Điều tra, đánh giá thành phần loài và đặc điểm phân bố của Thân mềm Chân bụng (Gastropoda) trên cạn tại thành phốCẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh (Luận văn thạc sĩ)

BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG
TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI

LUẬN VĂN THẠC SĨ
ĐIỀU TRA, ĐÁNH GIÁ THÀNH PHẦN LOÀI VÀ ĐẶC ĐIỂM
PHÂN BỐ CỦA THÂN MỀM CHÂN BỤNG (GASTROPODA)
TRÊN CẠN TẠI THÀNH PHỐ CẨM PHẢ,
TỈNH QUẢNG NINH
CHUYÊN NGÀNH : KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG

BÙI HUY DŨNG

HÀ NỘI, 2019


BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG
TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI

LUẬN VĂN THẠC SĨ
ĐIỀU TRA, ĐÁNH GIÁ THÀNH PHẦN LOÀI VÀ ĐẶC ĐIỂM
PHÂN BỐ CỦA THÂN MỀM CHÂN BỤNG (GASTROPODA)
TRÊN CẠN TẠI THÀNH PHỐ CẨM PHẢ,
TỈNH QUẢNG NINH

BÙI HUY DŨNG
CHUYÊN NGÀNH: KHOA HỌC MÔI TRƯỜNG
MÃ SỐ : 8440301
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS. TS. ĐỖ VĂN NHƢỢNG
PGS. TS. HOÀNG NGỌC KHẮC

HÀ NỘI, 2019


CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI
Cán bộ hướng dẫn chính: PGS. TS. Đỗ Văn Nhượng

Cán bộ hướng dẫn phụ: PGS. TS. Hoàng Ngọc Khắc

Cán bộ chấm phản biện 1: PGS. TS. Trần Anh Đức

Cán bộ chấm phản biện 2: TS. Nguyễn Đình Tứ

Luận văn thạc sĩ được bảo vệ tại:
HỘI ĐỒNG CHẤM LUẬN VĂN THẠC SĨ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG HÀ NỘI

Ngày 18 tháng 1 năm 2019


i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan các nội dung, số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung
thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Tôi xin cam đoan rằng mọi sự đóng góp cho việc thực hiện luận văn đã
được thông báo, các thông tin trích dẫn trong luận văn này đều ghỉ rõ nguồn gốc.

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Bùi Huy Dũng


ii

LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn này, đầu tiên tôi xin được gửi lời cảm ơn chân thành
nhất tới PGS.TS Đỗ Văn Nhượng và PGS. TS. Hoàng Ngọc Khắc- người đã hướng
dẫn tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn, ngoài ra các thầy còn tạo mọi điều
kiện tốt nhất cho tôi để công việc được thực hiện dễ dàng.
Tôi xin được cảm ơn các thầy cô khác trong khoa Môi trường, trường Đại
học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội đã tạo sự giúp đỡ trong quá trình thực
hiện luận văn.
Ngoài ra tôi cũng xin được cảm ơn các các bạn trong trung tâm Nghiên cứu
Động vật đất đã chỉ bảo cho tôi những thiếu sót cũng như cách thực hiện luận văn.
Cuối cùng tôi xin được bày tỏ sự kính yêu với gia đình, bạn bè đã động viên
và giúp đỡtôi để hoàn thành tốt luận văn.
Tôi xin chân thành cảm ơn !
Hà Nội, ngày 18 tháng 12năm 2018


iii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii
MỤC LỤC ..........................................................................................................................iii
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT VÀ KÝ HIỆU ............................................................ x
MỞ ĐẦU 1
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ............................................................................. 1

2. Mục tiêu nghiên cứu ....................................................................................................... 3
3. Nội dung nghiên cứu ...................................................................................................... 3
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................................. 4
1.1. Tổng quan về địa điểm nghiên cứu ............................................................................ 4
1.1.1. Vị trí địa lý ................................................................................................................. 4
1.1.2. Điều kiện tự nhiên .................................................................................................... 6
1.1.3. Kinh tế xã hội ............................................................................................................ 7
1.2. Tổng quan về đối tượng nghiên cứu .......................................................................... 9
1.2.1. Đặc điểm hình thái.................................................................................................. 10
1.2.2. Đặc điểm sinh thái học ........................................................................................... 13
1.3. Lịch sử nghiên cứu đa dạng Thân mềm Chân bụng trên cạn ............................... 15
1.3.1. Trên thế giới ............................................................................................................ 15
1.3.2. Tại Việt Nam ........................................................................................................... 16
CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 19
2.1. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ........................................................................... 19
2.1.1. Thời gian .................................................................................................................. 19
2.1.2. Địa điểm nghiên cứu .............................................................................................. 19
2.2. Dụng cụ thu mẫu ........................................................................................................ 22
2.3. Phương pháp thu mẫu tại thực địa ........................................................................... 22
2.3.1. Phương pháp thu mẫu định tính ............................................................................ 22
2.3.2. Thu mẫu định lượng ............................................................................................... 23
2.3.3. Điều tra theo tuyến ................................................................................................. 23


iv

2.4. Phương pháp phỏng vấn và thu thập tài liệu .......................................................... 24
2.5. Phương pháp xử lý và phân tích mẫu ...................................................................... 25
2.5.1. Xử lý mẫu ................................................................................................................ 25
2.5.2. Phân loại sơ bộ ........................................................................................................ 25

2.5.3. So sánh mẫu và xác định tên loài ......................................................................... 25
2.6. Xử lý số liệu ............................................................................................................... 26
CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................ 27
3.1. Thành phần loài Thân mềm Chân bụng trên cạn ở khu vực nghiên cứu ............ 27
3.1.1. Danh sách thành phần loài ..................................................................................... 27
3.1.2. Một số đặc điểm hình thái ngoài các loài Thân mềm Chân bụng trên cạn đã
phát hiện tại khu vực nghiên cứu................................................................. 29
3.1.3. Cấu trúc thành phần Thân mềm Chân bụng trên cạn ......................................... 58
3.1.4. Các phát hiện mới và tính đặc hữu về thành phần loài ...................................... 75
3.2. Đặc điểm phân bố của ốc cạn tại khu vực nghiên cứu .......................................... 76
3.2.1. Phân bố theo thổ nhưỡng ....................................................................................... 76
3.2.2. Phân bố theo thảm thực vật ................................................................................... 80
3.3. Giá trị thực tiễn của Thân mềm Chân bụng trên cạn ............................................. 83
3.3.2. Bảo tồn và phát triển ốc cạn ở khu vực nghiên cứu ........................................... 87
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ....................................................................................... 93
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 95
PHỤ LỤC


v

Thông tin luận văn
Họ và tên học viên: Bùi Huy Dũng
Lớp: CH3A.MT2

Khoá: CH3A

Cán bộ hướng dẫn: PGS. TS. Đỗ Văn Nhượng
PGS. TS. Hoàng Ngọc Khắc
Tên đề tài:“Điều tra, đánh giá thành phần loài và đặc điểm phân bố của Thân

mềm Chân bụng (Gastropoda) trên cạn tại thành phốCẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh”.
Thông tin luận văn :
Mục tiêu nghiên cứu

- Có được kết quả đầy đủ về đa dạng sinh học của Thân mềm Chân bụng
(Gastropoda) trên cạn cũng như đặc điểm phân bố qua các sinh cảnh khác nhau, từ
đó làm cơ sở dữ liệu cho nghiên cứu tiếp theo.

- Tìm hiểu các giá trị thực tiễn của ốc cạn, từ đó đề xuất một số giải pháp bảo
tồn đa dạng sinh học loài tại khu vực nghiên cứu.
Nội dung nghiên cứu

- Xác định được thành phần loài Thân mềm chân bụng trên cạn tại khu vực
nghiên cứu.

- Đánh giá các đặc trưng về số lượng loài, loài đặc trưng, loài đặc hữu, cấu
trúc thành phần loài, các chỉ số đa dạng sinh học, loài có giá trị, loài gây hại.

- Xác định đặc điểm phân bố theo thảm thực vật, thổ nhưỡng.
- Mô tả đặc điểm hình thái ngoài của Thân mềm Chân bụng trên cạn tại khu
vực nghiên cứu.

- Xác định các giá trị của Thân mềm chân bụng
- Tìm hiểu về tình trạng khai thác cũng như công tác quản lý đa dạng sinh học
tại khu vực thông qua phiếu điều qua nhà quản lý (5 phiếu) và người dân địa
phương (50 phiếu).


vi

Kết luận
1. Về thành phần loài: Qua nghiên cứu về động vật Thân mềm Chân bụng
trên cạn ở những sinh cảnh khác nhau tại thành phố Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh đã
thu được 48 loài và phân loài, 34 giống, 17 họ thuộc 2 phân lớp Mang trước
(Prosobranchia) và Có phổi (Pulmonata). Số mẫu được phân tích là 1412 mẫu.
Trong đó:
Về họ : Trong 17 họ, họ Cyclophoridae có số loài nhiều nhất chiếm

19,5%(với 9 loài). Các họ Camaenidae, Pupinidae, Streptaxidae chiếm 17% (5 loài).
Họ Clausiliidae chiếm 9,7% (với 4 loài). 2 họ Subulinidae và Diplommatinidae
chiếm 7,3% (với 3 loài), tiếp là họ Helicinidae, Euconulidae chiếm 4,8% (2 loài).
Còn

lại

các

họ

Hydrocenidae,

Helicarionidae,Ellobiidae,

Achantinidae,

Ariophantidae, Vertiginidae, Plectopylidae, Hydrocenidae chiếm 2,4% (với 1 loài).
Về giống : Có 34 giống đã phát hiện (Cyclophorus, Japonia, Leptopoma,

Platyraphe, Pterocyclos, Diplommatina, Geotrochatella, Pupina, Pollicaria,
Achatina, Macrochlamys, Megaustenia, Sitala, Sivella, Bradybaena, Camaena,

Ganesella, Globotrochus, Moellendorffia, Trachia, Oospira, Grandinienia,
Phaedusa, Helicarion, Georissa, Laemodonta, Kaliella, Halongella, Haploptychius,
Allopeas, Lamellaxis, Huttonella, Tokinia, Ptychopatula). Có nhiều nhất với 5
giống (chiếm 14,28%) gồm có họ Cyclophoridae, Camaenidae. Ít nhất với 1 giống

(chiếm 2,85%) là các họ Diplommatinidae, Achatinidae,

Bradybaenidae,

Ellobiidae, Euconulidae, Hydrocenidae, Plectopylidae, Vertiginidae, Helicarionidae.
Về loài : Có 48 loài và phân loài, loài ưu thế là Cyclophorus implicatus, có độ

phong phú nhất (43,32%), đây cũng là loài có số lượng cao nhất với 612 cá thể. Có 9
dạng chỉ mới xác định được đến giống (chiếm 18,36%). Loài Tokinia mirabilis,
Tokinia sp.được coi là loài đặc hữu cho khu vực Cẩm Phả. Các loài Cyclophorus
ignilabris, Halongella schlumbergi là những loài đặc hữu cho Quảng Ninh.
Về mật độ :Mật độ có giá trị cao nhất thuộc sinh cảnh rừng trên núi đá vôi v

= 12,24 cá thể/m2. Những loài có mật độ cao là những loài có kích thước lớn, cũng
như loài Cyclophorus implicatus là loài chiếm ưu thế với v = 10 cá thể/m2.

2. Đặc điểm phân bố
Phân bố theo thảm thực vật : Thảm thực vật rừng kín thường xanh có tới


vii

chiếm 95,83% tổng số loài (46/48 loài), những loài đã gặp không chỉ đa đạng về
thành phần loài mà còn đa dạng về kích thước. Sinh cảnh vườn trồng với thảm thực
vật nhân tạo đã qua biến đổi và chịu tác động mạnh của con người chỉ có 4,16%

tổng số loài (2 loài).
Phân bố theo thổ nhƣỡng : Với đất ferralit vàng đỏ có mùn trên núi, nơi ít có sự
tác động của con người, cho kết quả với chiếm 95,83% loài xuất hiện trong danh sách
(46/48 loài). Đất mặn ven biển chỉ chiếm 4,16% là Achatina fulica, Bradybaena jourdy vốn là những loài phổ biến ở khu vực nhân tác. Với đất ferralit vàng đỏ có lẫn đất bãi thải
tại sinh cảnh mỏ than hoàn nguyên có 6,25% (với 3 loài) tổng số loài.
3. Vai trò thực tiễn của ốc cạn: giá trị sử dụng của ốc cạn tại khu vực Cẩm
Phả là chưa phổ biến, phần lớn được dùng làm thực phẩm cho con người, một số
loài ốc sên (Achatina fulica, Bradybaena jourdy) phá hoại hoa màu của người dân.
Thân mềm Chân bụng trên cạn tại khu vực nghiên cứu có giá trị bảo tồn cao bới
những đặc điểm nổi bật về tính đa dạng. Hiện trạng nguồn tài nguyên ốc cạn đã suy
giảm do các hoạt động kinh tế và sinh kế của người dân.Bước đầu đã đề xuất một số
giải pháp nhằm bảo tồn, phát triển Thân mềm Chân bụng trên cạn gắn với Quy
hoạch môi trường phù hợp với khu vực nghiên cứu.
Kiến nghị

Qua quá trình nghiên cứu đề tài chúng tôi có đưa ra một số góp ý sau đây để
công trình nghiên cứu được hoàn thiện :
Khu vực nghiên cứu nói riêng và vùng Hạ Long – Cẩm Phả, Quảng Ninh nói
chung được biết tới là nơi có độ đa dạng sinh học về ốc cạn cao, do đó cần có sự

nghiên cứu sâu hơn nữa cũng như thành lập được danh sách loài chính thức và đầy
đủ cho khu vực.

Mở rộng quy mô nghiên cứu để đánh giá tác động của con người tới môi
trường sống của loài ốc cạn.

Nghiên cứu quy trình nhân nuôi một số loại ốc có giá trị về kinh tế, từ đó tiến
hành phục vụ nhu cầu về thực phẩm và mục tiêu nghiên cứu.
Tiến hành hoàn thiện danh sách loài nhằm cung cấp dẫn liệu chính xác cho
nghiên cứu về sau.

viii

TÓM TẮT
ĐIỀU TRA, ĐÁNH GIÁ THÀNH PHẦN LOÀI VÀ ĐẶC ĐIỂM PHÂN BỐ
CỦA THÂN MỀM CHÂN BỤNG (GASTROPODA) TRÊN CẠN TẠI THÀNH
PHỐ CẨM PHẢ, TỈNH QUẢNG NINH

Nghiên cứu về đa dạng sinh học của ốc cạn tại thành phố Cẩm Phả, tỉnh
Quảng Ninh được thực hiện từ tháng 4/2018 tới 12/2018. Kết quả phân tích 1412
mẫu vật thu được cho 48 loài và phân loài, thuộc 2 phân lớp, 17 họ, 34 giống .Số
lượng loài thuộc Phân lớp Pulmonata là nhiều nhất với 13 họ (76,5%), 25 giống
(73,53%), 30 loài và phân loài (62,5%). Phân lớp Prosobranchia chỉ có 4 họ
(23,5%), 9 giống (26,47%) và 18 loài (37,5%). Thành phần loài của ốc cạn trong
khu vực nghiên cứu khá phong phú. Các loài với số lượng cá thể cao nhất là
Cyclophorus implicatus (n% = 43,32%). Các loài còn lại có độ phong phú thấp (n%
<10%). Loài Tokinia mirabilis, Tokinia sp.được coi là đặc hữu tại Cẩm Phả. Về phân
bố, thảm thực vật rừng kín thường xanh có tới chiếm 95,83% tổng số loài. Đất
ferralit vàng đỏ có mùn trên núi, cho kết quả với chiếm 95,83% loài xuất hiện trong danh
sách (46/48 loài). Đất mặn ven biển chỉ chiếm 4,16% là Achatina fulica, Bradybaena

jourdy. Giá trị sử dụng của ốc cạn tại khu vực Cẩm Phả là chưa phổ biến, một số
loài ốc sên (Achatina fulica, Bradybaena jourdy) phá hoại hoa màu của người dân.
Thân mềm Chân bụng trên cạn tại khu vực nghiên cứu có giá trị bảo tồn cao với
những đặc điểm nổi bật về tính đa dạng. Hiện trạng nguồn tài nguyên ốc cạn đã suy
giảm do các hoạt động kinh tế và sinh kế của người dân làm thay đổi môi
trường.Bước đầu đã đề xuất một số giải pháp nhằm bảo tồn, phát triển Thân mềm
Chân bụng trên cạn, gắn với Quy hoạch môi trường phù hợp với khu vực nghiên
cứu.

Từ khóa: Thân mềm Chân bụng; Cẩm Phả; Quảng Ninh; thành phần loài;
đặc điểm phân bố


ix

SUMMARY
INVESTIGATE AND EVALUATING SPECIES AND DISTRIBUTION OF
GASTROPODA ON LAND IN CAM PHA CITY, QUANG NINH PROVINCE
Research on the biodiversity of land snails in Cam Pha City, Quang Ninh
Province was conducted from 5/ 2018 to 12/2018. The analysis of 1412 collected
specimens identified 48 species and subspecies, belonging to 2 classes, 17 families,
34 varieties. The number of Pulmonata „s class was highest with 13 families
(76,5%), 25 varieties (73,53%), 30 species and subspecies (62.5%). Prosobranchia
„s class has only 4 families (23,5%), 9 varieties (26,47%) and 18 species (37,5%).
Species composition of the snail in the study area is quite rich. Species with the
highest number of individuals is Cyclophorus implicatus (n% = 43,32%). The
remaining species have low abundant (n% <10%). Tokinia mirabilis, Tokinia sp. is
considered endemic species of Cam Pha. Regarding distribution, evergreen closed
forest vegetation accounts for 95,83% of total species. Red yellow ferralite soil has
humus on the mountain, resulting with 95,83% of species appearing in the list
(46/48 species). Saline coastal soil only accounted for 4,16% as Achatina fulica,
Bradybaena jourdy. The use value of the land snails in Cam Pha area is not popular,
most of it is used for human food, some snails (Achatina fulica, Bradybaena jourdy)
sabotage people's crops. Land snails in the study area has a high conservation value
by outstanding features of diversity. The current status of land snails resources has
declined due to economic activities and people's livelihoods. Initially proposed the
solutions to conserve and develop land snails on land associated with the
Environmental Planning.
Keywords: Gastropoda; Cam Pha; Quang Ninh; Research on the

biodiversity of land snails; distribution characteristics


Luận văn đầy đủ ở file: Luận văn Full