PHÂN TÍCH HÌNH TƯỢNG SÓNG VÀ EM TRONG BÀI THƠ SÓNG CỦA XUÂN QUỲNH

PHÂN TÍCH HÌNH TƯỢNG SÓNG VÀ EM
Ông hoàng của thơ tình Xuân Diệu đã từng viết “ Làm sao sống
được mà không yê. Không nhớ không thương một kẻ nào “. Tình yêu
là một thứ tình cảm thiêng liêng khó cắt nghĩa, khó giải thích được một
cách cụ thể. Chính vì thế mà không ít các nhà văn, nhà thơ đã tốn nhiều
giấy mực cho đề tài này. Nhắc đến thơ tình, từ trong tiềm thức của mỗi
người yêu văn chương ta biết đến ông hoàng thơ tình là Xuân Diệu
nhưng cũng có một nhà thơ nữ xuất sắc mà ta không thể không nhắc đến
đó là nữ thi sĩ Xuân Quỳnh. Xuân Quỳnh là nhà thơ của hạnh phúc đời
thường, thơ của bà là tiếng lòng luôn khao khát tình yêu và những hạnh
phúc bình dị nhất trong cuộc sống. Có thể nói đến với thơ Xuân Quỳnh,
thơ ca VN hiện đại mới có những tiếng nói được bày tỏ trực tiếp những
khát khao của tình yêu, vừa hồn nhiên, vừa chân thật, vừa mãnh liệt, vừa
nồng nàn. “ Sóng “ là một bài thơ tiêu biểu của hồn thơ ấy được. “ Sóng
“ được in trong tập
“ Hoa dọc chiến hào “ được xuất bản năm
1968.
Bài thơ được viết vào năm 1967 trong một chuyến đi thực tế ở
vùng biển Diêm Điền ( Thái Bình ). “ Sóng “ là một bài thơ đặc sắc về
tình yêu cho phong cách thơ của Xuân Quỳnh. “ Sóng “ là hình tượng
bao trùm xuyên suốt bài thơ. Sóng mang hai tầng ý nghĩa. Nghĩa tả thực,
sóng chính là sóng biển. Đây là một hình ảnh đẹp của thiên nhiên. Sóng
luôn trong trạng thái vận động, tồn tại vĩnh hằng nhưng đầy bí ẩn.
Nhưng trong tác phẩm này, sóng cũng chính là biểu tượng của sóng
lòng. Là hình ảnh ẩn dụ cho tâm hồn người con gái đang yêu, đó cũng
chính là cái tôi trữ tình của tác giả.
Sóng được miêu tả cụ thể, sinh động, phong phú, phức tạp cũng
giống như tâm hồn của người con gái đang yêu. Sóng là một hình tượng
nghệ thuật được Xuân Quỳnh sáng tạo một cách độc đáo. “ Sóng “ và “
em “ là hai hình tượng song hành với nhau trong toàn bộ bài thơ. Hai
hình tượng này tuy hai mà môt, tuy một mà hai. Có lúc hòa nhập, có lúc

phân đoan để soi sáng, bổ sung cho nhau nhằm diễn tả sâu sắc những
khát vọng trong tình yêu của tâm hồn con người.
Mở đầu bài thơ, Xuân Quỳnh đã cảm nhận được tình yêu của
“ em “ qua hình tượng sóng:
“ Dữ dội và dịu êm
Ồn ào và lặng lẽ
Sông không hiểu nỗi mình
Sóng tìm ra tận bể. “
Hai câu thơ đầu miêu tả những trạng thái đối nghịch, đầy mâu
thuẫn của sóng qua bốn từ láy: “ dữ dội, dịu êm, ồn ào, lặng lẽ “. Tuy
mâu thuẫn đối nghịch với nhau nhưng nó lại thống nhất, đó chính là bản
chất của sóng. Tác giả đã miêu tả cụ thể, chính xác, chân thực những đặc
điểm của sóng biển.
Mượn đặc điểm của sóng, tác giả diễn tả tâm trạng và tính cách của
“ em “, người con gái đang yêu đầy phức tạp và khó hiểu, khi buồn, khi
vui, khi ồn ào, khi lặng lẽ, khi hờ hững, khi lạnh lùng… Cô gái đang yêu
tự nhận thức những thay đổi, những biến động khác thường trong lòng
mình.
Hai câu tiếp theo diễn tả nỗi lòng của người con gái đang yêu. Từ
hiện tượng tự nhiên, trăm con sông đều chảy ra biển lớn. Bằng biện pháp
nhân hóa, nhà thơ liên tưởng vì “ sông “ không hiểu nổi “ sóng “ nên “
sóng “ phải tìm ra biển lớn. “ Sông “ chỉ là một không gian nhỏ hẹp còn
“ biển “ mới là một không gian bao la, bát ngát. Đó chính là tình yêu
của sóng.
Người con gái đang yêu không chấp nhận được sự nhỏ hẹp tầm
thường mà luôn khao khát vượt ra những giới hạn chật chội, mở rộng
lòng mình, đón nhận những yêu thương. Một thái độ thật mạnh mẽ và
dứt khoát. Điều này thể hiện một nét mới trong quan niệm về tình yêu

của Xuân Quỳnh đó chính là người con gái ở thời điểm bấy giờ khao


khát được yêu thương chứ không còn cảnh cam chịu nhẫn nhục như
những người phụ nữ thời trước.
Đến với khổ thơ thứ hai, khát vọng tình yêu của con người đã được
Xuân Quỳnh viết thành bốn dòng thơ sau:
“ Ôi con sóng ngày xưa
Và ngày sau vẫn thế
Nỗi khát vọng tình yê
Bồi hồi trong ngực trẻ. “
Hai câu thơ đầu tiên diễn tả quy luật của tự nhiên, của con sóng. “
Ngày xưa “ và “ ngày sau “ là hai từ dùng để chỉ thời gian từ quá khứ
cho đến tương lai. “ Vẫn thế “ là vẫn như thế, vẫn không thay đổi. Sóng
sẽ vẫn ồn ào và dữ dội, vẫn lặng lẽ và dịu êm, vẫn ồn ào và bất diệt, vẫn
trường tồn mãi với thời gian. Con người cũng vậy, từ ngàn xưa đã tìm
đến với tình yêu và mãi mãi vẫn tìm đến tình yêu. Khát vọng của con
người là khát vọng tình yêu, khao khát được hạnh phúc. Đó là quy luật
muôn đời. Nói như Xuân Diệu:
“ Làm sao sống được mà không yêu
Không nhớ không thương một kẻ nào. “
Tình yêu sẽ vẫn tồn tại vĩnh hằng với con người, nó là một nhu cầu
không thể thiếu trong đời sống tình cảm. Đặc biệt sôi nỗi và mãnh liệt
nhất là tình yêu của những người trẻ tuổi. Đó là cảm xúc “ bồi hồi “, đưa
con người ta vào trạng thái hồi hộp, nôn nao, rạo rực, bồn chồn khó diễn
tả bằng lời.
Vậy thì tình yêu bắt đầu từ khi nào?
Đứng trước biển muôn trùng, mỗi người đều có cách cảm nhận,
suy nghĩ và liên tưởng khác nhau. Những người lớn tuổi thường nghĩ
đến sự hư vô của cuộc đời và sự ngắn ngủi của kiếp người. Những người

trẻ thì thường chỉ nhìn đến vẻ đẹp bao la của biển. Hay những người có


chí lớn như Phan Bội Châu thường nghĩ đến chí hướng của cuộc đời
mình “ Muốn vượt biển Đông theo cánh gió. Muôn trùng sóng bạc
tiễn ra khơi “. Còn những người đa sầu đa cảm thì thường nghĩ đến số
phận của con người. Trong “ đáy lạnh vùi tan “ của những người thủy
thủ xấu số của Huygo. Đó chính là những điều lớn lao và trừu tượng.
Nhưng đối với Xuân Quỳnh, đứng trước biển mênh mông, người
con gái đang yêu nghĩ đến những điều rất cụ thể và đơn giản, nghĩ về
“ anh, em “, nghĩ về “ biển lớn “, nghĩ về tình yêu của đôi ta. Điệp ngữ
“ em nghĩ “ thể hiện sự tìm tòi và khám phá về những hiện tượng tự
nhiên, về tình yêu của mình. Ba câu hỏi tu từ “ Từ nơi nào sóng lên “, “
Gió bắt đầu từ đâu “, “ Khi nào ta yêu nhau “. Nó thể hiện sự hồn
nhiên, ngây thơ của người con gái đang yêu.
Để tìm câu trả lời cho những hiện tượng của tự nhiên về sóng về
gió, khoa học có thể giải thích mặc dù nó là những hiện tượng đầy bí ẩn
nhưng trong tình yêu thì có những điều không thể nào lí giải được. Tình
yêu đến với con người một cách rất tự nhiên. Nó là một hiện tượng tâm
lí bình thường nhưng đầy bí ẩn và không tài nào cắt nghĩa được. Chính
vì điều đó mà tình yêu có sự hấp dẫn đặc biệt với con người. Nói như
Xuân Diệu:
“ Làm sao sống được mà không yêu “
Nhưng cũng chính Xuân Diệu lại viết rằng:
“ Làm sao cắt nghĩa được tình yêu
Có nghĩa gì đâu một buổi chiều
Nó chiếm hồn ta bằng nắng nhạt
Bằng mây nhè nhẹ gió hiu hiu. “
Nỗi nhớ được tác giả diễn tả qua những câu thơ kế tiếp như sau:
“ Con sóng dưới lòng sâu

Con sóng trên mặt nước


Ôi con sóng nhớ bờ
Ngày đêm không ngủ được
Lòng em nhớ đến anh
Cả trong mơ còn thức. “
Biểu hiện của tình yêu chính là nỗi nhớ. Trong tình yêu hễ còn nhớ
là còn yêu, hết nhớ là hết yêu. Nỗi nhớ trong tình yêu cũng được thể
hiện bằng những câu cao dao sau đây:
“ Nhớ ai cơm chẳng muốn ăn
Đã bưng lấy bát lại dằn xuống mâm “
“ Nhớ ai bổi hổi bồi hồi
Như đứng đống lửa như ngồi đống than”
“ Nhớ air a ngẩn vào ngơ
Nhớ ai ai nhớ bây giờ nhớ ai “
Nỗi nhớ được diễn tả một cách phong phú, cụ thể và sinh động.
khổ thơ thể hiện nỗi nhớ trong tình yêu của Xuân Quỳnh rất đặc biệt. So
với những khổ thơ khác, số lượng dòng thơ của khổ thơ này dài hơn.
Điều đó cho thấy được nỗi nhớ rất dài, da diết và mãnh liệt hơn. Nỗi nhớ
được diễn tả một cách gián tiếp qua bốn dòng đầu bằng hình ảnh “ con
sóng “.
“ Dưới lòng sâu “, “ trên mặt nước “ là những cụm từ dùng để chỉ
không gian và địa điểm. “ Con sóng dưới lòng sâu “ rất lặng lẽ và dịu
êm. Nó diễn tả một nỗi nhớ rất kín đáo nhưng sâu sắc. “ Con sóng trên
mặt nước “ thì dữ dội và ồn ào. Nó diễn tả một nỗi nhớ sôi nỗi và mãnh
liệt. “ Ngày đêm “ là cụm từ chỉ thời gian cả ngày lẫn đêm. Nỗi nhớ này
bao trùm cả không gian và kéo dài theo thời gian.
“ Sóng nhớ bờ “, “ không ngủ được “ là biện pháp nhân hóa. Từ
hiện tượng tự nhiên, sóng vỗ dạt dào cả ngày lẫn đêm nhưng luôn hướng

vào bờ, tác giả có sự liên tưởng và sử dụng biện pháp nhân hóa độc đáo.
Hình ảnh của con sóng cũng chính là hình ảnh của “ em “. Sóng nhớ bờ
cũng chính là hình ảnh em nhớ anh.
Nỗi nhớ này được diễn tả trực tiếp ở hai câu thơ cuối. “ Em nhớ
anh “ là một lời giải bày, khẳng định nỗi nhớ của người con gái đang
yêu. Đó là một nỗi nhớ cồn cào, da diết, khoonh ngui như những con
sóng vỗ mãi vào bờ cát. Cách diễn đạt độc đáo “ Cả trong mơ còn thức
“. “ Mơ “ là khi con người đã chìm vào trạng thái vô thức. “ Nhớ “ là
tâm trạng và là ý thức của con người. “ Trong mơ còn thức “ cho thấy
nỗi nhớ không chỉ tồn tại trong ý thức mà nó còn len lỏi vào tiềm thức,
vào trong cả giấc mơ. Nỗi nhớ thể hiện một tình yêu chân thành, mãnh
liệt.
Xuân Quỳnh qua hình tượng “ sóng “ đã nói lên chân thành táo
bạo, không hề che giấu khát vọng tình yêu sôi nổi mãnh liệt của mình,
của một người phụ nữ. Điều này rất hiếm thấy trong văn học VN trước
đó.
Tình yêu lúc nào và bao giờ cũng đi chung với sự chung thủy. Nếu
không chung thủy thì tình yêu sẽ không thể nào bền vững được. Khổ thơ
thứ sáu đã nói lên sự chung thủy trong tình yêu:
“ Dẫu xuôi về phương bắc
Dẫu ngược về phương nam
Nơi nào em cũng nghĩ
Hướng về anh – một phương. “
Nhà thơ Hữu Thỉnh đã từng viết:
“ Anh xa em
Trăng cũng lẻ mặt trời cũng lẻ
Biển vẫn cậy mình dài rộng thế
Vắng cánh buồm một chút đã cô đơn. “

Sự xa cách trong tình yêu chính là điều đau khổ nhất. Người xưa
thường nói: xa mặt cách lòng. Có người còn so sánh tình yêu trong xa
cách cũng giống như ngọn lửa trước gió. Tình yêu trong xa cách cũng
giống như ngọn lửa trước gió. Nếu như ngọn lửa nhỏ, khi gió thổi thì lửa
sẽ tắt. Vì vậy tình yêu sẽ kết thúc. Còn nếu ngọn lửa lớn, khi gió thổi,
ngọn lửa sẽ bùng cháy nhiều hơn và dữ dội hơn. Vì thế tình yêu trong xa
cách sẽ lớn hơn và mãnh liệt hơn nếu như hai người yêu nhau thật lòng.
Nếu như “ Lửa thử vàng, gian nan thử sức “ thì sự cách trở, chia
li chính là thử thách trong tình yêu. Nó sẽ chứng minh được lòng chung
thủy của mỗi con người. Với Xuân Quỳnh thì tác giả khẳng định tình
yêu của mình rất chung thủy mặc dù tình yêu cách trở không gian:
“ Dẫu xuôi về phương Bắc
Dẫu ngược về phương Nam “
“ Phương bắc, phương nam “ là khoảng cách địa lí và cũng chính
là không gian xa nhau. Biện pháp đối lập “ xuôi – ngược “ chính là sự
chia cách, xa nhau trong tình yêu. Điệp từ “ dẫu “ và điệp cấu trúc dùng
để nhấn mạnh tình cảm và lòng chung thủy của người con gái. Cách diễn
tả đặc biệt. Bình thường người ta nói rằng “ xuôi Nam ngược Bắc “
nhưng câu thơ lại là “ xuôi Bắc ngược Nam “. Phải chăng xa nhau trong
tình yêu là một điều nghịch lí nên cách thể hiện cũng khác với bình
thường. Tác giả khẳng định một điều chắc chắn:
“ Nơi nào em cũng nghĩ
Hướng về anh – một phương “
Trái Đất có bốn phương tám hướng. Còn trong tình yêu “ em “ chỉ
có một phương duy nhất đó chính là “ phương anh “. Dấu gạch ngang
đặt giữa dòng thơ tách câu thơ thành nhịp 3/2 làm cho ý thơ được khẳng
định một cách mạnh mẽ “ một phương “ duy nhất. Với nỗi nhớ da diết,
bằng một tình yêu tha thiết, người con gái đang yêu luôn hướng về sự

chung thủy gắn bó, bất kể mọi sự chia li cách trở.


Ngoài sự chung thủy thì trong tình yêu điều kiện cần thiết thứ hai
là niềm tin đối với nhau:
“ Ở ngoài kia đại dương
Trăm ngàn con sóng đó
Con nào chẳng tới bờ
Dù muôn vời cách trở. “
Từ hiện tượng sóng biển vỗ vào bờ và sẽ đến được với bờ cát dù có
muôn ngàn cách trở xa xôi hay bão tố. Trong tình yêu đôi lứa, nhà thơ
cũng tin rằng dù có khó khăn, thử thách, xa cách hay chia li thì tình yêu
chân chính vẫn sẽ đến được bến bờ hạnh phúc. Đó là niềm tin vững chắc
vào tình yêu và cuộc đời.
“ Cuộc đời tuy dài thế
Năm tháng vẫn đi qua
Như biển kia dẫu rộng
Mây vẫn bay về xa. “
Nhà thơ nhận thức được sự hữu hạn của cuộc đời con người trước
sự vô hạn của thời gian, năm tháng. Cuộc đời của mỗi con người thường
kéo dài khoảng một trăm năm. Nói như Nguyễn Du:
“ Trăm năm trong cõi người ta “
Trăm năm là một khoảng thời gian rất dài. Tuy dài thế nhưng nó
cũng vẫn là thời gian hữu hạn. So với “ năm tháng “ là khoảng thời gian
vô cùng vô tận thì một trăm năm vẫn là ngắn ngủi. Cũng giống như biển
rộng mênh mông, không gian vô cùng vô tận nhưng những đám mây
trên bầu trời vẫn có thể bay về xa và đi qua biển cả. Điều này trước đây
đã được nhà thơ Xuân Diệu thể hiện trong bài thơ “ Vội vàng “:
“ Xuân đương tới nghĩa là xuân đương qua

Xuân còn non nghĩa là xuân sẽ già
Mà xuân hết nghĩa là tôi cũng mất
Lòng tôi rộng nhưng lượng trời cứ chật
Muốn cho dài thời trẻ của nhân gian
Nói làm chi rằng xuân vẫn tuần hoàn
Nếu tuổi trẻ chẳng hai lần thấm lại
Còn đất trời nhưng chẳng còn tôi mãi
Nên bâng khuâng tôi tiếc cả đất trời. “
Vì vậy Xuân Diệu không muốn tắt nắng đi để cho màu đừng nhạt
mất và muốn buộc gió lại cho những mùi hương thuần khiết nhất đừng
bay đi. Ông muốn giữ lại hoàn toàn những gì đẹp đẻ nhất của cuộc đời
này lại để tận hưởng.
Còn với Xuân Quỳnh, tác giả lại nhận ra đời người hữu hạn nhưng
tình yêu thì vĩnh hằng. Vì vậy mà nhà thơ có một khát vọng sống mãnh
liệt:
“ Làm sao được tan ra
Thành trăm con sóng nhỏ
Giữa biển lớn tình yêu
Để ngàn năm còn vỗ. “
Khát vọng “ được tan ra “ không phải để mất đi mà là để được tồn
tại muôn đời. Tình yêu hóa thành “ trăm con sóng nhỏ “ sẽ mãi dạt dào
“ giữa biển lớn tình yêu, để ngàn năm còn vỗ “.
Niềm khao khát được sống hết mình của người con gái đang yêu
trong thơ Xuân Quỳnh có sự gặp gỡ với tâm trạng của chàng trai trong
thơ Xuân Diệu:
“ Anh xin làm sóng biếc


Hôn mãi cát vàng em

Hôm thật khẽ thật êm
Hôn êm đềm mãi mãi
Đã hôn rồi hôn lại
Cho đến mãi muôn đời
Đến tan cả đất trời
Anh mới thôi dào dạt. “
“ Sóng “ là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo của Xuân Quỳnh.
Bằng biện pháp ẩn dụ, hình tượng sóng đã diễn tả những khía cạnh khác
nhau của tâm hồn người con gái đang yêu. Thể thơ năm chữ cùng sự
ngắt nhịp linh hoạt chuyển tải những làn sóng tình cảm dâng tràn. Âm
điệu nhẹ nhàng như những con sóng biển: lúc dạt dào sôi nổi, lúc lắng
nhẹ dịu êm. Đó cũng chính là nhịp điệu của nỗi lòng, của con tim trong
tâm hồn nữ sĩ.
Bài thơ là lời tự bạch của một tâm hồn người con gái đang yêu. Đó
là một tâm hồn luôn khát khao được yêu thương. Mượn sóng để bày tỏ
nỗi lòng, chủ động bày tỏ cảm xúc, trực tiếp nói lên nỗi nhớ. Tâm hồn
đó không cam chịu nhẫn nhịn mà mạnh mẽ dứt khoác tìn đến một tình
yêu lớn. Cội nguồn của tình yêu, khát vọng đó vẫn là một tâm hồn trong
sáng, thủy chung. Khát vọng lớn nhất chính là sống trọn vẹn, hết mình
với tình yêu, mong muốn hóa thân cho một tình yêu vĩnh cữu.