Giáo trình chăn nuôi trâu bò chương 10

Chương 10

CHĂN NI TRÂU BỊ CÀY KÉO
Chương này dành ph n ñ u gi i thi u v cơ s khoa h c c a s co cơ như là m t k t
qu c a s chuy n hoá năng lư ng t d ng hoá năng thành cơ năng đ t o ra s c kéo cho
trâu bị. ð ñánh giá kh năng lao tác c a trâu bị nhi u ch tiêu quan tr ng s đư c đưa ra
đ có th l a ch n cho phù h p v i t ng m c tiêu nghiên c u và ñi u ki n c th . Các nhân t
chính nh hư ng t i s c kéo và kh năng làm vi c c a trâu bị cũng đư c phân tích. Các bi n
pháp ni dư ng và chăm sóc đ c thù đ i v i trâu bị cày kéo đư c nh n m nh trong chương
này. Cu i cùng là các bi n pháp nâng cao s c kéo và năng su t cày kéo c a trâu bò.
I. CƠ S

KHOA H C C A S

CO CƠ

1.1. C u trúc cơ b n c a cơ vân

S i cơ ñư c b c b i

mơ liên k t
Tồn b cơ trong cơ th đ ng v t có
Bó s i cơ ñư c b c
th chia làm hai nhóm l n là cơ vân và cơ
b i mô liên k t
trơn. ð i v i gia súc lao tác, s c kéo ñư c
t o ra nh s co c a cơ vân. Cơ vân ñư c
c u t o t các bó cơ trong đó g m nhi u s i
cơ t p h p l i (hình 10.1). ðư ng kính c a
s i cơ ph thu c vào ch c năng c a cơ, bi n Cơ ñư c b c b i
ñ ng t 10 ñ n 100 micromet và kéo dài v b c mô liên k t

tồn b bó cơ. M i s i cơ ñư c n i v i m t
ñ u mút th n kinh v trí g n gi a s i cơ.

M i s i cơ, bó cơ và b p cơ ñư c bao
b c b i màng b c mơ liên k t (sarcolemma)
bao g m có màng bào tương và m t l p
m ng polysaccharit bao quanh vi huy t
qu n. Phía ngồi cùng c a màng này là m t
l p collagen m ng. ñ u m i s i cơ, nh ng
l p b m t c a màng sarcolemma l ng vào
nh ng s i gân. Các s i gân t p h p thành bó
gân cơ và sau đó bám vào xương.
1.2. C u trúc phân t

Gân
Màng xương
Xương

Hình 10.1: C u trúc c a cơ vân
(Sjaastad et al., 2005)

c a các thành ph n co du i cơ

M i s i cơ bao g m vài trăm ñ n vài ngàn myofibrin. M i myofibrin ch a kho ng 1500
myosin và 3000 actin x p c nh nhau (hình 10.2). ðó là nh ng protein có phân t lư ng cao
đáp ng cho s co cơ. Dư i kính hi n vi ñi n t có th th y băng d y là myosin và băng m ng
là actin. S di chuy n c a hai băng này l ng vào nhau t o ra băng sáng và băng t i. Băng sáng
ch ch a actin ñư c g i là băng I, băng t i ch a myosin và ph n g i c a ñ u cu i s i actin lên
myosin g i là băng A. Bên sư n s i myosin cịn có c u n i b t ngu n t b m t s i myosin
d c theo tồn b s i tr

chính gi a. Ngư i ta bi t có m i quan h qua l i gi a c u n i và s i
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn ni Trâu Bị ---------------------------------------------

241


actin gây nên s co du i. S i actin bám vào ñĩa Z và kéo dài c 2 bên màng này. ðĩa Z ñi t
myofibrin này ñ n myofibrin khác g n các myofibrin v i nhau qua toàn b s i cơ.
Băng I

Băng A

Băng I

ðư ng M

ðĩa Z

Hình 10.2: C u trúc vi th c a myofibrin (Sjaastad et al., 2005)
Ph n c a myofibrin n m gi a hai ñĩa Z ñư c g i là sarcomere. ð dài sarcomere lúc
du i hoàn toàn là 2 micromet. tr ng thái này s i actin hoàn toàn g i lên s i myosin và t o
ñư c l c co l n nh t. Khi s i cơ du i vư t quá ñ dài ngh ngơi, ñ u c a s i actin ñư c kéo ra
ñ l i vùng sáng gi a băng A, g i là vùng H. Băng H này ít xu t hi n trong ho t đ ng ch c
năng bình thư ng c a s i cơ.
Myofibrin ñư c treo lơ l ng bên trong s i cơ và bao quanh b i ch t gian bào ñư c g i
là bào tương. D ch bào tương ch a kh i lư ng l n kali, magne, photphat và các enzym. Có vơ
vàn ty th n m gi a và song song v i myofibrin, đó là thành ph n c n thi t cho s co cơ vì nó
là cơ quan t o ra ATP.
Trong bào tương có m t túi m r ng g i là túi bào tương. Túi này có c u trúc đ c bi t.
M t trong nh ng ñ c trưng c a túi bào tương là ch a các ion canxi v i n ng ñ r t cao ñ

cung c p cho quá trình co cơ.
Myosin là thành ph n ch y u c a myofibrin. S i myosin bao g m x p x 200 phân t
myosin có phân t lư ng 490.000. Phân t myosin bao g m hai ph n meromyosin nh và
meromyosin n ng. Meromyosin nh bao g m hai chu i peptit xo n v i nhau theo ki u helix.
Meromyosin n ng ngư c l i bao g m hai ph n: ñ u tiên là chu i helix kép gi ng như
meromyosin nh , th hai là m t chi c ñ u g n vào ñi m cu i c a helix kép. ð u ñư c c u t o
b ng hai kh i protein c u myosin ñ c bi t r t linh ñ ng
hai ñi m: ñi m n i gi a
meromyosin n ng và meromyosin nh và gi a thân c a meromyosin và ñ u. Hai vùng này
ñư c g i là “ñi m n i”.
Thân c a s i myosin bao g m các chu i song song c a meromyosin nh t ña phân t
myosin. Trên thân có nhi u tua hư ng ra nhi u phía đư c g i là “c u”, đ u “c u” n m c nh
s i actin.
Nh ng cánh tay c a “c u” du i ra v 2 phía t ph n chính gi a. B i v y chính gi a
s i myosin kho ng 0,2 micron khơng có đ u c u. T ng s đ dài c a s i myosin là 1,6 micron
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn ni Trâu Bị ---------------------------------------------

242


và c 200 phân t myosin cho phép t o thành 100 đơi “c u”, 50 đơi m i phía c a s i
myosin. S i myosin ñư c cu n l i, m i vòng cu n ch a 3 đơi c u ngang và có đ dài kho ng
42,9 nanomet, hai đơi c u ngang k ti p nhau làm thành m t góc 1200.
S i actin g m 3 thành ph n: actin, tropomyosin và troponin.
- Actin: là chu i kép c a phân t protein F-actin, hai chu i ñư c xo n l i theo ki u
helix. Tương t như phân t myosin m i m t vịng hồn ch nh là 70 nanomet. M i chu i c a
F-actin bao g m nh ng phân t G-actin trùng h p. Có kho ng 13 phân t G-actin m i vòng
xo n kép. G n vào m t phân t c a G-actin là m t phân t ADP. Ngư i ta xác ñ nh ñư c
ADP là v trí ho t ñ ng trong s i actin, t i ñi m ho t ñ ng này các c u ngang c a s i myosin
ph n ng qua l i gây nên s co cơ.

- Tropomyosin: S i actin ch a hai chu i protein ph , đó là nh ng trùng h p c a phân t
tropomyosin có phân t lư ng 70.000 và ñ dài 40 nanomet. Ngư i ta tin r ng, m i chu i
tropomyosin g n ch t v i chu i F-actin và trong giai đo n nó ph lên có tính v t lý đi m ho t
ñ ng c a chu i actin, ngăn c n ph n ng qua l i c a chu i actin và myosin.
- Troponin: G n vào kho ng 2/3 chi u dài c a m i tropomyosin là ph c ch t c a 3 phân
t protein c u g i là troponin - m t protein c u có m i quan h ch t ch v i actin phân t
khác cho tropomyosin là phân t ch a 3 ion canxi. Ph c ch t này t o ra s liên k t gi a actin
và tropomyosin. Ái l c m nh c a troponin ñ i v i ion canxi t o ra xu t phát ñi m c a q
trình co du i, s đư c gi i thích ph n sau.
1.3. Cơ ch phân t

c as

co cơ

Co cơ ñư c di n ra do hi n tư ng s i actin trư t trên s i myosin, theo hư ng vào gi a
s i myosin. Hi n tư ng trư t gây nên do l c h p d n phát tri n gi a s i actin và myosin.
Dư i ñi u ki n ngh ngơi, l c h p d n gi a s i actin và myosin b c ch , do chu i troponintropomyosin che l p ñi m ho t ñ ng c a s i actin. S hưng ph n th n kinh gây nên dịng đi n
lan truy n ñ n t n cùng c a s i cơ. Dịng đi n này lan truy n đ n t t c các myofibrin riêng
r . Hi n tư ng đó đ t đư c do s lan truy n c a các th năng ho t ñ ng d c theo các ng T là
ng xuyên qua s i cơ theo m i phía và liên k t t t c các myofibrin v i nhau. ng T cũng b t
ngu n t màng t bào và m r ng v phía trong c a màng t bào nên nó ch a d ch ngo i bào.
Th năng ho t ñ ng c a ng T gây nên dịng đi n thơng qua túi bào tương. Túi này hư ng
chân n i bao quanh ng T có th là cách thu n l i ñ i v i dịng đi n t ng T đ n túi bào
tương. Dịng đi n truy n d n vào túi bào tương gây nên s phóng thích nhi u ion canxi vào
myofibrin k c n và k t h p v i ñơn v m ch n i canxi c a troponin. Troponin có nh y c m
c c kỳ cao ñ i v i ion canxi. Do s k t h p đó h p ch t troponin thay đ i c u trúc d n ñ n
s c kéo m nh trên chu i protein tropomyosin. Trong khi đó m ch gi a troponin và actin tr
nên l ng l o. T ng h p nh ng nh hư ng trên gây nên l c ñ y tropomyosin sâu vào rãnh gi a
2 chu i actin. V trí ho t đ ng c a actin khơng b che l p do đó cho phép s co cơ di n ra.

1.4. Ngu n g c năng lư ng cho s co cơ
Năng lư ng cung c p tr c ti p cho quá trình co cơ là ATP. H u h t năng lư ng này
dùng ñ gây nên cơ ch trư t gi a myosin và actin. Ngoài ra, m t lư ng nh năng lư ng c n
ñ cung c p cho bơm ion canxi t bào tương tr l i túi bào tương cũng như bơm Na+ và K+
qua màng cơ đ duy trì mơi trư ng ion cho s lan truy n ñi n th ho t đ ng.
Khi cơ co bóp trong cơ phát sinh ra hàng lo t bi n đ i hố h c, cu i cùng gi i phóng ra
năng lư ng dư i d ng nhi t năng và năng lư ng cơ gi i. Q trình hố h c x y ra trong cơ
chia làm 2 giai ño n :
- Giai đo n y m khí
Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Chăn ni Trâu Bò ---------------------------------------------

243


Trong giai ño n này s bi n ñ i hố h c trong cơ đư c b t đ u b i quá trình phân gi i
ATP thành ADP, axit adenilic và axit photphoric. Quá trình này th c hi n đư c nh có men
adenozintriphotphataza
ATP

Adenozintriphotphataza

ADP + Axit adenilic + H3PO4

Năng lư ng đư c gi i phóng khi phân gi i ATP s dùng vào vi c co cơ, cịn axit
photphoric s tham gia vào q trình photphoril hố glucoza (t c là nó liên k t v i glycogen
c a cơ t o thành hexozophotphat). Song sau khi ATP b phân gi i thành ADP, nó l i đư c
hồn ngun nhanh chóng thành ATP. Có m t s ngu n năng lư ng địi h i cho q trình
hồn ngun này. Ngu n đ u tiên là creatinphotphat có ch a m ch ph tphat cao năng tương
t như ATP. M ch ph tphát cao năng c a creatinphotphat s phân gi i và gi i phóng năng
lư ng t o m ch cao năng c a ATP.

Creatinphotphat

Creatin + H3PO4

Năng lư ng ñư c gi i phóng ra c a ph n ng này và axit photphoric s ti n hành hoàn
nguyên phân t ATP t adenozindiphotphat và axit adenilic. Tuy nhiên, n ng ñ
creatinphotphat ch n m trong gi i h n 350–600 mg% nên ñ duy trì v n ñ ng c a cơ khi cày
kéo ngư i ta th y xu t hi n quá trình phân gi i hexozophotphat và các axit béo bay hơi s n
sinh trong quá trình lên men d c . S phân gi i hexozophotphat t o thành axit lactic và axít
photphoric.
Hexozophotphat

Axit lactic + H3PO4

Nh năng lư ng c a ph n ng này và các axit photphoric đư c gi i phóng mà q trình
hồn ngun creatinphotphat ñư c ti n hành.
- Giai ño n hi u khí
Trong giai đo n hi u khí axit lactic đư c ơxy hố sinh ra ATP, cacbonic và nư c.
Nhưng khơng ph i t t c axit lactic đ u đư c ơxy hố mà 4/5 lư ng axit này ñư c tái t ng
h p thành glycogen nh năng lư ng c a ph n ng oxy hoá này.
Như v y, năng lư ng tr c ti p cho quá trình co cơ là ATP. Nh ng ph n ng khác trong
giai đo n y m khí và hi u khí dùng cho q trình hồn ngun ATP. ñ ng v t nhai l i có
t i 60-70% năng lư ng b t ngu n t các axit béo bay hơi d c . Do v y ta th y glycogen
không ph i là ngu n năng lư ng duy nh t. Ngoài ra, trong trư ng h p thi u glycogen và các
axit béo bay hơi thì ho t ñ ng c a cơ nh vào năng lư ng oxy hoá c a m và protein. Trong
m t th i gian nào đó co cơ trong đi u ki n thi u ơxy nhưng sau đó s co bóp c a cơ ng ng vì
tiêu hao ATP, creatin photphat, hexozophotphat d n đ n tích t axit lactic. Mu n oxy hố ch t
này c n có oxy. ðó là “món n ơxy” khi cơ ho t ñ ng m nh. N u cơ quan hô h p và tu n
hồn khơng đáp ng hồn tồn nhu c u oxy c a cơ s gây ra “món n oxy” và cơ s b m i
m t.

II. ðÁNH GIÁ KH NĂNG LAO TÁC C A TRÂU BỊ
Có nhi u ch tiêu có th dùng đ đánh giá kh năng làm vi c c a gia súc, nhưng trên
th c t nên t p trung vào ch tiêu nào quan tr ng c n nghiên c u ho c ch tiêu nào th c t hơn
d áp d ng trong ñi u ki n c th và v i ngu n kinh phí s n có. M t s ch tiêu c th ñ ñánh
giá kh năng làm vi c c a trâu bò bao g m:

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Chăn ni Trâu Bị ---------------------------------------------

244


2.1. Th i gian làm vi c
a. Th i gian làm vi c trên hi n trư ng
Là th i gian t lúc b t ñ u làm vi c ñ n khi k t thúc (bao g m c th i gian quay ñ u,
ngh gi i lao hay ngh đ đi u ch nh cơng c s n xu t).
b. Th i gian làm vi c th c t
Là th i gian th c t trâu bò làm vi c, khơng tính th i gian ngh . ð đo chính xác th i
gian này, có th dùng đ ng h g n vào b ph n chuy n ñ ng ñ xác ñ nh th i gian th c s di
chuy n và làm vi c c a gia súc.
c. T ng th i gian làm vi c c ngày
Bao g m th i gian làm vi c trên hi n trư ng c ng v i th i gian ñi và v cũng như th i
gian chu n b công c s n xu t.
2.2. S c kéo
a. L c kéo trung bình
L c kéo thư ng ñư c xác ñ nh b ng l c k , thi t b này ñư c n i gi a gia súc v i công
c s n xu t, khi gia súc kéo kim l c k s ch giá tr l c mà gia súc s n ra, nó thay đ i ph
thu c vào đ t mà gia súc làm, vì v y có phương pháp tính gía tr trung bình. L c k thu l c
s ch s trung bình. Dùng thi t b đi n t ph i ño hàng trăm l n v i kho ng cách đo như nhau
đ tính ra giá tr trung bình. Xác đ nh s di chuy n c a gia súc r t c n thi t ñ ño kh i lư ng
công vi c mà gia súc làm trên đ ng, b i vì l c kéo ln thay đ i, t c đ cũng khơng đ u

nhau, n u ch đo trung bình 1-2 l n s khơng chính xác.
b. L c kéo t i đa
L c kéo t i ña cũng ñư c ño b ng l c k như ño l c kéo trung bình. Trên đo n đư ng
mà gia súc kéo xe, x p d n tr ng lư ng lên xe cho đ n khi gia súc khơng th đi đư c n a. Ghi
l i tr ng t i và s c kéo l n nh t.
c. S c gi t t i ña
S c gi t t i ña r t c n thi t và có tác d ng l n khi xe m i chuy n bánh và khi xe qua
nh ng quãng ñư ng g gh . S c gi t t i ña thư ng t l thu n v i kh i lư ng gia súc. Xác
ñ nh s c gi t t i ña b ng cách m c l c k vào cây v i công c s n xu t, cho trâu bò kéo h t
s c, kéo nhi u l n và l y l n có s c gi t cao nh t.
2.3. Công làm vi c
a. T ng di n tích cày b a
Là di n tích đ t ru ng mà trâu bò cày b a. Tuỳ hình thù c a ru ng mà xác đ nh phương
pháp đo và tính tốn di n tích chính xác b ng các cơng th c tốn h c.
b. ð sâu c a rãnh cày
Có th xác đ nh b ng thư c ho c m t thi t b chun nào đó đ t
vài ba v trí đ l y trung bình cho chính xác.

rãnh cày đ đo. ðo

c. ð r ng c a rãnh cày
ð r ng là t s c a t ng di n tích cày ñư c chia cho s ñư ng cày. Ch tiêu này ph
thu c vào ñ r ng c a lư i cày so v i t ng di n tích cày đư c.

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Chăn ni Trâu Bị ---------------------------------------------

245


d. Kho ng cách di chuy n

Ch y u dùng đ tính tốn trong trư ng h p v n chuy n hàng trên đư ng, có th dùng
đ ng h cây s g n vào bánh xe, trư ng h p gia súc làm vi c trên ñ ng s ph i có cách tính
ch quay cu i cùng c a đư ng cày hay các góc… Ngồi ra có th dùng thư c đo và tính ho c
dùng b n đ . Nhìn chung dùng đ ng h ño g n vào bánh xe ch y cùng công c s n xu t là
chính xác nh t.
e. T c ñ di chuy n
Cách ñơn gi n là ño th i gian làm vi c chia cho kho ng cách di chuy n ít nh t là 20 m
gi a kho ng đ t đang làm. Khơng nên đo lúc m i b t ñ u ho c g n k t thúc vì t c đ
hai
th i đi m này khơng đ i di n cho t c đ trung bình.
f. Cơng su t làm vi c lý thuy t
Kh năng làm vi c lý thuy t c a gia súc có th đư c xác đ nh thơng qua các thơng s
trung bình t c đ làm vi c và ñ r ng c a rãnh cày.
CSLT (ha/gi ) = (TB ñ r ng (m) x TB t c đ (m/s) x 360)/10.000
g. Cơng su t làm vi c th c t
ðư c tính tốn d a trên t ng di n tích th c t làm ñư c chia cho t ng th i gian trâu bị
làm vi c, nó s khác v i kh năng làm vi c lý thuy t ñã nêu trên.
h. Hi u su t làm vi c th c t
Là t s gi a công su t làm vi c th c t chia cho công su t làm vi c lý thuy t. Ch tiêu
này cho bi t th i gian khơng hi u qu
trên đ ng và vi c s d ng khơng tri t đ đ r ng c a
công c s n xu t.
i. Công s n sinh ra
Có nh ng thi t b xác đ nh công s n sinh ra c a gia súc làm vi c, ho c có th tính tốn
thơng qua hai thông s là l c kéo và kho ng cách di chuy n.
2.4. S c b n
S c làm vi c d o dai c a gia súc ñư c ñánh giá thông qua xác ñ nh s n ñ nh và ph c
hôi m t s ch tiêu sinh lý h c trong và sau qú trình làm vi c c a gia súc như sau:
a. Nh p tim
T ng cá th có nh p tim khác nhau, vì v y khó so sánh gi a cá th này v i cá th khác.

Nh p tim thay ñ i nhanh chóng khi gia súc b t đ u làm vi c và sau khi ngh làm.
Nh p tim có th xác đ nh nhi u v trí khác nhau trên cơ th , Thi t b chuyên dùng ñ
ño nh p tim ng a và l a đã có nhưng đ i v i trâu bị khó đo hơn, c n ph i c i ti n thi t b .
b. Nh p th
Ch tiêu này ño ñư c b ng vi c ñ ng quan sát nh p th thông qua ch p mũi hay âm c a
nh p th có th nghe đư c. Có th s d ng thi t b hồn ch nh hơn đ xác ñ nh nh p th và
thi t b này ñư c g n v i b ph n s lý s li u.
c. Nhi t đ tr c tràng
Có th s d ng thi t b hoàn ch nh ñ ño b t c lúc nào ho c ño tr c ti p b ng nhi t k .
Không như nh p tim, nhi t ñ cơ th thay ñ i t t nên có th ño sau khi gia súc ngh làm vi c
1-2 phút mà v n khơng nh hư ng đ n đ chính xác c a s li u.
Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn ni Trâu Bị ---------------------------------------------

246


d. Th i gian ph c h i
Là th i gian trâu bò ph c h i l i các ch c năng ho t đ ng sinh lý bình thư ng sau th i
gian làm vi c. Thông thư ng sau khi gia súc làm vi c kho ng 2-3 gi m i h i ph c đư c
(thơng qua ñánh giá các ch tiêu sinh lý trên). N u như có các bi n pháp k t h p như t m ch i,
chu ng mát m thì gia súc chóng h i ph c và làm vi c t t hơn.
III. NH NG NHÂN T

NH HƯ NG ð N S C LAO TÁC C A TRÂU BÒ

3.1. Gi ng
Các gi ng có t m vóc l n, ch u đư c khí h u nhi t đ i nóng m c a nư c ta s có s c
kéo l n. Trâu Vi t Nam có t m vóc khơng kém các gi ng trâu khác. S c kéo trung bình c a
trâu đ t 600-700 N, c a bị đ t 400 N. S c kéo t i ña c a trâu ñ t 2000-2200 N và s c gi t t i
đa 8.000-10.000 N. Bị Lai Sin có th vóc cao hơn bị vàng Vi t Nam và cũng có s c kéo l n

hơn. Các gi ng bị s a tuy có t m vóc to nhưng kh năng cày kéo khơng t t.
3.2. Cá th
M i cá th ñ u n m trong ph m vi bi n ñ ng và ñ c trưng c a gi ng. S khác nhau gi a
cá th trong gi ng do ñ c trưng riêng c a m i cá th t o ra. Trâu bò cày kéo t t thư ng có tính
tình ơn hồ, kham kh , chăm làm, khơng q gan lì nhưng cũng không hay h t ho ng, t
nhiên v i s ti p xúc c a m i ngư i.
Nh ng con có t m vóc l n thư ng có s c kéo l n. Mình sâu r ng s c kéo t t hơn mình
cao-m ng. Trâu bị chân dài bư c ñi nhanh hơn chân ng n. ð ng sau càng cao thì s c kéo
càng kém. Ng c càng n , càng sâu, n a mình trư c n ng hơn n a mình sau thì t t hơn sau to
h p trư c.
Mình trư c so v i mình sau thư ng l n hơn 10-11%. Chi u dài l n hơn chi u cao1518%, q dài ho c q ng n đ u khơng t t. T l gi a mình trư c, mình gi a và mình sau
cũng có nh hư ng, n u chi u dài là 100 thì mình trư c 22,5, gi a 44 và sau là 35,5 là tương
ñ i thích h p.
Ng c r ng kho ng 35,6%, ng c sâu 54,7% so v i chi u cao thì s c kéo tương đ i t t,
n u quá r ng nhưng nông s c kéo s kém. Vai càng đ ng thì s c kéo càng y u.
Lưng có th ví như cánh tay địn truy n l c t h cơ xương ph n sau ñ n ñi m tỳ kéo.
Lưng th ng bi u th k t c u gi a s ng lưng và s ng hông ch t ch nên l c truy n không b t n
th t.
Sư n và b ng cũng có quan h đ n s c kéo. H s tương quan gi a s c kéo và t l
gi a vòng b ng và chi u cao là + 0,4. Như v y di m b ng càng ñ y ñ n thì s c kéo càng t t.
N u di m quá th p thì s c kéo kém. Mơng hơi d c có th s c kéo t t vì mơng hơi d c bi u
hi n sau nh hơn trư c, l c ñ y ch c ch n hơn, nhưng n u mông d c quá, ñùi l i ng n và b p
th t ng n nên s c kéo gi m. Mông dài và r ng s c kéo t t. T l gi a r ng mơng, r ng đùi
ch u, r ng xương ng i và dài mông so v i chi u cao là 40; 36; 26 và 41% là thích h p.
B n chân th ng bư c đi bình thư ng, móng bát úp s cho s c kéo t t. Bư c đi ch bát,
vịng ki ng h p, chân ch m kheo ho c hình ch X… ñ u làm s c kéo gi m rõ r t.
Ngư i nông dân Vi t Nam g n bó v i trâu bị t c xưa. Nh ng kinh nghi m ch n trâu
ñã tr thành nh ng câu ca dao dân ca r t hay. Hình nh m t con trâu cày t t ñư c mô t như
sau:
Gân m t g i eo

Trư ng ð i h c Nơng nghi p 1 - Giáo trình Chăn ni Trâu Bị ---------------------------------------------

247


Thân mình trư ng nhi u
Ti n cao h u h
S ng cong cánh ná
D bình vơi
ðơi m t c nh i
Tai lá mít
Hàm răng to khít
ðít t a l ng bàn
ði ñ ng v ng vàng
T t gi ng nịi to.
3.3. Tính bi t và tu i
Nói chung con ñ c kho hơn con cái, nhưng con cái tính hi n t d ñi u khi n hơn.
Trong th c ti n nơng dân thư ng dùng con đ c ñ cày v ho c ru ng sâu th t, con cái nên
dùng nơi ñ t nh .
V tu i: dư i 2 năm tu i s c kéo còn y u, 3 năm tr lên m i sung s c. Th i h n s
d ng ñ n 13-15 tu i. Tuy nhiên, có nh ng cá th 30 tu i v n làm vi c t t.
3.4. Ni dư ng chăm sóc
Ni dư ng t t là m t trong nh ng nhân t nh hư ng m nh đ n s c kéo. Ni dư ng
chăm sóc t t, trâu bị béo kho , khơng m c b nh, năng su t lao ñ ng nâng cao, th i gian s
d ng ñư c lâu dài.
3.5. Nơng c và trình đ s d ng
Xe và cày b a khơng t t đ u nh hư ng ñ n năng su t làm vi c c a gia súc. Xe bánh s t
khơng có bi ch kéo ñư c 5-7 t . N u xe bánh l p, tr c bi có th kéo đư c 1,7-2,0 t n.
3.6. Tính ch t c a ru ng và ñư ng
S c kéo không nh ng ph thu c vào tr ng t i mà còn ph thu c vào h s ma sát c a

ñư ng và xe. ðư ng x u g gh , lên d c thì s c kéo càng ph i cao.
W = P/C
Trong ñó: W là tr ng t i, P là s c kéo, C là h s ma sát.
Như v y, cùng l c kéo (P) n u h s ma sát càng nh thì tr ng t i đư c nâng cao.
S c kéo khi lên đ c địi h i tăng lên r t nhi u vì v y c n ñ c bi t chú ý.
S c kéo khi lên d c =s c kéo chính + s c kéo ph .
S c kéo ph = (tr ng lư ng xe + tr ng t i) sina.
Thí d : Th tr ng con v t là 500 kg, tr ng t i 1 t n, xe n ng 2000 kg s c kéo bình
thư ng là 500 N khi lên d c 70 s c kéo s là:
S c kéo toàn b = 500 N + s c kéo ph .
S c kéo ph = (2000 + 10.000)sin70 = 12000 * 0,12 = 1440 N.
Như v y khi lên d c 70 s c kéo tăng lên 4 l n so v i s c kéo trên ñư ng b ng.

248


ð i v i cày ru ng l y th t, năng su t cày gi m đi 30-40%. Vì v y khi xác ñ nh nhu c u
dinh dư ng c n tính đ n nhân t này.
3.7. Th i ti t khí h u
Gia súc làm vi c trong ñi u ki n nhi t ñ cao r t d gây ra stress nhi t và gia súc không
th ch u n i n u gia súc ph i làm vi c trong ñi u ki n th i ti t quá nóng trong th i gian dài.
Trong ñi u ki n này ph i cung c p ñ nư c và cho gia súc ngh ngơi th i gian dài trong bóng
mát. ð i v i trâu thì ph i cho chúng đư c đ m mình trong nư c.
Làm vi c trong ñi u ki n quá l nh cũng nh hư ng r t l n t i kh năng cày kéo. Trong
ñi u ki n m ñ cao như nư c ta, rét ñ m, mưa phùn gió b c và sương mu i ñã gây ñ ngã
nhi u trâu bò trong các v đơng xn. Ph i chú ý chăm sóc b o v , ch ng rét cho trâu bò
trong nh ng ngày có mưa phùn gió b c ho c sương mu i kéo dài.
3.8. Các nhân t khác
Ngoài nh ng nhân t nêu trên kh năng làm vi c c a trâu bò còn ph thu c nh ng y u
t sau:

- Tình tr ng s c kho , tr ng thái cơ th , kh năng thích nghi v i mơi trư ng, tình hình
ăn u ng, kh năng s d ng và tiêu hoá th c ăn c a gia súc.
- Ngu n th c ăn s n có, đ a hình, lo i đ t, tr ng thái ñ t, d ch b nh, ký sinh trùng, bóng
mát nơi làm vi c…
- Tình hình hu n luy n và kh ng ch gia súc, k năng s d ng gia súc, b n ch t công
vi c, lo i công c s n xu t, th i gian làm vi c, ñ thư ng xuyên s d ng gia súc, kh năng
qu n lý c a ch , các yêu c u riêng khác…
- Tính khí gia súc cũng tác ñ ng ñ n t c ñ làm vi c. Các c p gia súc cùng loài, cùng
gi ng, cùng t m vóc, cùng làm m t vi c gi ng nhau nhưng chúng có t c đ làm vi c khác
nhau.
IV. NI DƯ NG TRÂU BỊ CÀY KÉO
4.1. Xác ñ nh tiêu chu n ăn
ð i v i gia súc lao tác thì vi c xác ñ nh tiêu chu n ăn quan tr ng nh t là xác ñ nh nhu
c u năng lư ng (c năng lư ng duy trì c ng v i năng lư ng làm vi c). Năng lư ng (NL) gia
súc s d ng làm vi c trên ñ ng khó xác đ nh tr c ti p, tuy v y có th tính đư c thơng qua lo i
hình công vi c, kho ng cách mà gia súc di chuy n. Các thông s c n thi t cho tính tốn bao
g m:
NL dùng cho làm vi c = NL di chuy n cơ th + NL nâng xe hàng + NL kéo xe hàng +
NL ñi lên ñ cao.
Cơng th c này có th bi u di n lư ng hoá như sau:
E = AFM + BFL + W/C + 9,81 H (M +L)/D
Trong đó: E: Năng lư ng s d ng cho làm vi c (kJ)
F: Kho ng cách di chuy n (km)
M: Kh i lư ng cơ th (kg)
L: Kh i lư ng xe và hàng (kg)
W: Cơng sinh ra đ kéo xe (J)

249

H: ð cao di chuy n hư ng th ng ñ ng
A: NL s d ng di chuy n 1 kg cơ th ñi 1 m theo phương n m ngang
B: NL s d ng di chuy n 1 kg hàng ñi 1 m theo phương n m ngang
C : Hi u qu s d ng năng lư ng nh cơ gi i hố cơng c
D : Hi u qu s d ng năng lư ng ñ nâng cơ th và xe + hàng lên cao
Năng lư ng thu n cho di chuy n cơ th ph thu c vào kh i lư ng gia súc và kho ng
cách di chuy n, ñư c bi u hi n thành J/m/kg kh i lư ng cơ th , nó ph thu c r t l n vào b
m t di chuy n. Năng lư ng tiêu hao có th t 1,5 - 8,0 J/m/kg. B m t di chuy n r t khó xác
đ nh m t cách lư ng hố, ph i ñánh giá riêng r r i k t h p.
Năng lư ng thu n cho làm vi c b ng 3,3 l n cơng b ra, hay nói cách khác là năng
lư ng thu n s d ng cho làm vi c v i hi u xu t 30%. Nó b nh hư ng b i đi u ki n bên
ngồi như đ t, nhi t đ , lo i hình cơng vi c. Trên th c t n u khơng có nh ng thi t b đ c bi t
chun dùng thì r t khó xác đ nh đư c cơng m t cách tr c ti p và chính xác. ða s trư ng
h p tính trung bình l c kéo đ u d a vào nh ng cơng c ho c xe kéo đã bi t. N u cày thì các
s li u v đ t, v mùa v đã tr ng trư c đó, ñ sâu c a lư t cày trư c… ph i đư c bi t. T ng
cơng b ra có th đư c tính b ng cách nhân l c kéo v i kho ng cách di chuy n.
Năng lư ng thu n cho th hàng b ng 3,0 J/m di chuy n m t ñ t b ng ph ng cho 1kg
hàng. ði u đó có nghĩa là th hàng c n nhi u năng lư ng hơn trên m t ñơn v kh i lư ng so
v i di chuy n cơ th gia súc. Tuy v y, vì năng lư ng thu n cho th hàng cũng ch kho ng
10% t ng s năng lư ng làm vi c nên dùng s li u 3,0 J/m/kg là tương đ i chính xác. ð
c ng k nh c a hàng khơng nh hư ng nhi u đ n năng lư ng tiêu hao, tuy nhiên ph i chú ý s
cân ñ i 2 bên cơ th gia súc.
- Năng lư ng thu n cho leo d c: Gia súc làm vi c khi leo d c ph i s n sinh năng lư ng
cho di chuy n cơ th mình và chuy n hàng hố trên cơ th lên d c. V cơ ch cũng tương t
như v n chuy n hàng m t ph ng.
Công sinh ra ( J) =(M + L) x 9,81 H
Trong đó: M là kh i lư ng cơ th gia súc (kg)
L là kh i lư ng hàng (kg)
H là ñ cao di chuy n theo phương th ng ñ ng (m)
9,81 là l c tr ng trư ng (m/s2)

Năng lư ng thu n cho leo d c có th đơn gi n hố b ng cơng sinh ra nhân v i 3,3. Khi
tính nhu c u năng lư ng cho gia súc leo d c ph i tính riêng theo phương th ng ñ ng và
phương n m ngang r i c ng l i. Có th gi i thích rõ hơn qua ví d tính t ng năng lư ng thu n
tiêu hao cho m t bị đ c 400 kg mang 50 kg hàng ñi 20 km ñư ng ñ i d c v i ñ cao là 100m
như sau:
NL thu n cho di chuy n cơ th = (400 x 1,5 x 20.000)/106

= 12,0 MJ

6

NL thu n cho ch 50 kg hàng = (50 x 3 x 20.000)/10
NL thu n cho leo d c

= 3,0 MJ
6

= [(400 + %) ) x 1000 x 3,3 x 9,81]/10 = 14,6 MJ
T ng c ng:

29,6 MJ

Năng lư ng thu n cho ñi xu ng d c: Năng lư ng tiêu hao này đư c tính như khi di
chuy n m t đ t b ng. Nhìn chung cịn ít thí nghi m nghiên c u v v n ñ này nhưng các s

250


li u có đư c cho th y năng lư ng tiêu hao khi ñi xu ng d c nh hơn khi di chuy n m t
b ng trong khi năng lư ng tiêu hao cho t ng bư c l i cao hơn, khi gia súc cày thì năng lư ng

tiêu hao khi ñi xu ng d c s nh hơn vì b n thân chi c cày đi xu ng cũng có gia t c tr ng
trư ng giúp súc. Tuy nhiên, trong th c t ngư i ta cày ngang ch khơng cày lên và xu ng.
Ví d v tính tốn nhu c u năng lư ng thu n hàng ngày cho m t trâu có kh i lư ng cơ
th 620 kg, cày 5,5 gi /ngày
M t s thơng s đã bi t:
+ Kh i lư ng cơ th = 620 kg
+ Công s n sinh ra = 6728 kJ
+ Kho ng cách di chuy n = 11,6 km
+ Ph n trăm th i gian cho làm vi c = 80%
+ T c ñ làm vi c = 0,71m/s
+ Cơng su t trung bình = 415 W
+ L c kéo trung bình = 580 N
+ Kho ng cách lên cao = 0,040 km
+ Năng lư ng tiêu hao cho di chuy n cơ th 2,5J/m/kg kh i lư ng
+ Hi u qu s d ng năng lư ng cho làm vi c = 0,30
+ Năng lư ng duy trì = 0,53 (kh i lư ng/1,08)0,67 + 0,0043 x kh i lư ng (kg)
Trâu 620 kg ñã làm ñư c: 11,6 x 580 = 6728 KJ trong ngày
Năng lư ng s d ng cho công vi c:
(2,5 x 620 x 11,6) + (6728/0,30) + (9,81 x 0,040 x 620/0,30) = 41,22MJ
Năng lư ng cho duy trì:
0,53 (620/1,08) 0,67 + (0,0043 x 620) = 40,06 MJ
Năng lư ng tiêu hao cho làm vi c so v i năng lư ng duy trì:
41,22/40,06 = 1,03
T ng năng lư ng cho m t ngày làm vi c:
NL làm vi c (41,22) + NL duy trì (40,06) + 10% NL duy trì (4,0) = 85,28 MJ
4.2. Th c ăn và kh u ph n
Trong v hè thu, c t nhiên thư ng ñư c t n thu các b vùng, b th a và ven ñê làm
th c ăn cho trâu bò cày kéo. Lư ng ch a c a d c trâu bị có th đ t m c 10-15 kg c
tươi/100 kg th tr ng c a chúng. Trong nh ng ngày nơng nhàn trâu bị có th g m ñ t ñư c
kh i lư ng t ñi u ch nh theo yêu c u. Nhưng do s h n ch c a c t nhiên trâu bò ch có th

g m đư c 40-70% nhu c u. S lư ng cịn l i ngư i nơng dân ph i bù b ng rơm ho c c t c
t n thu ngồi đ ng.
V đơng xn th c ăn c a trâu bò cày kéo ch y u là rơm và các ph ph m nông nghi p
khác. Rơm, cây ngơ, ng n lá mía v.v. là các ph ph m trong nông nghi p quan tr ng. S d ng
các lo i này làm th c ăn cho trâu bị đã tr thành t p qn lâu ñ i Vi t Nam và các nư c
251


khác trên th gi i. Tuy v y, rơm, ng n lá mía, thân cây ngơ thư ng ch a xơ b lignin hoá cao,
gây tr ng i cho s lên men vi sinh v t d c . Lignin hồn tồn khơng đư c tiêu hố d c
và nó cịn làm gi m th p t l tiêu hố cacbohydrat trong nh ng ph ph m này. Do v y, ñ
nâng cao kh năng s dung các ph ph n nông nghi p nhi u xơ làm th c ăn cho trâu bò c n
áp d ng các bi n pháp x lý, nh t là ki m hoá b ng urê, đ tăng t l tiêu hố. Hơn n a, các
ph ph m cây tr ng thư ng có mùa v thu ho ch, do v y c n có bi n pháp b o qu n thích h p
đ d tr đư c cho trâu bị ăn lâu dài.
Th c ăn tinh ñ i v i trâu bị cày kéo đư c coi như là th c ăn “h tr ” trong v cày kéo
(đơng xn) khi cây c thiên nhiên h u như l i tàn, rơm tr thành th c ăn ch y u và duy
nh t, th i gian ñ l y th c ăn b h n ch do ph i làm vi c. M c ăn chung c a trâu bò thư ng
là 0,5 kg g o n u cháo ho c cám trư c khi ñi cày b a.
4.3. Ch ñ cho ăn u ng
Trâu bò cày kéo v n d a vào chăn th là chính, c ng v i b sung th c ăn t i chu ng vào
ban ñêm. T t nh t là cung c p th c ăn thơ xanh cho trâu bị ăn t do, ngồi ra cịn h tr thêm
m t lư ng th c ăn tinh trong mùa làm vi c n ng. Th c ăn tinh có th cho ăn 1-2 gi trư c khi
ñi làm là r t t t nh m cung c p ngay lư ng năng lư ng c n thi t cho quá trình làm vi c.
Nh ng gia đình c t c v ni t i chu ng thì ph i chú ý cung c p cho trâu bò m t kh i
lư ng vư t q lư ng th c ăn có th ăn đư c đ chúng có đi u ki n ch n l a ph n th c ăn có
giá tr dinh dư ng cao hơn, nh v y cùng m t lư ng th c ăn có th ăn đư c thì hàm lư ng
dinh dư ng đã đư c c i thi n.
Cách t t nh t là t n d ng t i ña ngu n th c ăn s n có đ a phương v i giá r và ch t
lư ng cao như cây h ñ u, bã bia, r m t cũng là m t bi n pháp nh m tăng lư ng th c ăn ăn

vào và nâng cao t ng lư ng dinh dư ng cung c p cho trâu bò hàng ngày. Nhi u bi n pháp
như x lý ph ph m tr ng tr t b ng urê, s n xu t t ng li m, bánh urê r m t ñã ñư c nghiên
c u và ph bi n. Vi c áp d ng phương pháp nào ñ b sung và c i thi n dinh dư ng th c ăn
c a trâu bị ph thu c vào hồn c nh c th c a tong đ a phương và nơng h .
Nư c u ng ñ m b o ch t lư ng (s ch, lành và ngon) ph i ñư c cung c p ñ y ñ và
thư ng xun.
V. CHĂM SĨC S C KHO CHO TRÂU BỊ CÀY KÉO
5.1. V sinh
a. V sinh cơ th
T m r a thư ng xuyên, gi cho cơ th trâu bò s ch s là m t trong nh ng yêu c u quan
tr ng c a v sinh thú y nh m làm cho bị c m th y thối mái trong cơ th , tăng cư ng trao ñ i
ch t, trao đ i nhi t, h n ch kí sinh trùng ngoài da.
ð i v i trâu do tuy n m hơi kém phát tri n nên đ đi u hồ thân nhi t trâu r t thích
đ m t m. Do v y, c n thư ng xuyên cho trâu ñ m t m, k t h p kỳ c v sinh thân th cho
trâu, nh t là trong mùa hè. Nh ng ngày n ng nóng c n cho trâu ngâm mình đ m t m 1-2 gi
nơi nư c s ch và mát m . Vào mùa l nh thì nên h n ch t m, nhưng ph i tranh th nh ng
hôm tr i m t m nhanh cho trâu đ gi cho lơng da ñư c s ch s .
Ch i cho trâu bò là vi c nên làm thư ng xuyên hàng ngày k c mùa nóng cũng như
mùa l nh đ gi cho lông da s ch s , m n màng, giúp khí huy t lưu thơng t t, k t h p di t r n,
ve, mòng.

252


b. V sinh chu ng tr i
Chu ng nuôi c n có n n đ nghiêng đ khơng b đ ng nư c, có khu ch a phân tách xa
kh i chu ng. Hàng ngày ph i d n phân, r a n n, thay ñ n chu ng (n u có). Phân ph i thu d n
v nơi c ñ nh ñ
cùng ch t ñ n chu ng trong m t th i gian trư c khi s d ng bón cho cây
tr ng. Nư c ti u và nư c r a chu ng ph i có nơi ch a ho c dùng tư i cho cây. Tránh ñ

chu ng l y l i d y phân và nư c th i. ð nh kỳ phun thu c di t ru i mu i xung quanh chu ng
nuôi trâu bị.
c. V sinh ăn u ng
C n có máng ăn và máng u ng riêng cho trâu bò cày kéo. Hàng ngày ph i c r a máng
ăn, máng u ng và thay nư c u ng cho trâu bò. Ph i gi th c ăn, nư c u ng s ch s , không
dùng th c ăn b n, ơi m c cho trâu bị ăn.
5.2. Phịng ch ng đói, rét
Hàng năm
thi u ăn. Hơn n
b c làm nhi t đ
thêm v s c kho

vào v đơng xn trâu bò cày kéo ch t nhi u. Nguyên nhân ch y u là do
a, mùa đơng mi n B c nư c ta r t kh c nghi t, có nhi u đ t gió mùa đơng
xu ng th p, rét th u xương. Th i ti t bi n ñ i b t thư ng gây nên s suy y u
c a nh ng trâu bò v n b đói lâu ngày.

ð phịng ch ng đói rét cho trâu bò c n ti n hành song song các khâu sau:
+ Cung c p ñ y ñ th c ăn: Trư c h t là t n thu d tr đ rơm cho trâu bị v mùa
đơng. Bình qn m i kg thóc thu ho ch đư c s có 0,7-1 kg rơm r . Rơm nên đư c ki m hoá
b ng cách urê trư c khi cho ăn ñ làm tăng giá tr dinh dư ng và lư ng thu nh n. Bên c nh
đó nên m r ng di n tích tr ng ngơ đơng. Ngơ ñư c thu ho ch b p khi cây v n còn tươi xanh.
ðây là ngu n th c ăn quan tr ng đ i v i trâu bị trong v đơng xn. Nh ng ngày làm vi c v
đơng c n b i dư ng thêm th c ăn tinh như cháo g o, cám ngô.
+ Chu ng tr i c n đư c che kín v mùa đơng, tránh gió lùa, quét d n thư ng xuyên và
dùng ch t đ n chu ng khơ r i n n.
+ Làm áo cho trâu bò s h n ch ñư c s to nhi t có tác d ng ch ng giá rét khi đi làm,
đi chăn. Có th t n d ng chi u rách, bao t i h ng k t thành áo cho trâu.
5.3. Phòng ch ng say n ng, c m nóng
ð i v i trâu bị làm vi c c n đ c bi t chú ý phòng ch ng say n ng, c m nóng và làm

vi c quá s c. Trong quá trình làm vi c ngồi đ ng cơ th h p thu m t ph n nhi t t ánh n ng
m t tr i, trong khi đó cơ th v n không ng ng s n sinh nhi t do lao tác. Nhi t đ và m đ
mơi trư ng mùa hè thư ng cao, tuy n m hôi c a trâu ít (100- 200 tuy n/cm2 da, b ng 1/10 so
v i bò) nên vi c th i nhi t g p khó khăn. ðó là nguyên nhân ch y u gây ch ng c m nóng
trâu.
Tri u ch ng: N u ch do tia n ng d i vào đ u mà gây nên b nh thì thân nhi t không cao
l m. Con v t hưng ph n niêm m c m t, mũi mi ng… th m đ . N u khơng ch a ngay có th
b tê li t và ch t. N u do n ng và tích nhi t do làm vi c nhi u thư ng thân nhi t cao 40- 420C,
tri u ch ng toàn thân r t rõ, lúc ñ u không yên sau co gi t hôn mê r i ch t.
C n cho trâu bò vào ch mát l y nư c l nh ñ p lên trán, cho u ng nư c có pha mu i
bơm nư c l nh vào tr c tràng, d i lên mình, tiêm cafein tr tim hay d u long não.
ð phòng b nh, nên cho làm vi c vào lúc mát, khơng cho trâu bị làm vi c dư i tr i
n ng g t. Trư c khi ñi làm c n cho u ng nư c ñ y đ có pha mu i, cho trâu bị ngh gi a bu i
làm vi c. N u phát hi n th y tri u ch ng c m nóng c n cho ngh làm vi c ngay.

253


5.4. Phòng lao tác quá s c
Hi n tư ng lao tác quá s c ch y u do trâu bị nhi u ngày cày kéo khơng có đi u ñ ,
kéo quá n ng không cho ngh gi i lao d n đ n axit lactic tích t q nhi u trong máu và các t
ch c. ð có ñ năng lư ng cày kéo quá s c, cơ th trâu bị ph i huy đ ng m và protein ñ
sinh năng lư ng. S phân gi i các h p ch t này thư ng s n sinh ra các xeton, axit photphoric,
creatin v.v. gây ñ c cho cơ th .
Khi lao tác nhi u, máu t p trung vào cơ b p và tu n hoàn ngo i vi và do v y mà các
tuy n tiêu hoá tr nên thi u máu, gây tr ng i cho q trình tiêu hố và h p thu, th m chí cịn
gây nên b nh đư ng tiêu hố.
ð ñ phòng lao tác quá s c c n cho trâu bò ăn các lo i th c ăn d tiêu. Không ăn th c
ăn ôi, th i và m c. N u có các lo i th c ăn d lên men như lá xu hào, dây lang, lá c i b p…
c n pha tr n v i rơm, c khô. Hàng ngày b sung thêm 80-100g mu i ăn. Tránh cho ăn quá

no, trư c khi ñi làm c n có th i gian nhai l i ít nh t là 45 phút. Trong m t bu i làm vi c trâu
bị c n đư c ngh t 1-2 ñ t, m i ñ t 15-20 phút ñ trâu bò ngh ngơi và u ng nư c ñ y ñ .
K ho ch s d ng trâu bị làm vi c ph i đi u đ và có đ nh m c h p lý. D ng c làm
vi c c n phù h p v i ñ c tính riêng c a t ng con. Th c hi n ñ y ñ m t s bi n pháp ch ng
rét và ch ng nóng cho trâu bò.
5.5. Phòng ch ng d ch b nh
B nh t t thư ng phát tri n trâu thi u dinh dư ng và b ch u rét lâu ngày, còn trâu ch t
do nguyên nhân b nh t t thu n tuý thì r t th p. Tuy v y, các b nh ký sinh trùng như: r n trâu,
gh trâu bò, sán lá gan, tiêm mao trùng, lê d ng trùng ñã làm tăng nhanh s suy y u trâu bị
gây nên đ ngã. V đơng xn do th i ti t giá l nh th c ăn kém, s c kho gi m sút nên d
m c b nh r n, gh , cư c chân, v vai, các b nh ký sinh trùng ñư ng máu. Vào kho ng tháng
10 hàng năm nên t ch c tiêm phòng, t y giun sán và phòng các b nh ký sinh trùng ñư ng
máu ñ lo i các ngu n b nh trư c mùa đơng. ð i v i bê nghé nên t y giun vào luca 3 tu n
tu i và 6 tháng tu i. C n ñi u tr k p th i khi trâu bò m c b nh và có ch đ ni dư ng tr
s c v i nh ng con y u.
VI. CH N L C, HU N LUY N VÀ S

D NG TRÂU BÒ CÀY KÉO

6.1. Ch n l c trâu bị cày kéo
Ngo i hình th ch t gia súc ln có m i tương quan ch t ch v i s c kéo và kh năng
làm vi c. Vì v y, khi ch n trâu bò cày kéo c n chú ý nh ng ñ c ñi m sau:
+ Tồn thân phát tri n cân đ i, khơng có khuy t t t.
+ Da bóng, lơng m c đ u, trơn mư t.
+ T m vóc càng to càng t t, s c kho t t.
+ ð u và c k t h p t t, ch c kho .
+ S ng cong hình bán nguy t đi n hình
+ Vai v m v , h cơ phát tri n.
+ Ng c n , sâu, r ng.
+ Lưng dài, hông r ng, th ng, ph ng.

+ Mông dài, r ng, ít d c.
+ B ng g n, thon, khơng s .
254


+ Chân kho , phát tri n cân ñ i, đi khơng ch m khoeo.
+ Móng trịn, khít.
6.2. Hu n luy n
Trâu bò là con v t d b o, thu n tính và có th d y đư c. Có th hu n luy n b ng cách
đ t vào ách cùng v i m t con trư ng thành (con này có th là m c a nó). M t s con khác có
th bu c bên c nh m t con đang kéo xe. ðơi khi bê nghé đư c b trí đi cùng v i m ngay t
khi còn r t nh ch p ch ng trên cánh ñ ng khi vi c cày kéo ñang ti p di n. Trong t t c các
trư ng h p này vi c hu n luy n và chuy n ti p trâu bị sang ch đ làm vi c x y ra t t và
h u như khơng nh n th y đư c. Vi c hu n luy n trâu chưa làm vi c b t đ u khơng mu n hơn
3 năm tu i, bị kho ng 20-24 tháng.
a. Hu n luy n (v c) trâu bị cày
ð t dùng đ luy n nên ch n ñ t cát pha, ñã cày v . Lúc ñ u có th luy n vào lúc mát
sau ñó d n d n chuy n sang luy n lúc n ng đ trâu bị quen v i n ng ngồi đ ng ru ng. Th i
gian đ u nên dùng b a ñ luy n. Sau khi tương ñ i thu n m i chuy n sang luy n cày.
Cách ti n hành: Th i gian ñ u bu c hai th ng ngư i v c c m th ng mũi trái, ngư i d t
trâu bò c m th ng bên ph i. Vai khi b a c n bu c ch c ch n ñ c bi t chú ý phòng v vai.
Ngư i d t c n chú ý d t bò theo kh u l nh c a ngư i v c (c m cày ho c b a) kh u l nh
c n hơ to rõ ràng, d t khốt.
- ði, đi đi: d c con v t ñi k t h p v i th ng.
- H , h h : gi con v t ñ ng l i.
- V t ho c b : con v t ñi sang bên trái.
- V t quành vào! Ch con v t quành tr l i phía bên ph i.
- Lùi: con v t lùi l i v sau.
Kh u l nh có th thay ñ i tuỳ theo kh u ng c a ñ a phương, nhưng ph i th ng nh t
trong su t quá trình hu n luy n và s d ng. Sau m t vài ngày t p có th không c n d t n a.

Ngư i v c c m c hai th ng ñ sai khi n. Mi ng hơ, tay đi u khi n th ng. Sau 4-5 ngày có
th t p cày trên ru ng ñ t cát pha.
b. Hu n luy n trâu bị kéo
Th i gian đ u t p cho quen vai nên cho kéo cây g trên ñư ng ho c trên bãi. T p cho
quen ti ng hô, quen v i ti ng ñ ng c a xe c ñi l i trên ñư ng sau m i kéo xe. Khi bị chưa
quen đã cho kéo xe có th nguy hi m cho c trâu bò và ngư i. Khi v c c n chú ý khơng gây
nên thói quen h th y n ng thì lùi l i ho c n m xu ng, trưa đ n thì phá kéo c xe ch y v
chu ng.
6.3. M c vai (ách)
a. Thi t k vai
Có nhi u lo i vai (còn g i là ách) khác nhau v i các kích c khác nhau đã đư c thi t k
và s d ng phù h p v i t m vóc c a gia súc, tính ch t cơng vi c, t p quán c a ñ a phương…
Tuy nhiên, khi thi t k vai (ách) cho trâu bò ñ u d a trên nh ng nguyên lý chung. Sau ñây là
nh ng ñi m quan tr ng c n chú ý khi thi t k ách cho trâu bò cày kéo nh m h n ch r i ro
x y ra v i gia súc:
- Ách ph i phù h p v i gia súc, công vi c và công c (cày, b a, xe…).

255


- Kích thư c c a ách ph i phù h p v i t m vóc, kh i lư ng và th l c c a con v t.
- Ách ph i phù h p v i phương hư ng c a l c kéo và đ a hình làm vi c.
- Ách khơng đư c gây tr ng i ñ n s v n ñ ng c a gia súc và khơng làm gia súc đau
đ n.
- Ách ph i cân b ng v kích c và đ ch u l c

c hai bên ñ khi m c vào không b

l ch.
- Nguyên li u làm ách ph i d ki m, d làm và d b o dư ng b i th th cơng

phương.

đa

b. Cách m c vai
Tuỳ theo v trí đ t vai ngư i ta chia cách m c vai thành các lo i sau: vai sư n, vai c ,
vai vai và vai h n h p (hình 10.3). Có 3 cách m c vai h n h p:
- Vai sư n-ng c: Phương pháp này ch y u phòng yên tu t v sau.
- Vai sư n-vai: V a kéo kho , t c ñ nhanh, ng a kéo thư ng dùng lo i vai này.
- Vai sư n-c : Bò cày ho c kéo đ u có th dùng cách m c này.

Ghi chú:
1- Vai sư n
2- Vai vai
3- Vai c
4- Vai h n h p sư n-vai
5- Vai h n hơp sư n-c
6- Vai h n h p sư n- c

Hình 10.3 : Phương pháp m c vai (ách) cho trâu bị cày kéo
Khi gia súc b t đ u kéo mình trư n lên phía trư c tr ng lư ng d n lên hai chân trư c,
chân sau ñư c gi m nh , chân trái ho c ph i dùng kh p khoeo du i th ng ñ y mình lao v
phía trư c.Vì v y, nên đ chân trư c ch u l c tăng lên ñ chân sau nh d ho t ñ ng và l i
d ng đư c qn tính. L c chân trư c ch u càng l n thì góc kéo càng to. Góc kéo l n l c tác
d ng lên chân trư c l n, l c ñ y chân sau nh ñi như th phát huy ñư c l c nhưng t c đ đi
ch m. N u góc kéo nh l c tác d ng chân trư c nh nên chân trư c bư c ñi d dàng t c đ
nhanh hơn. Vì v y mu n kéo ñư c nhi u c n m c vai-c , vai-vai. N u mu n đi nhanh có th
m c vai-sư n. Khi s d ng còn ph i chú ý đ n qn tính c a t ng lo i vai.
Qua thí nghi m cho th y vai vai có qn tính l n nh t, r i đ n vai ch bát cu i cùng là
vai-sư n vì ñi m kéo ngang v i tr ng tâm. Tr ng t i càng l n thì qn tính càng m nh. Kéo

xe đư ng khơ có th dùng vai vai ho c vai ch bát. Khi cày ru ng th t bị c n rút chân lên vì
v y có th dùng vai sư n (vai yên), hơn n a khi cày c n b ng ph ng nên khơng c n qn tính.
Nhưng vì vai sư n địi h i d ng c ph c t p và phát huy s c kéo kém nên nhân dân ít dùng.

256


Tuỳ theo m c ñ bu c ch t, l ng mà l c tác ñ ng lên c ho c lưng có khác nhau. N u
th ng c bu c ch t, th ng dây b ng l ng thì l c tác d ng c l n, l c tác d ng vào vai c :
60-70% vào vai sư n: 30-40% là h p lý.
ði m tỳ kéo: ði m tỳ kéo quá cao bò
ph i m t nhi u s c m i ñưa ñư c tr ng tâm v
phía trư c, quá th p l c s khơng phát huy
đư c. Vì v y, khi xác ñ nh ñi m tỳ kéo c n
ph i xét ñ n tr ng tâm c a bò.
Xác ñ nh tr ng tâm chính c a trâu bị
tương đ i khó. M t phương pháp thư ng dùng
là đo tr ng lư ng tác d ng lên chân trư c và
chân sau. Chân trư c thư ng ch u kho ng
56%. Khi kéo xe tr ng tâm xê d ch v phía
trư c. ð xác đ nh v trí tr ng tâm ngư i ta
dùng xe qu t ñ ño s c kéo l n nh t. K t qu
cho th y ñ cao tr ng tâm là trên th ng song
song v i m t ñ t, qua kh p xương vai (hình
10.4).

Hình 10.4: L c kéo tác d ng lên
chân trư c và chân sau

Khi cày ru ng th t, c n m c ñi m kéo trên, trư c tr ng tâm. N u cày ru ng khơ, nh

đi m kéo cao b ng tr ng tâm. Ngồi đi m tỳ kéo, vi c ch t hàng lên xe ñúng tr ng tâm cũng
r t quan tr ng. N u tr ng tâm l ch v sau, càng s ch ng lên, chân trư c m t ñà, n u tr ng
tâm l ch v trư c bư c đi s ch m.
6.4. S

d ng trâu bị đơi trong cày kéo

a. L i ích c a vi c s d ng trâu bị đơi
- Dùng trâu bị cày đơi có th cày sâu, nâng cao năng su t cây tr ng.
- Dùng trâu bị kéo đơi có th kéo ñư c nhi u hàng cùng m t lúc.
- Nâng cao năng su t lao ñ ng. N u ch xét đ n di n tích thì cày trâu bị đơi năng su t
th p hơn so v i cày 2 con riêng l . Nhưng b a trâu bị đơi năng su t cao hơn 30-50%, vì v y
v năng su t c hai khâu cày và b a b ng trâu bị đơi v n cao hơn nhi u so v i hai trâu bò làm
vi c riêng l . Hơn n a, n u so sánh nhân l c s d ng thì dùng trâu bị đơi gi m đi m t n a.
b. Ch n trâu bị đơi và t p luy n
ð vi c ghép trâu bị đư c t t, lúc đ u nên ch n 2 con ngang s c ho c chênh l ch nhau
không l n. N u chênh l ch nhau quá nhi u, hai con s làm vi c khơng đ u, con y u s g p
khó khăn. Nên ch n nh ng con s ng ng n đ chúng ít vư ng nhau, ch n nh ng con cùng
chu ng ho c cùng ñàn ñã quen nhau ñ chúng d ñi v i nhau.
Vi c luy n t p (v c) c n ti n d n t ng bư c, t d ñ n khó, t nh đ n n ng. Ngư i d t
bò v c c n th c hi n trư c g n, sau xa và b d n dây mũi. ð u tiên ngư i d t n m hai dây
mũi và đi g n bị, sau đó đi xa d n và b l ng dây mũi. Khi bị đã quen thì b h n dây mũi và
ngư i ch c n ñi trư c m t kho ng đ bị theo ngư i mà đi.
c. Phương pháp cày đơi
N u cày vịng ri t (vịng qua trái), nên ñ con kho ho c con ñi nhanh ñi bên ph i, n u
vịng ngư c l i thì đ con kho đi bên trái, vì nó ph i ñi vòng xa hơn.

257

N u cày ru ng khơ thì con kh e đi bên ph i, vì nó đi th p hơn và ñi trong ch cày r i,
mau m t. N u cày ru ng nư c, nhi u bùn nên đ con kho đi bên trái, vì nó ph i l i bùn
nhi u. N u khi kéo cày trâu bị thư ng ngo nh đ u v phía bên ph i thì nên ghép bên trái,
ngư c l i thì ghép bên ph i nh m làm cho chúng ñi th ng ñư ng hơn.
Khi m c ách trâu c n chú ý ñ t ách n m dư i ch chai. Mu n v y dây óng bu c ph i
v a, không ch t quá ho c l ng quá. N u không ách trâu s th p ho c cao quá làm v vai trâu.
Cách chuy n đ ng khi cày đơi: Cày trâu bị đơi c n đư ng vịng r ng nên cách cày ph i
khác cách cày m t. Có m t s cách di chuy n như sau:
- Cày xung quanh: Sá cày th nh t cho cày sát b
phía bên tay trái c a ngư i cày ñ
ñ t l t ra ngồi, khi đ n góc cho trâu bị quanh ph i. Khi cày ñư ng th nh t ñ n h t m t b
th tư thì cho chúng quanh ph i g p l i, b t ñ u cày úp m t vào b th 4, ñ n b th 3, th 2,
th 1 và c ti p t c cày như v y cho ñ n khi g n h t. Khi cịn ít có th cày l i ch đã cày đ
có đ vịng quanh r ng, sau đó cày n t ch cịn l i. Phương pháp cày này thư ng không ph i
nh c cày và d quanh nên cho năng su t cao.
- Cày theo lu ng kép: Sá th nh t cày cách b bên trái c a ngư i cày và v t là 2 m,
quanh v t vòng sá th 2 cách sá th nh t cũng 2 m, sá th 3 ti p vào sá th nh t mép bên
b , sá th 4 ti p vào sá th 2 mép ngồi. C như th cày cho đ n khi sát vào b l i c t
lu ng th 2. Khi c t lu ng th 2, sá th nh t cách ch ñ t ñã cày là 2 m, sá th 2 c a lu ng
th 2 l i ph i cày áp vào sá th 2 c a lu ng th nh t. C cày như v y lu ng n ti p lu ng kia
cho ñ n khi h t ru ng. Phương pháp này ph i quanh các ñ u lu ng nhi u và quanh v phía
bên ph i, khó đi u khi n hơn quanh trái nên năng su t không cao.
6.5. S

d ng trâu bị kéo xe

Trâu bị có th s d ng cho kéo xe ch hàng hoá v i kh i lư ng g p nhi u l n kh i
lư ng cơ th chúng. ð phát huy cao nh t kh năng kéo c a trâu bò ph i chu n b ách, xe và
x p ñ t hàng hoá c n th n.
Ách ph i trơn nh n v a v i kích c cơ th gia súc, đi m n i n m phía ngồi tránh t n

thương da. L p ñ t ch c ch n, tránh c xát tr y trư t da, không q thít ch t nh hư ng đ n
tu n hồn và hơ h p c a gia súc. Có hai lo i ách kéo xe là ách ñơn và ách đơi, ách đơn cho
m t trâu ho c m t bị kéo, ách đơi s d ng cho hai trâu ho c hai bị kéo đơi. C u t o và s
d ng tương t như cho trâu bò cày.
ð tránh gây thương t n gia súc khi kéo xe thì c n chú ý: ch cho trâu bị kéo xe khi
chúng hoàn toàn kho m nh, n u kéo đơi thì gia súc ph i tương đương v tr ng lư ng và kích
thư c. Xe kéo ph i có phanh đ đi u khi n t c ñ . Ph i chú ý t o cân b ng khi cho hàng lên
xe tránh n ng v phía trư c làm gia súc ch u quá t i, ho c n ng v phía sau gây tùng bê, ho c
nghiêng hai bên d ñ . Kéo xe v n chuy n ñư ng dài ph i d ng ngh và u ng nư c ñ y ñ ,
n u có ít th c ăn càng t t.
VII. CÁC BI N PHÁP NÂNG CAO S C KÉO VÀ NĂNG SU T CÀY KÉO
S c kéo và năng su t cày kéo là 2 nhân t quan tr ng ñánh giá hi u qu lao tác c a trâu
bò. S c kéo t t thì năng su t cày kéo cao. Song năng su t cao còn ph thu c c vào v n t c
làm vi c, công c , s thành th o tay ngh c a ngư i s d ng và y u t th i ti t.
Năng su t cày kéo ñư c th hi n b i cơng th c:
N

=

P.L/t =

P/V

Trong đó:

258


N: Năng su t: (Nm/gi ).
P: S c kéo (N)

L: Qu ng ñư ng ñi (m)
t: Th i gian làm vi c (gi ).
V: V n t c cày kéo (m/gi ).
Năng su t N ph thu c vào P, t và V, đó là nh ng y u t tr c ti p liên quan ñ n s c làm
vi c c a m i con v t. Song các y u t gián ti p như công c c i ti n, trình đ ngư i s
d ng… cũng có tác đ ng khơng nh . Do đó ñ nâng cao năng su t cày kéo c n có các bi n
pháp sau:
7.1. C i ti n ch t lư ng gi ng trâu bị
ð có s c kéo cao, t m vóc trâu bị ph i l n. Các gi ng trâu c a ta hư ng s n xu t ch
y u là cày kéo, t m vóc khơng th p hơn so v i trâu nư c ngồi, kh năng ch u đ ng ngo i
c nh Vi t Nam r t t t. Do v y, nhân gi ng thu n ch ng ho c cho giao ph i chéo dòng gi a
các dòng trâu to (trâu ng ), v i các dòng trâu nh (trâu gié), k t h p v i ch n l c cá th theo
hư ng nâng cao th vóc c a đàn trâu có th đáp ng cho nhu c u cày kéo. Các gi ng bò n i
thư ng có th vóc bé, s c kéo y u. Tuy v n t c c a bị có cao hơn trâu, song năng su t cày
kéo nói chung là th p. Hư ng công tác gi ng ph bi n là Sin ho c Zebu hố đ trong m t th i
gian ng n nâng cao th vóc bị n i lên.
7.2. C i ti n cơng c làm vi c
C i ti n công c là m t khâu quan tr ng trong vi c nâng cao năng su t cày kéo. Theo tài
li u c a ðồn Ngun (1965) cày b a trâu bị đơi năng su t tăng t 30-60%, năng su t lao
ñ ng tăng 100%. Vi n khoa h c nông nghi p (1962) ñã kh o sát năng su t làm vi c c a trâu
các lo i nông c khác nhau (b ng 10.1). Lo i xe trâu bánh b c s t, tr c trơn xưa ñã thay th
b ng xe bánh l p, tr c lót 2 bi đưa năng su t lên 2-3 l n.
B ng 10.1: So sánh năng su t cày b a m t trâu và trâu đơi
Năng su t (m2/ gi )

So sánh (%)

Cày 58

152

100

Cày 2-51

364

240

Cày Trung Qu c

482

385

B a ch nhi

115

100

B a 2 thân

306

266

B a 5 mã

288

251

Lo i nơng c

7.3. Nâng cao trình ñ ngư i s d ng
Trình ñ ngư i s d ng có tác đ ng tr c ti p ñ n năng su t cày kéo. Ngư i th o vi c
ñi u khi n cày b a tho i mái, trâu bị ít t n s c, kh năng làm vi c d o dai hơn, trâu bò khơng
m t nh ng đư ng cày vơ ích. Ngư i khơng th o vi c, lúc cày nơng, đư ng sau ph i cày l p
l i, lúc cày sâu trâu bị khơng kéo n i phí nhi u s c l c. Cùng công c , cùng trâu bị, nhưng
hai ngư i s d ng v i trình ñ ngh nghi p khác nhau s t o ra năng su t làm vi c r t chênh
l ch nhau.

259


7.4. Ni dư ng và chăm sóc t t
Th c ăn là nhân t cơ b n ñ nâng cao s c kéo, có đ y đ th c ăn, con v t m i duy trì
s c kho , làm vi c m i dai s c. Th c ăn còn làm tăng kh năng ch ng rét và s c ñ kháng
b nh t t cho con v t. Do v y, c n có k ho ch cung c p ñ y ñ th c ăn, ñ c bi t trong v
đơng xn đ đ m b o năng su t làm vi c t t.
Mu n trâu, bị làm vi c t t, ban đêm ph i cho ăn ñ , ng ñư c yên, chu ng có mành che
mu i. Bu i chi u mu n cho trâu bò làm vi c kho , ban trưa cho trâu bò vào ch mát, dùng
nư c mát t m d i, cho ăn c tươi, ngh trưa yên tĩnh. Th c hi n ngh gi i lao gi a bu i, cho
u ng nư c mu i trư c khi ra ñ ng làm vi c.
7.5. ði u khi n sinh s n
Các vùng ñ ng b ng c n nhi u s c kéo c n ñ y m nh sinh s n ñ tránh ph i nh p trâu
bò t mi n núi. Trâu bò mi n núi chuy n v xi khó thích nghi v i đi u ki n mơi trư ng và
s d ng ñ cày kéo. M t khác, ph i tránh cho trâu bị đ vào các th i v cày b a kh n trương,
vào mùa quá giá rét, khan hi m th c ăn. Do v y, tránh cho bò ph i vào các tháng 2, 3, 4, 5, 9

và 10, tránh cho trâu ph i vào các tháng 2, 3, 4, 5, 8 và 9.
CÂU H I ƠN T P:
1. Trình bày đ c đi m c u t o c a cơ vân ho t ho t ñ ng co cơ.
2. Ngu n g c năng lư ng cho s co cơ?
3. T i sao ph i cho bị gi i lao trong q trình lao tác?
4. Nêu các ch tiêu ñánh giá s c lao tác c a trâu bị.
5. Phân tích các nhân t

nh hư ng t i s c lao tác c a trâu bị.

6. Phương pháp tính nhu c u năng lư ng cho trâu bò càu kéo?
7. Các lo i th c ăn chính và ch đ ni dư ng đ i v i trâu bị cày kéo?
8. Phân tích các bi n pháp chăm sóc và b o đ m s c kho cho trâu bị cày kéo.
9. Phân tích cơ s khoa h c c a các câu t c ng và ca dao nói v cách ch n trâu bò cày
kéo t t.
10. Cách hu n luy n trâu bò cày kéo?
11. Cách s d ng trâu bò cày và kéo?
12. Các bi n pháp nâng cao s c kéo và năng su t cày kéo c a trâu bị?
13. Phân tích s khác nhau trong v n ñ s d ng s c kéo c a trâu và c a bò.
14. ðánh giá v tương lai s d ng trâu bị cày kéo

nư c ta?

15. Phân tích các khía c nh kinh t -văn hố-xã h i c a chăn ni trâu bị cày kéo.

260