T n su t di/N

dm

Kích th

dmax

c

dmin
Mi n phân b kích th

c

ng cong phân b
Hình 1.4: S đ phân b t n su t kích th c
t n su t Hình 1.4.
Trong đó di là giá tr kích th c n m trong kho ng dmin ÷ dmax), di/N là t n su t
xu t hi n kích th c th i (Khi N đ l n có th xem đây là xác su t p c a kích
th c th i).
Trung tâm phân b

y

ng cong phân b m t
đ xác su t c a kích th c
gia cơng, phân b chu n
Gauss (Hình 1.5). Trong
đó x = di - dm ,
y = dp/dx,
σ là sai l ch bình ph ng
trung bình
σ2 =

N

∑x
i =1

2
i

/N

dm

x
6σ

Theo lý thuy t xác su t, có
99,73% kích th c c a

lo t chi ti t n m trong
Hình 1.5: S đ phân b m t đ xác su t kích th c
kho ng xmax - xmin = 6σ.
6


Khi thi t k , đ đ m b o cho chi ti t máy có đ kh n ng làm vi c,
ng i thi t k ph i xác đ nh sai l ch cho phép c a kích th c d (cịn g i là
dung sai, kí hi u là IT), n đ nh kích th c l n nh t và nh nh t có th ch p
nh n:
dmax = d + es
dmin = d + ei
IT = es - ei
es g i là giá tr sai l ch trên cho phép
ei là giá tr sai l ch d i cho phép
N u ta ch n ph ng pháp gia công không h p lý, mi n phân b 6σ
không n m trong mi n dung sai IT, s có ph ph m. N u mi n phân b 6σ quá
nh h n IT, có ngh a là chúng ta đã gia cơng chính xác cao h n so v i yêu
c u, làm t ng giá thành c a chi ti t. Ph ng pháp gia công h p lý nh t (đ m
b o không có ph ph m, và giá gia cơng r ), khi mà 6σ = IT và mi n phân b
kích th c trùng v i mi n dung sai.
Dùng xác su t đ kh o sát sai s gia công kích th c ch có th s d ng
trong tr ng h p s n xu t hàng lo t. Sau khi kh o sát lo t chi ti t gia cơng đ u
tiên, ta có th ch n đ c ph ng pháp gia cơng thích h p h n, ho c đi u
ch nh máy đ lo i b các chi ti t ph ph m.
1.2. L p ghép

D

d

- M i ghép: L p chi ti t tr c vào chi
ti t b c s đ c m t m i ghép. Trên
hình 1.6 bi u di n m i ghép tr tr n.
+ M i ghép có đ dôi g i là
m i ghép ch t.
dôi ký hi u
là N, N = d - D.
+ M i ghép có khe h g i là
m i ghép l ng. Khe h ký hi u
Hình 1.6: M i ghép tr tr n
là S, S = D - d
- Ki u l p: Khi xem xét các m i ghép ghép c a lo t chi ti t b c A v i lo t chi
ti t tr c B, ng i ta phân bi t:
+ Ki u l p ch t: T t c các m i ghép c a lo t chi ti t l p ghép v i nhau
đ u có đ dơi. L y b t c chi ti t b c nào l p v i chi ti t tr c đ u đ c
m i ghép ch t.
+ Ki u l p l ng: T t c các m i ghép c a lo t chi ti t l p ghép v i nhau
đ u có khe h .
+ Ki u l p trung gian: M t s m i ghép trong lo t có đ dơi, s khác có
khe h . L y m t chi ti t b c l p v i m t tr c b t k s đ c m i ghép
có th ch t, c ng có th l ng.

7


Bi u di n ki u l p, mi n dung sai c a kích th c tr c, c a kích th c l
trên Hình 1.7. Kích th c tr c, l có sai l ch, nên đ dơi và khe h c ng có sai
l ch.
Sai l ch c a đ dôi và khe h :

Nmax = dmax - Dmin = es - EI
Nmin = dmim - Dmax = ei - ES
Smax = Dmax - dmin = ES - ei
Smin = Dmim - dmax = EI - es

Sai l ch c a
kích th c truc

es
ES

Kích th c
danh ngh a

ei

EI
C n c vào yêu c u làm vi c c a
Sai l ch c a
m i ghép, khi thi t k chúng ta ph i ch n
kích th c l
các giá tr cho phép [Nmax], [Nmin] ho c
[Smax], [Smin]. M i ghép đ t yêu c u, khi
Hình 1.7: Mi n dung sai c a kích
đ dơi ho c khe h n m trong gi i h n
th c tr c, kích th c l
cho phép.

1.3. Tính đ i l n ch c n ng
- Yêu c u c a ki u l p: khe h n m trong kho ng t [Smax] đ n [Smin]. N u

lo t chi ti t tr c B l p v i lo t chi ti t l A có Smax ≤ [Smax] và Smin ≥ [Smin]. Có
ngh a là ta l y b t c chi ti t tr c nào trong lo t A l p v i m t chi ti t trong
lo t B đ u đ c m i ghép tho mãn yêu c u. Ta nói các chi ti t máy trong lo t
A và B có tính đ i l n ch c n ng hồn tồn. Chúng có th thay th cho nhau,
mà v n đ m b o ch c n ng làm vi c.
- N u Smax > [Smax] ho c Smin < [Smin], lúc đó các chi ti t trong lo t A và B
khơng có tính đ i l n ch c n ng. T c là m t m i ghép đang tho mãn yêu c u,
n u thay th m t chi ti t tr c khác l p vào b c đang có, có th nh n đ c m t
m i ghép không đ t yêu c u.
- Khi thi t k , ng i ta c g ng ch n dung sai kích th c c a chi ti t máy m t
cách h p lý, đ chi ti t máy tho mãn tính đ i l n ch c n ng.
- Trong s n xu t hàng lo t, n u m i chi ti t c a lo t đ u đ t tính đ i l n ch c
n ng thì lo t chi ti t đó đ t tính đ i l n ch c n ng hoàn toàn. N u có m t ho c
m t s chi ti t trong lo t khơng đ t tính đ i l n ch c n ng, thì lo t chi ti t đó
đ t tính đ i l n ch c n ng khơng hồn tồn.

8


CH

NG 2

DUNG SAI L P GHÉP TR TR N
2.1. Dung sai kích th

c

2.1.1. Quy đ nh v dung sai kích th
Dung sai c a kích th

và đ l n c a kích th c

cđ

c

c ch n tu thu c vào đ chính xác u c u

T = i
Trong đó i là đ n v dung sai.

n v dung sai có th tính theo cơng th c:

i = 0,45 3 d + 0,001d đ i v i kích th
i = 0,004d + 2,1 đ i v i kích th

c t 1 d n 500 mm

c trên 500 đ n 3150 mm

Tuy nhiên, đ đ n gi i cho vi c l p tiêu chu n, TCVN quy đ nh giá tr i
c th cho các kho ng kích th c. Kích th c t 1 đ n 500 mm có th phân
thành 13 ÷ 25 kho ng, tu theo đ c tính c a t ng lo i l p ghép.
a: là h s ph thu c vào yêu c u m c đ chính xác c a kích th

c.

TCVN 2244-1999 có quy đ nh 20 c p chính xác kích th c: c p 01 ; 0 ;
1 ; 2 ; 3 ; .... ; 18. Trong đó c p 01 chính xác cao nh t, c p 18 ít chính xác
nh t. C p 5 đ n c p 11 đ c dùng trong thi t k các máy thơng d ng. Giá tr

c a a có th ch n nh sau:
C p chính xác
Giá tr c a a

4
5

5
7

6
10

7
16

8
25

9
40

10
64

11
100

12
160

Dung sai kích th c do TCVN quy đ nh đ c ký hi u là IT. Giá tr c a IT
đ c ch n theo B ng 4.2 trang 24 tài li u [1]. Theo B ng 4.2, ng v i m i c p
chính xác và t ng kho ng kích th c, kích th c càng l n, đ chính xác càng
th p, thì dung sai càng l n.

Ví d , đ t o m i ghép tr tr n t chi
ti t tr c và b c (Hình 2.1) có kích th c danh
ngh a d = D = 60 mm, đ chính xác c p 7. Tra
b ng 4.2 ta có

Φ60

2.1.2. Mi n dung sai và sai l ch c b n

ITd = ITD = 30µm = 0,03mm.
Mu n có m i ghép ch t ta ph i b trí mi n
dung sai c a tr c m n phía trên mi n dung
9

Hình 2.1: M i ghép tr tr n


sai c a l (Hình 2.2). Mu n có m i ghép l ng ta ph i b trí mi n dung sai c a
tr c n m phía d i mi n dung sai c a l (Hình 2.3).
ITd
ITD

ITD

ddn

ddn

ITd

Hình 2.3: M i ghép l ng

Hình 2.2: M i ghép ch t

TCVN quy đ nh 27 cách b trí mi n dung sai (so v i kích th
ngh a) cho kích tr c, và 27 mi n dung sai cho kích th c l .
Mi m dung sai c a kích th

c tr c đ

c ký hi u b ng ch in th

c danh
ng:

a, b, c, cd, d, e, ef, f, g, h, j, js, k, m, n, p, r, s, t, u, v, x, y, z, za, zb, zc
Mi n dung sai c a kích th

cl đ

c ký hi u b ng ch in hoa:

A, B, C, CD, D, E, EF, F, G, H, J, JS, K, M, N, P, R, S, T, U, V, X, Y,
Z, ZA, ZB, ZC

V trí c a mi n dung sai đ

Td

r
TD

Td

ZC

Td

R

f
b

TD Td

a

Ddn, ddn

Td

js

H

TD
h

F

TD

JS

Td

zc

TD

B

A

TD

c xác đ nh b i sai l ch c b n (Hình 2.4).

TD

Td

Hình 2.4: H th ng sai l ch c b n theo TCVN
10

Tr s c a các sai l ch c b n c a tr c đ c cho trong B ng 4.3 trang
27; tr s c a các sai l ch c b n c a l đ c cho trong B ng 4.4 trang 29 tài
li u [1].
c

Φ50n7

2.1.3. Dung sai c a kích th

Kích th c tr c, kích th c l và dung sai c a nó
đ c ghi trên b n v nh sau (Hình 2.5):

130±0,02

- Ghi kích th c danh ngh a, sai l ch c b n và đ
chính xác kích th c
Ví d : Φ50n7 ; Φ150K7; 230h8 ; 130JS7

Hình 2.5: Ghi dung sai

- Ghi kích th c danh ngh a, kèm theo sai l ch trên
và sai l ch d i
Ví d :

Φ50 ++00,,042
017 ;

±0 , 02
Φ150 +−00,,012

028 ; 230-0,072 ; 130

N u sai l ch trên, ho c sai l ch d i b ng 0 thì khơng ghi s 0; n u sai l ch
trên và sai l ch d i có giá tr tuy t đ i b ng nhau, thì ghi lên phía trên cùng
v i d u ±.
- Ho c ghi c sai l ch c b n, c p chính xác và sai l ch trên, sai l ch d

i

Φ50n7 ( ++00,,042
017 ) ; 230h8 (-0,072)

Tr s sai l ch gi i h n c a kích th c l đ c cho trong B ng 1 trang
133 tài li u [1]. Tr s sai l ch gi i h n c a kích th c tr c đ c cho trong
B ng 2 trang 138 tài li u [1].
Tr c khi ghi dung sai kích th c lên b n v , ng i thi t k ph i tính
tốn, ho c l a ch n c p chính xác cho kích th c, d ng sai l ch c b n, ho c
các sai l ch gi i h n c a kích th c. Các sai l ch gi i h n có th nh n đ c
thơng qua bài tốn gi i chu i kích th c, ho c xu t phát t yêu c u c a m i
ghép, ho c l y theo kinh nghi m đã đ c th ng kê trong các b ng tra. Khi
ch n c p chính xác gia cơng các kích th c c ng c n đ ý đ n kh n ng đ t
đ c đ chính xác gia cơng c a máy, c a các nguyên công gia công trên máy.
2.2. Quy đ nh l p ghép:
đáp ng yêu c u s n xu t, ng i ta ph i quy đ nh các ki u l p v
nh ng đ c tính khác nhau. Yêu c u t t c các m i ghép ph i có đ dơi (ch
ki u l p ch t), yêu c u t t c các m i ghép có khe (ch n ki u l p l ng); ho
yêu c u m i ghép có đ dơi c ng đ c mà có khe h nh c ng đ c (ch
ki u l p trung gian).

11

i
n
c
n


2.2.1. H th ng l , h th ng tr c
Khi l p nhi u tr c trên m t
chi ti t b c, ng i ta dùng h th ng
l c b n. Mi n dung sai c a l c
đ nh, có sai l ch c b n ki u H.
có đ c tính khác nhau c a các m i
ghép, ta thay đ i mi n dung sai c a
kích th c tr c (Hình 2.6).

Td1
TD

Td3
Td2

Ddn

Khi l p nhi u b c trên m t chi
ti t tr c, ng i ta dùng h th ng
tr c c b n. Mi n dung sai c a tr c
c đ nh, có sai l ch c b n ki u h. Hình 2.6: L p theo h th ng l c b n
có đ c tính khác nhau c a các
m i ghép, ta thay đ i mi n dung sai

c a kích th c l (Hình 2.7).
2.2.2. Ki u l p tiêu chu n,
ki u l p u tiên

TD1

ddn

Khi thi t k m t m i ghép
TD3
v i đ c tính cho tr c, chúng ta có
Td
th ch n m t mi n dung sai c a tr c
k t h p v i m t mi n dung sai c a
TD2
l đ có đ dơi, ho c khe h đúng
theo yêu c u. Song đ thu n ti n
cho vi c gia công, đo ki m tra kích Hình 2.7: L p theo h th ng tr c c b n
th c c a chi ti t tr c và l , chúng
ta nên ch n các ki u l p tiêu chu n đã
đ c TCVN quy đ nh. Các ki u l p tiêu
chu n theo h th ng l đ c cho trên B ng
H7
4.5 trang 32 tài li u [1]. Các ki u l p tiêu
Φ60
e8
chu n theo h th ng tr c đ c cho trên
B ng 4.6 trang 33 tài li u [1]. Các ki u l p
trong khung bôi đen là ki u l p u tiên.
Nh v y, v i các giá tr gi i h n c a

khe h , ho c đ dôi cho tr c, chúng ta l a
ch n các ki u l p u tiên tr c; n u khơng
tìm đ c ki u l p tho mãn đ c tính đã cho
c a m i ghép thì ch n các ki u l p khơng
Hình 2.8: Ghi m i ghép tr tr n
không u tiên trong tiêu chu n; n u c ng
khơng tho mãn đ c tính đã cho c a m i
ghép, ta có th dùng ki u l p k t h p gi a h th ng l và h th ng tr c theo
12


tiêu chu n; n u v n khơng tìm đ c ki u l p tho mãn đ c tính đã cho c a m i
ghép, lúc đó ta có th k t h p mi n dung sai b t k c a tr c và l đ đ c m i
ghép có đ c tính đúng theo u c u.
2.2.3. Ghi ký hi u ki u l p tr tr n trên b n v
Sau khi xác đ nh đ c tính c a m i ghép, ch n đ chính xác cho kích
th c tr c, kích th c l , ch n h th ng l p ghép, ch n d ng sai l ch c b n
(hay mi n phân b dung sai) cho kích th c tr c, kích th c l , chúng ta ghi
ki u l p lên b n v .
Ki u l p bao g m kích th c danh ngh a, sai l ch c b n và c p chính
xác c a kích th c l ghi trên t s , sai l ch c b n và đ chính xác c a tr c
ghi d i m u s (Hình 2.8).
Trong nhi u tài li u thi t k , c ng nh trong các t p b n v chi ti t máy,
các ki u l p đ c ghi theo tiêu chu n TCVN ban hành n m 1963 (TCVN c ).
Ví d :
-

Ki u l p ch t C1, C2, C3, C4,

-

Ki u l p trung gian T1, T2, T33, T41 ,

-

Ki u l p l ng L1, L2, L3, L4, L5, L6.

n nay các tiêu chu n này đã đ c thay th b ng TCVN 2245-77,
trong tiêu chu n m i, cách ghi ki u l p đ c quy đ nh khác v i tiêu chu n c .
ng i thi t k ti n s d ng các tài li u c trong vi c thi t l p các b n v ,
trên B ng 2-1 và B ng 2-2 ghi s chuy n đ i t tiêu chu n c sang tiêu chu n
m i c a m t s ki u l p th ng dùng.
B ng 2- 1:

TCVN
c
T41
T31
T21
T11
L11 = B1
L21
L31
T4
T3

i chi u tiêu chu n TCVN 2245-77 v i tiêu chu n l p ghép c
Mi m dung sai c a tr c cho kích th c t 1 mm đ n 500 mm

TCVN

2245-77
n5
m5
k5
jS5
h5
g5
f6
n6
m6

TCVN
c
T2
T1
L1 = B
L2
L3
L4
L5
L6
T43

TCVN
2245-77
k6
jS6
h6
g6
f7

e8
d8
c8
n7

13

TCVN
c
T33
T23
T13
L13 = B3
L33
L14 = B4
L34
L54
L15 = B5

TCVN
2245-77
m7
k7
jS7
h7
f8
h8, h9
f9, e9
d9
jS10

TCVN c
L16 = B6
L36
L46
L56
L17 = B7
L37
L18 = B8
L19 = B9
L110=B10

TCVN
2245-77
h11
d11
b11, c11
a11, b11
h12
b12
h14
h15
h16


Ví d :
- Ki u l p ghi theo ki u c
- Ki u l p
B ng 2-2:

TCVN
c
T41
T31
T21
T11
L11 = A1
L21
L31
T4
T3

L2
,đ
B

A
,đ
T2

c thay th b ng ki u ghi m i

c thay th b ng ki u ghi m i

H7
,
k6

G7
,

h6

i chi u tiêu chu n TCVN 2245-77 v i tiêu chu n l p ghép c
Mi m dung sai c a l cho kích th c t 1 mm đ n 500 mm

TCVN
2245-77
N6
M6
K6
J S6
H6
G6
F7
N7
M7

TCVN
c
T2
T1
L1 = A
L2
L3
L4
L5
T43
T33

TCVN

2245-77
K7
J S7
H7
G7
F7, F8
E8
D8
N8
M8

14

TCVN
TCVN
TCVN
TCVN
c
2245-77
c
2245-77
T23
L46
K8
B11, C11
T13
L56
J S8
A11, B11
H8

H12
L13 = A3
L17 = A7
B12
L14 = A4 H8, H9
L37
F9, E9
H14
L34
A8
D9, F10
H15
L54
A9
H10
H16
L15 = A5
A10
H11
L16 = A6
D11
L36


CH

NG 3

DUNG SAI CÁC Y U T

HÌNH H C

ng đ i c a các b m t

3.1. Sai l ch hình d ng và v trí t

Trong q trình gia cơng c , khơng nh ng kích th c c a chi ti t máy
có sai s , mà hình d ng hình h c c a b m t, v trí t ng quan gi a các b m t
c ng có sai l ch so v i lý thuy t.
Nguyên nhân có các sai l ch trên c ng do h th ng công ngh MDGC
bi n d ng, do máy khơng chính xác, l c c t không n đ nh, nhi t đ thay đ i,
d ng c c t khơng chính xác.
Các sai l ch hình d ng th

ng g p:

-

ph ng c a m t ph ng

-

th ng c a đ

-

tr c a m t tr

-

trịn c a m t tr

-

cơn (đ lõm, đ tr ng) c a m t tr

Các sai l ch v trí t

ng th ng

ng đ i th

ng g p:

-

song song c a hai b m t

-

vng góc c a b m t

-

đ ng tâm gi a hai m t tr

-

đ i x ng g a hai b m t

-

giao nhau gi a hai đ

-

đ oh

-

đ o m t đ u so v i đ

ng

ng kính c a m t tr so v i đ

ng tâm

ng tâm

3.1.1. Bi u di n dung sai hình d ng và v trí t
Dung sai hình d ng và v trí t
ghi trên b n v nh Hình 3.1.

ng đ i trên b n v

ng đ i c a các b m t chi ti t máy đ

c

Dung sai hình d ng đ c bi u di n trong hai ơ hình ch nh t. Ô th
nh t ghi ký hi u d ng sai l ch, ô th hai ghi giá tr sai l ch l n nh t cho phép:
- Dung sai đ th ng, đ c tính theo m t đo n th ng nào đó, và đ c ký
hi u là " ", giá tr sai l ch ghi trên b n v có đ n v là mm.
- Dung sai đ ph ng, tính cho m t ph ng đ c gi i h n b i m t đ ng
bao, đ c ký hi u là " ", giá tr sai l ch đ c ghi trên b n v là mm.
15


- Dung sai đ trịn, tính cho m t đ ng tròn, ký hi u là " ", giá tr sai
l ch ghi trên b n v có đ n v là mm.
- Dung sai đ côn (đ lõm, đ tr ng) đ c tính trên m t m t c t d c
tr c c a m t tr , đ c ký hi u là " ", giá tr sai l ch ghi trên b n v có
đ n v là mm.
- Dung sai đ tr , tính cho m t tr có đ dài nh t đ nh, đ c ký hi u là
" ", giá tr c a sai l ch ghi trên b n v là mm.
Dung sai v trí t ng đ i đ c bi u di n trong ba ơ hình ch nh t. Ô th
nh t ghi ký hi u d ng sai l ch, ô th hai ghi giá tr sai l ch l n nh t cho phép,
ô th ba ghi m t ho c đ ng chu n dùng đ so sánh. Các dung sai v trí t ng
đ i g m có:
- Dung sai đ song song, quy đ nh đ song song gi a 2 m t ph ng,
đ ng tâm v i m t ph ng, gi a 2 đ ng tâm v i nhau, đ c ký hi u là
"// ", giá tr sai l ch đ song song ghi trên b n v có đ n v là mm.
0,05

0,05
0,1/100 A
0,06 B

0,02

B
A
0,05
0,03

0,05 C

0,03 C

C
0,06 A
0,06 AB

0,2 B

B

A

B
A

Hình 3.1: Sai l ch hình d ng và v trí t
16

ng quan c a các b m t


- Dung sai đ vng góc, quy đ nh đ vng góc gi a hai m t ph ng

v i nhau, gi a hai đ ng tâm v i nhau, gi a đ ng tâm v i m t ph ng,
trên b n v ký hi u là " ⊥ ", giá tr đ vng góc ghi trên b n v có đ n
v là mm.
- Dung sai đ đ ng tâm, quy đ nh s l ch đ ng tâm cho phép c a hai
m t tr theo lý thuy t có chung đ ng tâm, ký hi u là " ", giá tr đ
đ ng tâm ghi trên b n v có đ n v là mm.
- Dung sai đ đ i x ng, quy đ nh sai l ch cho phép c a hai m t đ i
x ng th c c a hai ph n t có chung m t đ i x ng, ký hi u là " ", giá
tr ghi trên b n v có đ n v là mm.
- Dung sai đ c t nhau, quy đ nh kho ng cách nhau cho phép gi a hai
đ ng tâm c a hai m t tr , theo danh ngh a nó ph i c t nhau, ký hi u là
" ", giá tr ghi trên b n v là mm.
- Dung sai đ đ o h ng kính - cịn g i là đ đ o h ng tâm - c a m t
m t tr đ i v i đ ng tâm danh ngh a ho c đ ng tâm c a m t tr
chu n nào đó, đ c đo trên m t m t c t ngang; ký hi u là " ", giá tr
ghi trên b n v có đ n v là mm.
- Dung sai đ đ o m t đ u - còn g i là đ đ o m t mút - đ i v i đ ng
tâm danh ngh a ho c đ ng tâm c a m t tr chu n nào đó, đ c đo trên
đ ng biên c a m t đ u; ký hi u là " ", giá tr ghi trên b n v có đ n
v là mm.
3.1.2. Ch n giá tr dung sai hình d ng và v trí t

ng đ i

Tr c khi ghi dung sai hình d ng và v trí t ng quan lên b n v , chúng
ta ph i ch n giá tr dung sai h p lý cho các b m t và v trí t ng đ i gi a các
b m t.
Dung sai hình d ng và v trí t ng đ i c a các b m t đ c ch n tu
thu c vào đ chính xác yêu c u c a chi ti t máy, đ m b o chi ti t máy có đ
kh n ng làm vi c.

ng th i c ng ph i đ m b o có th d dàng gia cơng ch
t o chi ti t máy.
Tiêu chu n Vi t Nam TCVN 384-1993 quy đ nh 16 c p chính xác cho
y u t hình d ng và v trí t ng đ i c a b m t. C p chính xác c a y u t hình
d ng đ c ch n t ng ng v i c p chính xác kích th c c a chi ti t máy, theo
B ng 5.2 trang 76 tài li u [1]. C p chính xác c a y u t hình d ng và v trí
t ng quan t ng ng v i các nguyên công c t g t đ c cho trong B ng 5.5
trang 80 tài li u [1].
Sai l ch gi i h n c a các y u t hình d ng và v trí t ng quan đ
ch n theo B ng 8 đ n B ng 11 Ph l c 2 trang 147 tài li u [1].

17

c


3.2.

nhám b m t

B
m t chi ti t
máy sau khi
gia
công
không b ng
ph ng m t
cách
lý
t ng, mà

có
nh ng
m p
mơ
(Hình 3.2).

L

hi
ti

ki

Hình 3.2: Biên d ng c a b m t chi ti t

Nh ng m p mô này là do l p b m t b bi n d ng d o khi c t g t, là do
nh h ng c a các ch n đ ng khi c t, là v t c a l i c t đ l i trên b m t gia
công, vv..
Theo tiêu chu n c c a Vi t Nam (và tiêu
∇5
∇6
chu n ΓOCT c a Liên Xô c ) đ nhám b m t đ c
chia làm 14 c p (c p 1 đ n c p 14), c p 1 là nhám
nh t và c p 14 là bóng nh t. Trên b n v đ nhám
đ c ký hi u ∇1 đ n ∇14 - hoa 1 đ n hoa 14 (Hình
Hình 3.3: Ghi đ nhám
3.3).
theo quy đ nh c
Theo quy đ nh m i c a Vi t Nam TCVN
2511-1995, đ nhám trên b m t chi ti t máy đ c

Rz15
đánh giá b ng m t trong hai thơng s Ra ho c Rz
2,1
(Hình 3.4). Nh ng s có kèm ch Rz là giá tr c a Rz,
nh ng s không kèm ch là giá tr c a Ra, đ n v là
µm.
- Sai l ch trung bình s h c c a prôfil Ra, đ c
đo b ng µm. Là trung bình s h c các giá tr tuy t đ i
c a prôfil (hi) trong kho ng chi u dài chu n (L). Ch Hình 3.4: Ghi đ nhám
theo quy đ nh m i
tiêu Ra th ng dùng đ đánh giá đ nhám b m t c p
6 đ n c p 12.
- Chi u cao trung bình c a prơfil Rz, µm. Là tr s trung bình c a t ng
các giá tr tuy t đ i c a chiêu cao 5 đ nh cao nh t (ti) và chi u sâu c a 5 đáy
th p nh t (ki) c a prôfil trong kho ng chi u dài chu n (L). Ch tiêu Rz th ng
dùng đ đánh giá đ nhám b m t c p 1 đ n c p 5 và c p 13, 14.
ti n s d ng các tài li u thi t k đ c xu t b n tr
3-1 ghi giá tr c a Ra và Rz t ng ng v i 14 c p đ nhám.
18

c đây, trên B ng


C p đ nhám c a b m t chi ti t máy c ng đ c ch n t ng ng v i
c p chính xác kích th c, c p chính xác hình d ng c a chi ti t máy. ng th i
c ng ph i t ng ng v i kh n ng gia công c a các nguyên công gia công c .
Giá tr Ra và Rz c a các b m t đ
B ng 5.6 trang 82 tài li u [1].

nhám b m t chi ti t máy

B ng 3.1:
C pđ
nhám
∇1
∇2
∇3
∇4
∇5
∇6
∇7
∇8
∇9
∇10
∇11
∇12
∇13
∇14

c ch n theo B ng 5.5 trang 80 v

Ra, àm
T
d
d
d
d
d
d
d

d
d
d
d
d
d

80,0 ữ 40,0
i 40 ÷ 20
i 20 ÷ 10
i 10 ÷ 5
i 5 ÷ 2,5
i 2,5 ÷ 1,25
i 1,25 ÷ 0,63
i 0,63 ÷ 0,32
i 0,32 ÷ 0,16
i 0,16 ÷ 0,08
i 0,08 ÷ 0,04
i 0,04 ÷ 0,02
i 0,02 ÷ 0,01
i 0,01 ÷ 0,005

19

Rz, µm
T
d
d
d
d

d
d
d
d
d
d
d
d
d

320 ÷ 160
i 160 ÷ 80
i 80 ÷ 40
i 40 ÷ 20
i 20 ÷ 10
i 10 ÷ 6,3
i 6,3 ÷ 3,2
i 3,2 ÷ 1,6
i 1,6 ÷ 0,8
i 0,8 ÷ 0,4
i 0,4 ÷ 0,2
i 0,2 ÷ 0,1
i 0,1 ÷ 0,05
i 0,05 ÷ 0,025