THỰC TIỄN VẬN DỤNG CÁC NGOẠI LỆ CHUNG CỦA NGUYÊN TẮC KHÔNG PHÂN BIỆT ĐỐI XỬ VÀO GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TRONG KHUÔN KHỔ WTO VÀ MỘT SỐ HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.76 MB, 97 trang )
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG
KHOA KINH TẾ VÀ KINH DOANH QUỐC TẾ
---------***---------
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
Chuyên ngành: Thương mại quốc tế
THỰC TIỄN VẬN DỤNG CÁC NGOẠI LỆ CHUNG CỦA
NGUYÊN TẮC KHÔNG PHÂN BIỆT ĐỐI XỬ
VÀO GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TRONG KHUÔN
KHỔ WTO VÀ MỘT SỐ HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO
VIỆT NAM
Họ và tên sinh viên
: Lê Ngọc Khương
Mã sinh viên
: 1113120120
Lớp
: Anh 24 – Khối 8 Kinh tế
Khóa
: 50
Người hướng dẫn khoa học : ThS. Đinh Khương Duy
Hà Nội, tháng 05 năm 2015
MỤC LỤC
LỜI MỞ ĐẦU ...................................................................................................1
CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ CÁC NGOẠI LỆ CỦA NGUYÊN TẮC
KHÔNG PHÂN BIỆT ĐỐI XỬ TRONG WTO ....................................................4
Nguyên tắc không phân biệt đối xử trong WTO .................................4
1.1.
1.1.1. Nguyên tắc Tối huệ quốc trong GATT 1994 và GATS ................. 4
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
1.1.1.1. Nguyên tắc Tối huệ quốc trong GATT 1994 ..........................4
1.1.1.2. Nguyên tắc Tối huệ quốc trong GATS ...................................6
1.1.1.3. So sánh nguyên tắc Tối huệ quốc trong GATT 1994 và
GATS
.................................................................................................7
1.1.2. Nguyên tắc Đối xử quốc gia trong GATT 1994 và GATS ............ 8
1.1.2.1. Nguyên tắc Đối xử quốc gia trong GATT 1994 .....................8
1.1.2.2. Nguyên tắc Đối xử quốc gia trong GATS ............................10
1.1.2.3. So sánh nguyên tắc Đối xử quốc gia trong GATT 1994 và
GATS
...............................................................................................11
1.2.
Ngoại lệ của nguyên tắc không phân biệt đối xử trong GATT 1994
và GATS
...........................................................................................................11
1.2.1. Vị trí và vai trò của các ngoại lệ trong GATT 1994 và GATS .... 11
1.2.2. Nội dung cơ bản của các ngoại lệ chung ..................................... 13
1.2.3. Phân biệt ngoại lệ và miễn trừ ..................................................... 22
1.3.
Áp dụng các ngoại lệ chung vào giải quyết tranh chấp về các nguyên
tắc không phân biệt đối xử trong WTO ................................................................23
1.3.1. Giải quyết tranh chấp trong WTO ............................................... 23
1.3.2. Trình tự áp dụng ngoại lệ chung của GATT 1994 trong tranh chấp
về phân biệt đối xử ............................................................................................ 25
1.3.3. Trình tự áp dụng ngoại lệ chung của GATS trong tranh chấp về
phân biệt đối xử ................................................................................................. 25
CHƯƠNG 2: THỰC TIỄN VẬN DỤNG CÁC NGOẠI LỆ CHUNG CỦA
NGUYÊN TẮC KHÔNG PHÂN BIỆT ĐỐI XỬ VÀO GIẢI QUYẾT TRANH
CHẤP TRONG KHUÔN KHỔ WTO ..................................................................26
2.1.
Tổng quan về việc vận dụng các ngoại lệ chung của nguyên tắc
không phân biệt đối xử vào giải quyết tranh chấp trong WTO.............................26
2.2.
Một số trường hợp vận dụng các ngoại lệ chung của GATT 1994 vào
giải quyết tranh chấp về nguyên tắc không phân biệt đối xử ................................29
2.2.1. Trường hợp viện dẫn không thành công Điều XX GATT 1994 .. 29
2.2.1.1. Trường hợp ngay từ đầu không thỏa mãn một trong số các
khoản của Điều XX GATT 1994 ..................................................................29
2.2.1.2. Trường hợp bước đầu được cho là hợp lý theo một trong các
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
khoản nhưng không thỏa mãn đoạn mở đầu Điều XX GATT 1994 .............37
2.2.2. Trường hợp viện dẫn thành công Điều XX GATT 1994 ............. 46
2.3.
Vận dụng các ngoại lệ chung của GATS vào giải quyết tranh chấp .53
2.4.
Đánh giá chung về việc vận dụng các ngoại lệ chung của nguyên tắc
không phân biệt đối xử vào giải quyết tranh chấp ................................................59
CHƯƠNG 3: MỘT SỐ HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM
TRONG XÂY DỰNG VÀ THỰC THI CHÍNH SÁCH THƯƠNG MẠI ..........61
3.1.
WTO
Thực trạng chính sách thương mại của Việt Nam từ khi gia nhập
...........................................................................................................61
3.1.1. Về môi trường kinh tế của Việt Nam ........................................... 61
3.1.2. Về hệ thống chính sách thương mại Việt Nam ............................ 62
3.2.
Xu hướng vận dụng ngoại lệ chung của nguyên tắc không phân biệt
đối xử trong chính sách thương mại hiện đại ........................................................66
3.2.1. Xu hướng chung của thế giới ....................................................... 66
3.2.2. Xu hướng của Việt Nam .............................................................. 68
3.3.
Một số hàm ý chính sách về việc vận dụng các ngoại lệ chung của
nguyên tắc không phân biệt đối xử .......................................................................69
3.3.1. Hàm ý về việc xây dựng và thực thi chính sách .......................... 69
3.3.2. Hàm ý về việc đàm phán thương mại quốc tế.............................. 73
3.3.3. Hàm ý về việc tranh tụng thương mại quốc tế ............................. 75
3.3.4. Một số hàm ý khác ....................................................................... 77
KẾT LUẬN .....................................................................................................80
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................82
PHỤ LỤC ........................................................................................................83
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
STT
1.
Tên đầy đủ
Tên viết tắt
WTO
Tổ chức Thương mại Thế giới
World Trade Organization
Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại 1994
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
2.
GATT 1994
General Agreement on Tariffs and Trade 1994
3.
GATS
Hiệp định chung về Thương mại Dịch vụ
General Agreement on Trade in Services
4.
MFN
Nguyên tắc đối xử Tối huệ quốc
Most favoured nation
5.
NT
Nguyên tắc Đối xử quốc gia
National treatment
6.
DSU
Thỏa thuận về các Quy tắc và Thủ tục điều chỉnh việc giải
quyết tranh chấp
Dispute Settlement Understanding
7.
DSB
Cơ quan giải quyết tranh chấp của WTO
Dispute Settlement Body
8.
IC
Cộng đồng người Eskimo (trong phạm vi khóa luận được
hiểu là phần ngoại lệ liên quan đến cộng đồng người
Eskimo – trong DS400-DS401)
Inuit Communities
9.
MRM
Quản lý biển (trong phạm vi khóa luận được hiểu là phần
ngoại lệ liên quan quản lý biển – trong DS400-DS401)
Marine Management
DANH MỤC BẢNG BIỂU VÀ HÌNH VẼ
Loại
Tên
Bảng 1.1. Phân nhóm các khoản của Điều XX GATT
Bảng
15
1994
Biểu đồ 3.1. Số vụ tranh chấp có viện dẫn ngoại lệ chung
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
Biểu đồ
Sơ đồ
Trang
68
từ 1995 đến 2012
Sơ đồ 2.1. Số vụ tranh chấp vượt qua các bước kiểm tra
theo Điều XX GATT 1994/Điều XIV GATS
26
DANH SÁCH CÁC VỤ TRANH CHẤP
STT
1.
Tên đầy đủ
Tên rút gọn
Brazil – Lốp xe Báo cáo của Cơ quan Phúc thẩm, Brazil – Các biện
đã qua xử lý
pháp ảnh hưởng đến nhập khẩu lốp xe đã qua xử lý,
WT/DS332/AB/R, thông qua ngày 17/12/2007
2.
Brazil – Lốp xe Báo cáo của Ban Hội thẩm, Brazil – Các biện pháp
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
đã qua xử lý
ảnh hưởng đến nhập khẩu lốp xe đã qua xử lý,
WT/DS332/P/R, thông qua ngày 17/12/2007 sau khi
được Cơ quan Phúc thẩm hiệu chỉnh
3.
Colombia – Cảng Báo cáo của Ban Hội thẩm, Colombia – Giá ấn định
đến
và các hạn chế về cảng đến, WT/DS366/R, thông qua
ngày 20/05/2009
4.
Cộng đồng Châu Báo cáo của Cơ quan Phúc thẩm, Cộng đồng Châu Âu
Âu – A-mi-ăng
– Các biện pháp ảnh hưởng đến nhập khẩu a-mi-ăng
và các sản phẩm có chứa a-mi-ăng, WT/DS135/AB/R,
thông qua ngày 05/04/2001
5.
Cộng đồng Châu Báo cáo của Ban Hội thẩm, Cộng đồng Châu Âu – Các
Âu – A-mi-ăng
biện pháp ảnh hưởng đến nhập khẩu a-mi-ăng và các
sản phẩm có chứa a-mi-ăng, WT/DS135/P/R, thông
qua ngày 05/04/2001 sau khi được Cơ quan Phúc thẩm
hiệu chỉnh
6.
Cộng đồng Châu Báo cáo của Cơ quan Phúc thẩm, Cộng đồng Châu Âu
Âu – Hải cẩu
– Các biện pháp cấm nhập khẩu và marketing đối với
sản
phẩm
từ
hải
cẩu,
WT/DS400/AB/R,
WT/DS401/AB/R, thông qua ngày 18/06/2014
7.
Cộng đồng Châu Báo cáo của Ban Hội thẩm, Cộng đồng Châu Âu – Các
Âu – Hải cẩu
biện pháp cấm nhập khẩu và marketing đối với sản
phẩm từ hải cẩu, WT/DS400/P/R, WT/DS401/P/R,
thông qua ngày 18/06/2014 sau khi được Cơ quan
Phúc thẩm hiệu chỉnh
8.
Cộng đồng Kinh Báo cáo của Ban Hội thẩm GATT, Cộng đồng Kinh tế
tế Châu ÂU – Châu Âu – Nhập khẩu thịt bò từ Canada, L/5099,
Nhập khẩu thịt bò thông qua ngày 10/03/1981
9.
Hàn Quốc – Các Báo cáo của Cơ quan Phúc thẩm, Các biện pháp ảnh
biện
pháp
áp hưởng tới sản phẩm thịt bò tươi, sấy khô và đông lạnh
dụng đối với thịt nhập khẩu, WT/DS161/AB/R, WT/DS169/AB/R,
bò
10.
thông qua ngày 10/01/2001
Hàn Quốc – Các Báo cáo của Ban Hội thẩm, Các biện pháp ảnh hưởng
biện
pháp
áp tới sản phẩm thịt bò tươi, sấy khô và đông lạnh nhập
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
dụng đối với thịt khẩu, WT/DS161/P/R, WT/DS169/P/R, thông qua
bò
ngày 10/01/2001 sau khi được Cơ quan Phúc thẩm
hiệu chỉnh
11.
Hàn Quốc – Đồ Báo cáo của Cơ quan Phúc thẩm, Hàn Quốc – Thuế áp
uống có cồn
đặt
với
đồ
uống
có
cồn,
WT/DS75/AB/R,
WT/DS84/AB/R, thông qua ngày 17/02/1999
12.
Hàn Quốc – Đồ Báo cáo của Ban Hội thẩm, Hàn Quốc – Thuế áp đặt
uống có cồn
với đồ uống có cồn, WT/DS75/P/R, WT/DS84/P/R,
thông qua ngày 17/02/1999 sau khi được Cơ quan
Phúc thẩm hiệu chỉnh
13.
Mỹ - Đánh bạc
Báo cáo của Cơ quan Phúc thẩm, Mỹ – Các biện pháp
ảnh hưởng đến dịch vụ đánh bạc, WT/DS285/AB/R,
thông qua ngày 22/05/2007
14.
Mỹ - Đánh bạc
Báo cáo của Ban Hội thẩm, Mỹ – Các biện pháp ảnh
hưởng đến dịch vụ đánh bạc, WT/DS285/P/R, thông
qua ngày 22/05/2007 sau khi được Cơ quan Phúc thẩm
hiệu chỉnh
15.
Mỹ - Tôm
Báo cáo của Cơ quan Phúc thẩm, Mỹ - Cấm nhập khẩu
tôm và một số sản phẩm từ tôm, WT/DS58/AB/R,
thông qua ngày 21/11/2001
16.
Mỹ - Tôm
Báo cáo của Ban Hội thẩm, Mỹ - Cấm nhập khẩu tôm
và một số sản phẩm từ tôm, WT/DS58/P/R, thông qua
ngày 21/11/2001 sau khi được Cơ quan Phúc thẩm
hiệu chỉnh
17.
Mỹ - Xăng dầu
Báo cáo của Cơ quan Phúc thẩm, Mỹ - Tiêu chuẩn đối
với xăng dầu thường và xăng dầu tái chế,
WT/DS2/AB/R, WT/DS4/AB/R, thông qua ngày
20/05/1996
18.
Mỹ - Xăng dầu
Báo cáo của Ban Hội thẩm, Mỹ - Tiêu chuẩn đối với
xăng dầu thường và xăng dầu tái chế, WT/DS2/P/R,
WT/DS4/P/R, thông qua ngày 20/05/1996 sau khi
được Cơ quan Phúc thẩm hiệu chỉnh
19.
Nhật Bản – Đồ Báo cáo của Ban Hội thẩm GATT, Nhật Bản – Các
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
uống có cồn I
loại thuế đối với đồ uống có cồn, L/6216, thông qua
ngày 10/11/ 1987
20.
Úc – Cá hồi
Báo cáo của Cơ quan Phúc thẩm, Úc – Các biện pháp
ảnh hưởng đến nhập khẩu cá hồi, WT/DS18/AB/R,
thông qua ngày 20/03/2000
21.
Úc – Cá hồi
Báo cáo của Ban Hội thẩm, Úc – Các biện pháp ảnh
hưởng đến nhập khẩu cá hồi, WT/DS18/P/R, thông
qua ngày 20/03/2000 sau khi được Cơ quan Phúc thẩm
hiệu chỉnh
1
LỜI MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) là một trong những định chế quan trọng
nhất đối với thương mại hiện đại. Không chỉ có cơ cấu tổ chức chặt chẽ, hệ thống
hiệp định đầy đủ, toàn diện, WTO còn có một cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả,
có khả năng thực thi cao.
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
Với nguyên tắc nền tảng là không phân biệt đối xử giữa hàng hóa, dịch vụ của
các nước thành viên với nhau cũng như không phân biệt đối xử giữa hàng hóa và
dịch vụ nhập khẩu và nội địa, WTO nỗ lực tạo ra một sân chơi bình đẳng, công
bằng cho tất cả các nước thành viên.
Tuy nhiên, khi nghiên cứu về tình hình tranh chấp giữa các nước thành viên,
điều rất dễ nhận thấy là nguyên tắc không phân biệt đối xử này thường xuyên bị vi
phạm vì nhiều lý do khác nhau, trong đó nguyên nhân phổ biến nhất vẫn xuất phát
từ nhu cầu bảo hộ sản xuất trong nước. Để biện minh cho các vi phạm của mình,
trong rất nhiều trường hợp các nước thành viên đã viện dẫn các ngoại lệ chung của
Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại (GATT 1994) và Hiệp định chung
về Thương mại Dịch vụ (GATS), được quy định lần lượt tại Điều XX và Điều XIV.
Ngoại lệ chung tuy chỉ là hai điều khoản nằm trong hai hiệp định của WTO
nhưng lại có ý nghĩa hết sức đặc biệt. Chúng được thiết kế nhằm giúp cho các quốc
gia có thể biện minh cho các biện pháp thương mại vi phạm pháp luật WTO, trong
đó có nguyên tắc không phân biệt đối xử, nếu như mục tiêu của các biện pháp đó là
nhằm bảo vệ các giá trị về đạo đức và trật tự công cộng, sức khỏe con người và
động thực vật, các nguồn tài nguyên có thể bị cạn kiệt của quốc gia… Có thể nói
ngoại lệ chung thể hiện quan điểm của WTO đối với các vấn đề phi thương mại –
trong chừng mực nào có thể hy sinh lợi ích về thương mại để bảo vệ các giá trị phổ
quát và cấp thiết hơn.
Điều khó khăn là việc vận dụng các ngoại lệ này không hề dễ dàng, bởi lẽ
không có một chuẩn mực chung cho tất cả mọi vụ việc khi viện dẫn chúng mà phụ
thuộc rất nhiều vào bản chất, tình tiết của từng vụ việc cụ thể. Chính vì thế, có
những vụ việc viện dẫn thành công nhưng có những vụ việc khác lại viện dẫn không
thành công các ngoại lệ này. Tổng hòa lại, tất cả đã tạo thành một hệ thống án lệ vô
cùng phong phú nhưng cũng hết sức phức tạp về việc vận dụng các ngoại lệ chung
2
vào giải quyết các tranh chấp nói chung và các tranh chấp liên quan tới không phân
biệt đối xử nói riêng.
Trong bối cảnh các vấn đề vốn được xem là phi thương mại như môi trường,
lao động, nhân quyền… ngày càng có xu hướng được các nước vận dụng để trở
thành những rào cản thương mại, việc vận dụng các ngoại lệ chung để biện minh
cho chính sách thương mại sẽ ngày càng trở nên phổ biến hơn nữa.
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
Về phía Việt Nam, tuy đã trở thành một thành viên chính thức của WTO từ
2007 nhưng cho đến nay chưa phải trực tiếp tham gia vào bất cứ vụ việc nào liên
quan tới Điều XX của GATT 1994 hay Điều XIV GATS. Song, trong xu hướng vận
động của thương mại quốc tế, khi Việt Nam tham gia ngày càng sâu hơn vào hệ
thống WTO, và nhất là khi hiểu biết của chúng ta về cơ chế áp dụng các ngoại lệ
chung của WTO và các án lệ có liên quan còn hết sức hạn chế, người viết cho rằng
sẽ hết sức rủi ro nếu như trong tương lai gần, Việt Nam gặp phải các vụ việc trong
đó cần thiết phải vận dụng các ngoại lệ này để biện minh cho chính sách thương
mại của nước mình hay cáo buộc hành vi vi phạm của các nước thành viên khác.
Nhận thức được tầm quan trọng trong việc tìm hiểu, vận dụng các kiến thức cơ
bản cũng như chuyên sâu về các ngoại lệ chung của GATT 1994 và GATS, người
viết lựa chọn đề tài ‘Thực tiễn vận dụng các ngoại lệ chung của nguyên tắc
không phân biệt đối xử vào giải quyết tranh chấp trong khuôn khổ WTO và
một số hàm ý chính sách cho Việt Nam’ làm nội dung nghiên cứu cho khóa luận
tốt nghiệp của mình.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của khóa luận là các ngoại lệ chung của Hiệp định
GATT 1994 và Hiệp định GATS, được quy định lần lượt tại điều XX và XIV của
mỗi hiệp định, cũng như việc vận dụng các ngoại lệ chung này vào giải quyết tranh
chấp liên quan tới nguyên tắc không phân biệt đối xử. Không làm mất tính tổng
quát đối tượng nghiên cứu, dù đây là các ngoại lệ chung cho toàn bộ các nguyên tắc
hai hiệp định kể trên trong đó có nguyên tắc không phân biệt đối xử, để thuận tiện
và nhấn mạnh mục đích của khóa luận, người viết sẽ sử dụng cách gọi ‘ngoại lệ
chung của nguyên tắc không phân biệt đối xử’ trong toàn bộ bài viết.
Phạm vi nghiên cứu: các ngoại lệ được nghiên cứu trong khóa luận là các
ngoại lệ chung của nguyên tắc không phân biệt đối xử được quy định trong điều XX
của Hiệp định GATT 1994 và Điều XIV của Hiệp định GATS; các vụ tranh chấp
3
được nghiên cứu là các vụ tranh chấp thương mại trong khuôn khổ WTO; phạm vi
về thời gian là từ thời điểm thành lập của tổ chức này ngày 01/01/1995 đến nay.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của khóa luận là đề xuất được các kiến nghị về chính
sách và một số vấn đề liên quan để Việt Nam có thể vận dụng hiệu quả hơn các
ngoại lệ chung của nguyên tắc không phân biệt đối xử vào giải quyết tranh chấp
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
trong khuôn khổ WTO.
Để thực hiện được mục đích này, khóa luận phải thực hiện các nhiệm vụ
nghiên cứu cụ thể sau: (1) hệ thống hóa các kiến thức cơ bản về nguyên tắc không
phân biệt đối xử trong WTO, các ngoại lệ chung của nguyên tắc này và việc giải
truyết tranh chấp trong WTO; (2) phân tích các án lệ vận dụng các ngoại lệ chung
của nguyên tắc không phân biệt đối xử; (3) phân tích, đánh giá thực trạng, xu hướng
áp dụng các ngoại lệ này vào giải quyết tranh chấp và (4) đề xuất các kiến nghị phù
hợp.
4. Phương pháp nghiên cứu
Do tập trung vào khía cạnh luật của thương mại quốc tế, khóa luận lựa chọn
phương pháp nghiên cứu chủ yếu là phương pháp phân tích và bình luận bản án để
làm rõ những nội dung chi tiết và chuyên sâu liên quan tới việc áp dụng các ngoại lệ
chung của nguyên tắc không phân biệt đối xử trong thực tiễn giải quyết tranh chấp.
Ngoài ra các phương pháp nghiên cứu khác như tổng hợp, thống kê, so sánh cũng
được sử dụng để làm rõ quy mô, đặc tính của đối tượng nghiên cứu.
Các dữ liệu và số liệu trong bài viết bao gồm cả các thông tin sơ cấp mà người
viết trực tiếp tìm hiểu (điển hình là các báo cáo giải quyết tranh chấp của WTO) và
các nguồn thứ cấp khác trong các sách, báo, tạp chí, trang thông tin điện tử trong và
ngoài nước.
5. Kết cấu của khóa luận
Ngoài phần lời nói đầu và kết luận, khóa luận gồm các nội dung chính sau:
Chương 1: Khái quát về các ngoại lệ của nguyên tắc không phân biệt đối xử
trong WTO
Chương 2: Thực tiễn vận dụng các ngoại lệ chung của nguyên tắc không
phân biệt đối xử vào giải quyết tranh chấp trong khuôn khổ WTO
Chương 3: Một số hàm ý chính sách cho Việt Nam về việc vận dụng các
ngoại lệ chung của nguyên tắc không phân biệt đối xử
4
CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ CÁC NGOẠI LỆ CỦA NGUYÊN TẮC
KHÔNG PHÂN BIỆT ĐỐI XỬ TRONG WTO
1.1. Nguyên tắc không phân biệt đối xử trong WTO
Tổ chức Thương mại Quốc tế (WTO) chính thức ra đời kể từ ngày 01/01/1995
là kết quả của Vòng đàm phán Urugoay (1986 – 1995) với tiền thân là Hiệp định
chung về Thuế quan và Thương mại (GATT 1947). Một trong những mục tiêu then
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
chốt của hệ thống luật lệ và quy tắc của WTO là tạo ra một môi trường thương mại
không có sự phân biệt đối xử. Có hai nguyên tắc chính nhằm thực hiện mục tiêu này
trong luật pháp WTO là: nguyên tắc Tối huệ quốc (‘most favoured nation’ – MFN)
và nguyên tắc Đối xử quốc gia (‘national treatment’ – NT).
Hai điều khoản liên quan tới các nguyên tắc không phân biệt đối xử trong
thương mại hàng hóa trong GATT 1994 là: Điều I, đề cập tới nguyên tắc Tối huệ
quốc (MFN) và Điều III, đề cập tới nguyên tắc Đối xử quốc gia (NT).
Hai điều khoản liên quan tới các nguyên tắc không phân biệt đối xử trong
thương mại dịch vụ trong GATS là: Điều II, đề cập tới nguyên tắc Tối huệ quốc
(MFN) và Điều XVII, đề cập tới nguyên tắc Đối xử quốc gia (NT).
Pháp luật WTO cho phép một số ngoại lệ đối với các nguyên tắc cơ bản nói
chung và hai nguyên tắc trên nói riêng. Các ngoại lệ này đóng vai trò rất quan trọng
trong việc hài hòa giữa việc thúc đẩy tự do hóa thương mại với việc bảo vệ các giá
trị và quyền lợi kinh tế cũng như phi kinh tế của một quốc gia. Chương này trình
bày những kiến thức cơ sở về hai nguyên tắc Tối huệ quốc (MFN) và Đối xử quốc
gia (NT) trong thương mại hàng hóa và thương mại dịch vụ, cũng như các ngoại lệ
chung của chúng.
1.1.1. Nguyên tắc Tối huệ quốc trong GATT 1994 và GATS
1.1.1.1.
Nguyên tắc Tối huệ quốc trong GATT 1994
Điều I của Hiệp định GATT 1994 với tiêu đề ‘Quy định chung về Đối xử Tối
huệ quốc’ có ghi: Với mọi khoản thuế quan và khoản thu thuộc bất cứ loại nào
nhằm vào hay có liên hệ tới nhập khẩu và xuất khẩu hoặc đánh vào các khoản
chuyển khoản để thanh toán hàng xuất nhập khẩu, hay phương thức đánh thuế hoặc
áp dụng phụ thu nêu trên, hay với mọi luật lệ hay thủ tục trong xuất nhập khẩu và
liên quan tới mọi nội dung đã được nêu tại khoản 2 và khoản 4 của Điều III, mọi lợi
thế, biệt đãi, đặc quyền hay quyền miễn trừ được bất kỳ bên ký kết nào dành cho bất
cứ một sản phẩm có xuất xứ từ hay được giao tới bất kỳ một nước nào khác sẽ được
5
áp dụng cho sản phẩm tương tự có xuất xứ từ hay giao tới mọi bên ký kết khác ngay
lập tức và một cách không điều kiện.
Ngoài ra, Hiệp định GATT 1994 bao gồm một số điều khoản đòi hỏi đối xử
MFN hoặc tương tự:
• Điều III:7 nói về các quy tắc định lượng nội địa;
• Điều V: ‘Quyền tự do quá cảnh’;
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
• Điều VIII:1 nói về phí và các thủ tục liên quan đến xuất nhập khẩu;
• Điều IX:1 nói về các yêu cầu về đánh nhãn xuất xứ;
• Điều XIII nói về việc áp dụng các hạn chế số lượng một cách không phân
biệt đối xử;
• Điều XVII nói về doanh nghiệp thương mại Nhà nước.
Tất cả các điều khoản này đã tạo nên một hệ thống xuyên suốt về nguyên tắc
Tối huệ quốc nhằm hạn chế sự phân biệt đối xử trong thương mại. Điều I:1 của
GATT 1994 nghiêm cấm sự phân biệt đối xử giữa các sản phẩm tương tự có xuất
xứ hoặc được nhập khẩu từ các quốc gia khác nhau. Mục đích chính của nguyên tắc
đối xử MFN là nhằm đảm bảo trao cơ hội bình đẳng cho việc nhập khẩu từ, hoặc
xuất khẩu đến, tất cả các thành viên WTO. Trong vụ tranh chấp Cộng đồng Châu
Âu – Các biện pháp ảnh hưởng đến nhập khẩu chuối III, biện pháp được xem xét là
quy định về việc nhập khẩu chuối từ EC mà theo đó, chuối từ các nước Mỹ Latin bị
đối xử kém ưu đãi hơn chuối từ các nước thuộc địa Châu Âu cũ nói chung. Cơ quan
Phúc thẩm đã kết luận: Bản chất của nghĩa vụ không phân biệt đối xử là các sản
phẩm tương tự được đối xử một cách công bằng, dù cho chúng có xuất xứ từ đâu
chăng nữa. Vì không bên liên quan nào tranh cãi về việc tất cả chuối đều là sản
phẩm tương tự, nên điều khoản không phân biệt đối xử này được áp dụng cho toàn
bộ việc nhập khẩu chuối.
Điều I:1 của GATT 1994 ngăn cấm cả sự phân biệt đối xử dựa vào luật và sự
phân biệt đối xử trong thực tế. Nói cách khác, điều I:1 không chỉ áp dụng với các
biện pháp phân biệt dựa vào nguồn gốc xuất xứ của sản phẩm (phân biệt đối xử hiển
nhiên), mà còn áp dụng với các biện pháp có hình thức bề ngoài công bằng nhưng
thực tế lại tạo ra sự phân biệt đối xử (phân biệt đối xử trá hình). Trong vụ Cộng
đồng Kinh tế Châu Âu – Các biện pháp ảnh hưởng đến nhập khẩu thịt bò, các quy
định của Cộng đồng Kinh tế Châu Âu đã gây ra sự ngưng trệ trong việc miễn thuế
dựa trên xuất trình chứng thư xác thực. Ban Hội thẩm đã kết luận rằng các quy định
6
này không tuân thủ nghĩa vụ đối xử MFN theo điều I:1 sau khi biết rằng cơ quan
xác thực duy nhất có thẩm quyền phát hành chứng thư này là một cơ quan ở Mỹ.
1.1.1.2.
Nguyên tắc Tối huệ quốc trong GATS
Nghĩa vụ đối xử MFN là một trong những nghĩa vụ cơ bản của GATS. Điều
II:1 của GATS không cho phép sự phân biệt đối xử giữa các dịch vụ và giữa các
nhà cung cấp dịch vụ tương tự từ các nước khác nhau. Theo đó: Đối với bất kỳ biện
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
pháp nào thuộc phạm vi điều chỉnh của Hiệp định này, mỗi Thành viên phải ngay
lập tức và không điều kiện dành cho dịch vụ và các nhà cung cấp dịch vụ của bất kỳ
Thành viên nào khác, sự đối xử không kém thuận lợi hơn sự đối xử mà Thành viên
đó dành cho dịch vụ và các nhà cung cấp dịch vụ tương tự của bất kỳ nước nào
khác.
Điều II:1 được bổ sung bởi một số các điều khoản khác đề cập tới nghĩa vụ đối
xử MFN hoặc tương tự MFN trong GATS:
Điều VII nói về sự công nhận;
Điều VIII nói về độc quyền và các nhà cung cấp dịch vụ độc quyền;
Điều X nói về các biện pháp tự vệ khẩn cấp;
Điều XII nói về các biện pháp để bảo vệ cán cân thanh toán;
Điều XVI nói về tiếp cận thị trường;
Điều XXI nói về sửa đổi các danh mục.
Tương tự như nghĩa vụ đối xử MFN trong GATT 1994 với sản phẩm hàng
hóa, mục đích chủ yếu của nguyên tắc đối xử MFN trong điều II:1 của GATS là
nhằm đảm bảo tất cả các dịch vụ cũng như nhà cung cấp dịch vụ tương tự đến từ
mọi thành viên WTO đều được hưởng cơ hội thương mại bình đẳng như nhau.
Cũng trong vụ Cộng đồng Châu Âu – Các biện pháp ảnh hưởng đến nhập
khẩu chuối III, Cơ quan Phúc thẩm cho rằng nghĩa vụ đối xử MFN theo điều II:1
của GATS phải được tuân thủ trên cả phương diện pháp luật cũng như khi áp dụng
trong thực tế. Cơ quan Phúc thẩm bác bỏ lập luận của EC1 cho rằng, nếu những
người thương thuyết Hiệp định GATS có dụng ý điều II:1 điều chỉnh cả các trường
hợp phân biệt đối xử trá hình thì họ đã phải ghi rõ ràng trong luật. Cơ quan Phúc
thẩm kết luận: Nghĩa vụ được nêu trong điều II là chưa đầy đủ. Ý nghĩa nguyên bản
của điều khoản này không loại trừ sự phân biệt đối xử trá hình. Hơn nữa, nếu điều
1
Trước khi Hiệp ước Lisbon có hiệu lực ngày 01/12/2009, Cộng đồng Châu Âu trong các vụ tranh
chấp thuộc phạm vi WTO được gọi là EC, sau thời điểm này được gọi là EU.
7
II không áp dụng cho trường hợp phân biệt đối xử trá hình, không khó để đặt ra các
biện pháp phân biệt đối xử đi ngược lại mục đích cơ bản của điều khoản này, đặc
biệt khi trong lĩnh vực thương mại dịch vụ điều đó còn dễ dàng hơn trong thương
mại hàng hóa.
1.1.1.3.
So sánh nguyên tắc Tối huệ quốc trong GATT 1994 và
GATS
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
Nguyên tắc đối xử MFN trong GATT 1994 và GATS có điểm giống nhau là
đều nhằm mục đích buộc mọi thành viên của WTO dành cho các thành viên khác và
đồng thời được hưởng từ các thành viên đó đãi ngộ ưu đãi nhất mà mỗi thành viên
dành cho bất kỳ quốc gia nào, bất kể quốc gia đó có là thành viên WTO hay không.
Tuy nhiên, khác với nghĩa vụ đối xử MFN trong GATT 1994 được áp dụng
ngay lập tức và vô điều kiện kể từ khi các thành viên gia nhập, GATS cho phép các
thành viên cam kết lịch trình miễn trừ đối với nghĩa vụ đối xử MFN theo điều II:1.
Điều II:2 của GATS có ghi: Các Thành viên có thể duy trì biện pháp không phù hợp
với quy định tại khoản 1 của Điều này, với điều kiện là biện pháp đó phải được liệt
kê và đáp ứng các điều kiện của Phụ lục về các miễn trừ đối với Điều II.
Các thành viên có thể liệt kê các biện pháp trong phần Phụ lục về Các miễn
trừ của điều II trước ngày Hiệp định WTO có hiệu lực ngày 01/01/1995. Khoảng hai
phần ba số thành viên WTO đã liệt kê các miễn trừ MFN và đã có tổng cộng hơn
400 miễn trừ được thông qua, chủ yếu trong lĩnh vực vận tải (đặc biệt vận tải biển),
liên lạc (chủ yếu về nghe nhìn), tài chính và các dịch vụ kinh doanh.
Thông báo miễn trừ của một thành viên phải bao gồm các thông tin sau: (1)
Mô tả về ngành hoặc các ngành hưởng miễn trừ; (2) Mô tả biện pháp, lý giải tại sao
nó phù hợp với Điều II; (3) Nước/nhóm nước mà biện pháp đó được áp dụng; (4)
Thời gian dự kiến áp dụng miễn trừ; (5) Các điều kiện quyết định tính cần thiết của
miễn trừ.
Nhiều người có thể hiểu rằng các miễn trừ này là các biện pháp trong một số
ngành dịch vụ của một thành viên WTO mà khi áp dụng, thành viên đó sẽ được
miễn thực hiện nghĩa vụ đối xử MFN với các nước hay nhóm nước được liệt kê.
Tuy nhiên cũng cần lưu ý, danh sách các miễn trừ có thể không liệt kê các thành
viên không được hưởng đối xử MFN. Danh sách này có thể chỉ liệt kê các thành
viên được hưởng nhiều lợi ích hơn trong việc tiếp cận thị trường so với các thành
viên khác.
8
Đoạn 6 phần Phụ lục về các miễn trừ đối với điều II ghi rằng, theo lý thuyết,
các miễn trừ không nên kéo dài quá 10 năm, như vậy thì tất cả các miễn trừ của điều
II:2 sẽ chấm dứt hiệu lực vào tháng 1 năm 2005. Tuy nhiên trong thực tế điều này
không xảy ra. Dựa vào câu chữ của đoạn 6 (đặc biệt cụm từ ‘theo lý thuyết’ – ‘in
principle’ và ‘không nên’ – ‘should not’), nhiều thành viên vẫn tiếp tục áp dụng các
miễn trừ mà họ đã liệt kê trong phần Phụ lục của biểu cam kết. Tất cả các miễn trừ
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
được thông qua thời hạn trên 5 năm đều được rà soát bởi Hội đồng Thương mại
dịch vụ. Hội đồng sẽ xác định xem liệu các miễn trừ có còn đủ điều kiện cần thiết
để duy trì và xác lập lịch trình cho lần rà soát tiếp theo. Nếu Hội đồng kết luận rằng
các điều kiện này không còn thỏa mãn trong thời điểm đó, thành viên được xem xét
sẽ phải chỉnh sửa biện pháp mà trước đây được hưởng miễn trừ cho phù hợp với
nghĩa vụ đối xử MFN.
1.1.2. Nguyên tắc Đối xử quốc gia trong GATT 1994 và GATS
1.1.2.1.
Nguyên tắc Đối xử quốc gia trong GATT 1994
Điều III của GATT 1994 (‘Đối xử quốc gia về thuế và quy định trong nước’)
có ghi:
1.
Các bên ký kết thừa nhận rằng các khoản thuế và khoản thu nội địa,
cũng như luật, hay quy tắc hay yêu cầu tác động tới việc bán hàng, chào bán, vận
tải, phân phối hay sử dụng sản phẩm trong nội địa cùng các quy tắc định lượng
trong nước yêu cầu có pha trộn, chế biến hay sử dụng sản phẩm với một khối lượng
tỷ trọng xác định, không được áp dụng với các sản phẩm nội địa hoặc nhập khẩu
với kết cục là bảo hộ hàng nội địa.
2.
Hàng nhập khẩu từ lãnh thổ của bất cứ một bên ký kết nào sẽ không
phải chịu, dù trực tiếp hay gián tiếp, các khoản thuế hay các khoản thu nội địa
thuộc bất cứ loại nào vượt quá mức chúng được áp dụng, dù trực tiếp hay gián tiếp,
với sản phẩm nội tương tự. Hơn nữa, không một bên ký kết nào sẽ áp dụng các loại
thuế hay khoản thu khác trong nội địa trái với các nguyên tắc đã nêu tại khoản 1.
3. …
4.
Sản phẩm nhập khẩu từ lãnh thổ của bất cứ một bên ký kết nào vào
lãnh thổ của bất cứ một bên ký kết khác sẽ được hưởng đãi ngộ không kém phần
thuận lợi hơn sự đãi ngộ dành cho sản phẩm tương tự có xuất xứ nội về mặt luật
pháp, quy tắc và các quy định tác động đến bán hàng, chào bán, mua, chuyên chở,
phân phối hoặc sử dụng hàng trên thị trường nội địa.
9
Các đoạn của điều III không được đề cập ở đây áp dụng với các biện pháp
riêng biệt khác như các quy tắc định lượng nội địa liên quan tới pha trộn, mua sắm
chính phủ, trợ cấp cho nhà sản xuất nội địa,… Những điểm đáng chú ý trong các
đoạn này là: theo đoạn 5, cấm việc yêu cầu trực tiếp hay gián tiếp bất cứ một lượng
hay thành phần nào của sản phẩm phải được cung cấp từ nội địa. Theo đoạn 8(a),
nghĩa vụ NT không áp dụng với các luật, quy định hay yêu cầu điều chỉnh việc mua
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
sắm chính phủ. Theo đoạn 8(b), nghĩa vụ Đối xử quốc gia không ngăn cản việc chi
trả các khoản trợ cấp chỉ dành cho các nhà sản xuất nội địa. Các điều khoản được
trích dẫn từ điều III phía trên là những điều khoản chủ yếu liên quan tới nghĩa vụ
NT trong GATT 1994 thường được các thành viên WTO viện dẫn khi có tranh
chấp.
Điều III của GATT 1994 không cho phép sự phân biệt đối xử đối với các sản
phẩm nhập khẩu. Cụ thể, nó quy định các thành viên không được đối xử với các sản
phẩm nhập khẩu kém ưu đãi hơn các sản phẩm nội địa một khi các sản phẩm nhập
khẩu này đã được lưu thông trong thị trường nội địa. Điểm đáng chú ý là thời điểm
xác định hiệu lực điều chỉnh của điều III đối với sản phẩm nhập khẩu. Trong vụ
tranh chấp Ý – Các biện pháp ảnh hưởng đến nhập khẩu máy móc nông nghiệp liên
quan tới việc pháp luật của Ý ưu tiên đặc biệt cho việc buôn bán máy móc nông
nghiệp do người Ý sản xuất, Ban Hội thẩm đã đưa ra kết luận như sau: …ý định của
các nhà soạn thảo Hiệp định này rõ ràng là phải đối xử với hàng hóa nhập khẩu
theo cách giống như đối xử với hàng hóa nội địa một khi chúng đã được thông quan
minh bạch. Nếu không sẽ rất dễ có các biện pháp bảo hộ gián tiếp. Như vậy cũng
có nghĩa, khi sản phẩm nhập khẩu vẫn ở ngoài biên giới của quốc gia nhập khẩu hay
chưa được thông quan thì nó chưa phải là đối tượng điều chỉnh của điều III GATT
1994.
Điều III còn nhằm ngăn cản việc sử dụng các biện pháp nội địa đối với sản
phẩm nhập khẩu nhằm mục đích bảo hộ sản phẩm trong nước. Trong vụ Hàn Quốc
– Các biện pháp ảnh hưởng đến nhập khẩu đồ uống có cồn, Cơ quan Phúc thẩm đã
nhận định mục đích của điều III là tránh sự bảo hộ, đòi hỏi các điều kiện cạnh tranh
công bằng và duy trì sự kỳ vọng về các mối quan hệ cạnh tranh bình đẳng.
Ban Hội thẩm và các học giả cho rằng một trong những mục đích chính của
điều III là nhằm đảm bảo các biện pháp nội địa của các thành viên WTO không đi
ngược lại với các cam kết của họ liên quan đến thuế trong điều II. Tuy nhiên, trong
10
vụ Nhật Bản – Các biện pháp ảnh hưởng đến nhập khẩu đồ uống có cồn I, Cơ quan
Phúc thẩm đã nhấn mạnh rằng mục đích của điều III còn rộng hơn thế: Phạm vi của
điều III không chỉ giới hạn ở các hàng hóa là đối tượng của các nhượng bộ về thuế
trong điều II. Nghĩa vụ Đối xử quốc gia trong điều III là một sự ngăn cấm chung
việc sử dụng thuế nội địa và các biện pháp quy định nội địa khác để bảo hộ sản
xuất trong nước. Nghĩa vụ này rõ ràng mở rộng với cả các hàng hóa không nằm
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
trong phạm vi điều chỉnh của điều II. Điều này đã được xác nhận bởi lịch sử thương
thuyết của điều III.
Tóm lại, nghĩa vụ Đối xử quốc gia của điều III GATT 1994 là một nghĩa vụ áp
dụng chung cho tất cả hàng hóa nhập khẩu dù đối với các hàng hóa đó các thành
viên WTO đã ký kết nhượng bộ về thuế hay chưa. Phạm vi điều chỉnh của điều III
GATT 1994 không chỉ bao gồm sự phân biệt đối xử dựa trên luật mà còn cả sự phân
biệt đối xử trá hình.
1.1.2.2.
Nguyên tắc Đối xử quốc gia trong GATS
Điều XVII của GATS với tiêu đề ‘Đối xử quốc gia’ có ghi trong đoạn 1:
Trong những lĩnh vực được nêu trong Danh mục cam kết, và tùy thuộc vào các điều
kiện và tiêu chuẩn được quy định trong Danh mục đó, liên quan tới tất cả các biện
pháp có tác động đến việc cung cấp dịch vụ, mỗi Thành viên phải dành cho dịch vụ
và người cung cấp dịch vụ của bất kỳ Thành viên nào khác sự đối xử không kém
thuận lợi hơn sự đối xử mà Thành viên đó dành cho dịch vụ và nhà cung cấp dịch
vụ của mình.
Như vậy, tương tự như Điều III GATT 1994, Điều XVII GATS đưa ra nghĩa
vụ cho các thành viên đảm bảo cho các nhà cung ứng dịch vụ của một thành viên
khác các điều kiện cạnh tranh bình đẳng với các nhà cung ứng dịch vụ nội địa. Nói
cách khác, nguyên tắc NT trong GATS được đặt ra với mục đích không cho phép
các thành viên WTO đối xử phân biệt giữa dịch vụ và người cung cấp dịch vụ của
nước mình với dịch vụ hay người cung cấp dịch vụ đến từ các quốc gia khác.
Không giống điều III của GATT, chỉ áp dụng cho sản phẩm, quy định này không
chỉ áp dụng với nhà cung ứng dịch vụ, mà còn mở rộng tới người tiêu dùng. Tuy
nhiên, phạm vi áp dụng thực sự của quy định này hạn chế hơn GATT, do nó chỉ áp
dụng với các biện pháp ‘gây tác động tới việc cung ứng dịch vụ’. Các biện pháp nội
địa mà thực chất không gây tác động tới việc cung ứng dịch vụ được loại trừ khỏi
phạm vi áp dụng của điều XVII GATS.
11
1.1.2.3.
So sánh nguyên tắc Đối xử quốc gia trong GATT 1994 và
GATS
Về mục đích, nghĩa vụ NT theo điều XVII của GATS và nghĩa vụ NT theo
điều III của GATT 1994 giống nhau, tuy nhiên giữa chúng cũng có những điểm
khác biệt. Như đã đề cập ở trên, nghĩa vụ NT theo điều III của GATT 1994 áp dụng
chung cho tất cả các trường hợp thương mại hàng hóa. Trong khi đó, nghĩa vụ NT
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
đối với thương mại dịch vụ theo điều XVII GATS lại không áp dụng chung cho mọi
biện pháp có ảnh hưởng tới thương mại dịch vụ. Nguyên tắc NT trong điều khoản
này chỉ áp dụng với những nội dung mà các thành viên WTO tự nguyện cam kết để
được hưởng ‘đối xử quốc gia’ trong một số lĩnh vực dịch vụ cụ thể. Các cam kết
này thường thay đổi tùy thuộc theo từng trường hợp cụ thể và thường đi kèm với
các điều kiện, tiêu chí và hạn chế nhất định. Chẳng hạn, trong một ngành dịch vụ,
các thành viên WTO có thể chỉ cam kết thực hiện nghĩa vụ NT với một phương
thức cung ứng dịch vụ (ví dụ cung cấp qua biên giới), ngoài ra không cam kết với
các phương thức cung ứng khác.
Chính vì đặc tính rất nhạy cảm và khó đong đếm tác động của các biện pháp
ảnh hưởng tới thương mại dịch vụ, hầu hết các thành viên WTO, đặc biệt các nước
đang phát triển rất dè dặt trong việc đặt ra các cam kết liên quan tới các lĩnh vực
dịch vụ. Nếu có, các cam kết này thường đi kèm với nhiều giới hạn. Để xác định
phạm vi nghĩa vụ đối xử quốc gia của một thành viên WTO trao cho dịch vụ và
người cung cấp dịch vụ của các thành viên khác, cần xem xét kỹ càng các cam kết,
điều kiện, tiêu chí và hạn chế được đặt ra trong Biểu cam kết của thành viên đó.
1.2. Ngoại lệ của nguyên tắc không phân biệt đối xử trong GATT 1994 và
GATS
1.2.1. Vị trí và vai trò của các ngoại lệ trong GATT 1994 và GATS
Việc đảm bảo an toàn cho người tiêu dùng, bảo vệ và thúc đẩy sự phát triển
của sức khỏe cộng đồng, môi trường, lao động, sự phát triển kinh tế và an ninh quốc
gia là những vấn đề cốt lõi của mỗi quốc gia. Tự do hóa thương mại đem đến cho
người tiêu dùng các hàng hóa và dịch vụ rẻ hơn với chất lượng tốt hơn, một mặt
thay đổi tất cả các yếu tố trên theo hướng tích cực nhưng mặt khác cũng tiềm ẩn
nhiều mối đe dọa đến chính các vấn đề này.
Bên cạnh các nguyên tắc và quy định cơ bản, GATT 1994 và GATS còn đưa
ra một số ngoại lệ. Mục đích của các ngoại lệ này là nhằm cho các quốc gia có thể
12
biện minh cho các chính sách mà vô tình hay cố ý hạn chế thương mại quốc tế để
bảo vệ các giá trị và phúc lợi cốt lõi. Do WTO được thành lập không chỉ nhằm nâng
cao mức sống (bằng việc thúc đẩy tự do hóa thương mại) mà còn vì các mục tiêu
lớn hơn như phát triển bền vững, nên sự tồn tại các ngoại lệ là cần thiết để cân bằng
giữa nền thương mại tự do và các mục tiêu chính sách quan trọng khác mà các
thành viên WTO theo đuổi. Như vậy, hệ thống ngoại lệ có chức năng dung hòa các
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
xung đột giữa tự do hóa thương mại và các giá trị, phúc lợi xã hội khác.
Các Hiệp định của WTO quy định về các ngoại lệ trên nhiều lĩnh vực, bao
gồm sáu nhóm chính:
‘Các ngoại lệ chung’ trong Điều XX của GATT 1994 và Điều XIV của
GATS;
‘Các ngoại lệ về an ninh’ trong Điều XXI của GATT 1994 và Điều
XIV bis của GATS;
‘Các ngoại lệ về biện pháp kinh tế khẩn cấp’ trong điều XIX của
GATT 1994 và Hiệp định về Tự vệ;
‘Các ngoại lệ về hội nhập khu vực’ trong Điều XXIV của GATT 1994
và điều V của GATS;
‘Các ngoại lệ về cán cân thanh toán’ trong điều XII và XVIII:B của
GATT 1994 và điều XII của GATS;
‘Các ngoại lệ về phát triển kinh tế’ trong điều XVIII:A của GATT
1994 và ‘Điều khoản cho phép’2.
Các ngoại lệ trên khác nhau ở phạm vi và nội hàm. Tuy nhiên, tất cả các ngoại
lệ này đều có một điểm chung: chúng cho phép trong một vài điều kiện cụ thể, các
thành viên WTO có thể ban hành và duy trì các luật lệ hay biện pháp nhằm bảo vệ,
thúc đẩy các giá trị xã hội cốt lõi dù các luật lệ, biện pháp đó không tuân thủ các nội
dung quy định trong GATT 1994 hoặc GATS. Tóm lại, các ngoại lệ của nguyên tắc
không phân biệt đối xử là một công cụ hợp pháp và quan trọng để giúp các thành
viên WTO bảo vệ các giá trị xã hội cốt lõi của quốc gia trong điều kiện mở cửa nền
kinh tế.
2
Nhóm quy định liên quan tới các thỏa thuận tự do hóa thương mại hàng hóa giữa các thành viên
quốc gia và vùng lãnh thổ kinh tế đang phát triển thuộc Quyết định về đối xử khác biệt và ưu đãi hơn, có đi
có lại và sự tham gia đầy đủ hơn các nước đang phát triển của Hội đồng GATT vào năm 1979 (gọi tắt là
Điều khoản Cho phép/‘Enabling Clause’)
13
Trong phạm vi khóa luận, người viết chỉ nghiên cứu các ngoại lệ chung –
nhóm ngoại lệ được coi là quan trọng nhất trong tất cả các ngoại lệ, bao gồm một số
vấn đề quan trọng liên quan tới các giá trị xã hội như đạo đức, sức khỏe cộng đồng
hay môi trường,…, được đề cập trong Điều XX của GATT 1994 và Điều XIV của
GATS. Hơn nữa, cần lưu ý rằng các ngoại lệ chung này đề cập đến nhiều vấn đề
nhưng nội dung chính của khóa luận chỉ xét đến khía cạnh ngoại lệ chung của
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
nguyên tắc đối xử MFN và NT.
1.2.2. Nội dung cơ bản của các ngoại lệ chung
1.2.2.1.
Các ngoại lệ chung trong Điều XX của GATT 1994
Điều XX của GATT 1994 với tiêu đề ‘Các ngoại lệ chung’ có nêu: Với bảo
lưu rằng các biện pháp đề cập ở đây không được theo cách tạo ra công cụ phân
biệt đối xử vô lý hay tùy tiện giữa các nước có cùng hoàn cảnh như nhau, hay tạo
ra một sự hạn chế trá hình trong thương mại quốc tế, không có quy định nào trong
Hiệp định này được hiểu là ngăn cản bất kỳ bên ký kết nào thi hành hay áp dụng
các biện pháp:
a)
cần thiết để bảo vệ đạo đức công cộng;
b)
cần thiết để bảo vệ cuộc sống và sức khoẻ của con người, động vật
hay thực vật;
c)
liên quan đến xuất hoặc nhập khẩu vàng và bạc;
d)
cần thiết để bảo đảm sự tuân thủ pháp luật và các quy tắc không trái
với các quy định của Hiệp định này, ví dụ như các quy định liên quan tới việc áp
dụng các biện pháp hải quan, duy trì hiệu lực của chính sách độc quyền tuân thủ
đúng theo khoản 4 Điều II và Điều XVII, liên quan tới bảo hộ bản quyền, nhãn hiệu
thương mại và quyền tác giả và các biện pháp thích hợp để ngăn ngừa các hành vi
thương mại gian lận;
e)
liên quan tới các sản phẩm sử dụng lao động của tù nhân;
f)
bắt buộc để bảo vệ di sản quốc gia có giá trị nghệ thuật, lịch sử hay
khảo cổ;
g)
liên quan tới việc gìn giữ nguồn tài nguyên thiên nhiên có thể bị cạn
kiệt, nếu các biện pháp đó cũng được áp dụng hạn chế cả với sản xuất và tiêu dùng
trong nước;
h)
được thi hành theo nghĩa vụ của một hiệp định liên chính phủ về một
hàng hoá cơ sở ký kết phù hợp với các tiêu thức đã trình ra Các Bên Ký Kết và
14
không bị Các Bên phản đối hay chính hiệp định đó đã trình ra Các Bên Ký Kết và
không bị các bên bác bỏ;
i)
bao hàm các hạn chế với xuất khẩu nguyên liệu do trong nước sản
xuất và cần thiết có đủ số lượng thiết yếu nguyên liệu đó để đảm bảo hoạt động chế
tác trong thời kỳ giá nội được duy trì dưới giá ngoại nhằm thực hiện một kế hoạch
ổn định kinh tế của chính phủ, với bảo lưu rằng các hạn chế đó không dẫn tới tăng
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
xuất khẩu hay tăng cường mức bảo hộ với ngành công nghiệp trong nước và không
vi phạm các quy định của Hiệp định này về không phân biệt đối xử;
j)
thiết yếu để có được hay phân phối một sản phẩm thuộc diện khan
hiếm trong cả nước hay tại một địa phương; tuy nhiên các biện pháp đó phải tương
thích với các nguyên tắc theo đó mỗi bên ký kết phải có một phần công bằng trong
việc quốc tế cung cấp các sản phẩm đó và các biện pháp không tương thích với các
quy định khác của Hiệp định này sẽ được xoá bỏ ngay khi hoàn cảnh dẫn tới lý do
áp dụng đã không còn tồn tại nữa. Ngày 30 tháng 6 năm 1960 là muộn nhất Các
Bên Ký Kết sẽ xem xét lại tính cần thiết của quy định thuộc tiểu khoản này.
Như vậy, Điều XX của GATT 1994 cho phép bảo vệ một số giá trị phi kinh tế
quan trọng như môi trường, sức khỏe và đời sống con người hay động thực vật, bên
cạnh đó là các giá trị khác như nghệ thuật, lịch sử, đạo đức, các nguồn tài nguyên
thiên nhiên có thể bị cạn kiệt… Đoạn (c), (e), (h), (i), (j) của Điều XX lần lượt liên
quan tới việc trao đổi mua bán vàng bạc, việc nhập khẩu các sản phẩm được tạo nên
từ việc sử dụng lao động của tù nhân, các nghĩa vụ trong các thỏa thuận hàng hóa
quốc tế, các nỗ lực nhằm đảm bảo lượng nguyên vật liệu cần thiết cho các ngành
công nghiệp sản xuất trong nước và việc phân phối một sản phẩm thuộc diện khan
hiếm trong phạm vi cả nước hay tại một địa phương. Bốn đoạn này không đóng vai
trò quan trọng trong hệ thống pháp luật thương mại quốc tế của WTO cũng như
trong thực tiễn ứng dụng như các đoạn khác trong Điều XX, chính vì vậy người viết
lược bỏ không đề cập tới.
Cấu trúc của Điều XX GATT 1994 bao gồm 2 phần là đoạn mở đầu
(‘chapeau’) và các đoạn từ (a) đến (j). Căn cứ vào yêu cầu về mối quan hệ giữa các
biện pháp cụ thể được xem xét và giá trị xã hội mà nó theo đuổi, các đoạn của Điều
XX GATT 1994 được phân thành các nhóm như trong bảng sau:
15
Bảng 1.1. Phân nhóm các khoản của Điều XX GATT 1994
Cụm từ được dùng để quy định yêu cầu về mối
Các khoản của Điều XX GATT
quan hệ giữa biện pháp và giá trị mà nó theo đuổi
‘cần thiết để’ (‘necessary to’)
XX(a)
XX(b)
XX(d)
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
‘liên quan đến’ (‘relating to’)
XX(c)
XX(e)
XX(g)
‘được áp đặt để’ (‘imposed for’)
XX(f)
‘được thi hành theo’ (‘in pursuance of’)
XX(h)
‘thiết yếu để’ (‘essential to’)
XX(j)
(Nguồn: tác giả tổng hợp)
Như vậy, để được kết luận là thuộc phạm vi của một trong các đoạn từ (a) đến
(j) của Điều XX GATT 1994, một số biện pháp phải đạt tiêu chí ‘cần thiết’
(‘necessary to’) nhằm bảo vệ sự tồn tại và phát triển của giá trị xã hội (ví dụ bảo vệ
cuộc sống và sức khỏe của con người, động thực vật), trong khi các biện pháp khác
chỉ cần ‘liên quan tới’ (‘relating to’) giá trị xã hội mà nó theo đuổi (ví dụ bảo tồn
các nguồn tài nguyên thiên nhiên hữu hạn). Sau đây phạm vi điều chỉnh cũng như
các điều kiện liên quan được đề cập tới trong Điều XX sẽ được trình bày theo cấu
trúc gồm đoạn mở đầu và một số khoản quan trọng.
a) Đoạn mở đầu Điều XX của GATT 1994
Đoạn mở đầu của Điều XX đóng vai trò rất quan trọng, bởi một biện pháp để
được chấp nhận hợp pháp là một ngoại lệ chung, thì một trong những điều kiện cần
là phải thỏa mãn các tiêu chí mà đoạn mở đầu Điều XX đặt ra. Thực tế giải quyết
tranh chấp đã chứng tỏ vai trò quan trọng này, khi một vài phán quyết gây tranh cãi
nhất của Ban Hội thẩm và Cơ quan Phúc thẩm có liên quan tới đoạn mở đầu Điều
XX. Điều XX GATT 1994 mở đầu được viết như sau: Với bảo lưu rằng các biện
pháp đề cập ở đây không được theo cách tạo ra công cụ phân biệt đối xử vô lý hay
tùy tiện giữa các nước có cùng hoàn cảnh như nhau, hay tạo ra một sự hạn chế trá
hình với thương mại quốc tế,…
Đoạn văn trên đã nhấn mạnh các ngoại lệ chung của GATT 1994 chỉ nhằm
mục đích giúp họ bảo vệ các giá trị xã hội cốt lõi, đặc biệt các biện pháp nhằm thực
16
hiện điều đó phải được áp dụng một cách hợp lý, cân đối giữa nghĩa vụ pháp lý của
bên sử dụng cũng như quyền lợi chính đáng của các bên liên quan và tuyệt đối
không được phép lạm dụng hay sử dụng sai trái để trả thù hay đi ngược với các quy
tắc chung của Hiệp định GATT 1994. Như vậy, ngoại lệ chung của GATT 1994 là
ngoại lệ có giới hạn và có điều kiện, và đoạn mở đầu Điều XX GATT có vai trò
ngăn ngừa việc lạm dụng các ngoại lệ của điều này.
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
Hai điểm chính của đoạn này là việc áp dụng các biện pháp giới hạn thương
mại phải đồng thời: (1) Không ‘phân biệt đối xử vô lý hay tùy tiện giữa các nước có
cùng điều kiện như nhau’; (2) Không ‘tạo ra một sự hạn chế trá hình với thương
mại quốc tế’.
Với điều kiện đầu tiên, đoạn mở đầu Điều XX không ngăn cấm sự phân biệt
đối xử, mà cấm sự phân biệt đối xử ‘vô lý’ và ‘tùy tiện’. Cụm từ ‘giữa các nước’
không chỉ giới hạn ở sự phân biệt đối xử giữa các nước xuất khẩu có cùng hoàn
cảnh mà bao gồm cả sự phân biệt đối xử giữa một nước nhập khẩu và một nước
xuất khẩu có hoàn cảnh như nhau. Việc áp dụng cùng một biện pháp ở hai nước có
điều kiện hoàn cảnh khác nhau cũng có thể gây ra ‘sự phân biệt đối xử vô lý’. Trong
thương mại quốc tế, không thể chấp nhận được việc một thành viên WTO sử dụng
các lệnh cấm vận kinh tế để đòi hỏi các thành viên khác phải áp dụng cùng một biện
pháp, bất chấp điều kiện của từng nước là khác nhau. Trong tình huống này, việc áp
dụng biện pháp đó là cứng nhắc và có thể cấu thành ‘sự phân biệt đối xử vô lý’ nếu
chiếu theo nội hàm của đoạn mở đầu Điều XX.
Giải thích về yêu cầu không được ‘phân biệt đối xử tùy tiện’, Cơ quan Phúc
thẩm cho rằng để thỏa mãn được yêu cầu này, một thành viên cần phải nỗ lực một
cách nghiêm túc và có thiện chí nhằm thương lượng một giải pháp nhiều bên trước
khi tiến hành các biện pháp đơn phương. Theo hàm ý của đoạn mở đầu Điều XX,
một biện pháp không tạo ra sự phân biệt đối xử tùy tiện phải là giải pháp cuối cùng
và không thể tránh khỏi, ngoài nó ra không còn giải pháp thay thế nào khả thi.
Với điều kiện không ‘tạo ra một sự hạn chế trá hình với thương mại quốc tế’,
một biện pháp sẽ được xem là ‘tạo ra một sự hạn chế trá hình với thương mại quốc
tế’ nếu mục đích và cách thiết kế của nó cho thấy biện pháp này không hướng tới
mục đích hợp pháp được đề cập ở Điều XX mà thực tế nhằm giới hạn thương mại
(ví dụ để bảo hộ).
17
b) Khoản XX(b) và XX(d) của nhóm điều kiện ‘cần thiết’ (‘necessary’)
Khoản XX(b):‘cần thiết để bảo vệ cuộc sống và sức khoẻ của con người, động
vật hay thực vật’
Ban Hội thẩm trong vụ Mỹ – Các biện pháp ảnh hưởng đến nhập khẩu xăng
dầu đã tuyên bố rằng một biện pháp không tuân thủ các điều khoản của GATT sẽ
nằm trong phạm vi điều chỉnh của Khoản XX(b) nếu: (1) Mục đích của biện pháp
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
UU
FFTT
SSuu
aann
i iCC
HHoo
đó là nhằm bảo vệ cuộc sống hay sức khỏe của con người, động vật hoặc thực vật;
(2) Biện pháp đó là cần thiết để đạt được mục đích trên.
Với điều kiện (1), các biện pháp được xem xét bao gồm các quy định về sức
khỏe công cộng cũng như về môi trường. Nhưng không phải mọi biện pháp về môi
trường đều thuộc phạm vi áp dụng của Khoản XX(b) của GATT 1994. Khoản
XX(b) áp dụng cho các biện pháp không được chỉ nhằm mục đích chống lại các mối
nguy hại tác động đến ‘môi trường’ một cách chung chung mà cần cụ thể là các
nguy cơ đối với đời sống hay sức khỏe của động thực vật. Một biện pháp được cho
là cần thiết để đạt mục đích bảo vệ sức khỏe hay cuộc sống của con người và động
thực vật khi không còn giải pháp thay thế nào khả thi, nói cách khác biện pháp đó là
giải pháp cuối cùng không thể tránh khỏi.
Khoản XX(d): ‘cần thiết để bảo đảm sự tuân thủ pháp luật và các quy tắc
không trái với các quy định của Hiệp định’
Một biện pháp không tuân thủ các điều khoản khác của GATT 1994 sẽ nằm
trong phạm vi điều chỉnh của Khoản XX(d) nếu: (1) Biện pháp đó phải được thiết
kế nhằm mục đích ‘đảm bảo sự tuân thủ’ các luật pháp quốc gia, ví dụ luật hải quan
hay luật sở hữu trí tuệ, mà bản thân nó không trái với GATT 1994; (2) Biện pháp đó
phải là ‘cần thiết’ để đảm bảo mục đích trên.
Luật quốc gia ở đây được hiểu là pháp luật nội địa của một nước thành viên
chứ không phải các điều ước, Hiệp định mà thành viên đó ký kết ngoài các Hiệp
định WTO (chẳng hạn NAFTA). Trong trường hợp thỏa mãn điều kiện đầu tiên,
một biện pháp được cho là ‘cần thiết’ khi không tồn tại giải pháp thay thế nào khác
tuân thủ GATT 1994 hoặc có mức độ vi phạm GATT 1994 thấp hơn.
c) Khoản XX(g) của nhóm điều kiện ‘liên quan tới’ (‘relating to’)
Khoản XX(g): ‘các biện pháp liên quan tới việc gìn giữ nguồn tài nguyên có
thể bị cạn kiệt nếu các biện pháp đó cũng được áp dụng hạn chế cả với sản xuất và
tiêu dùng trong nước’
