Ebook danh xưng thanh hóa

DANH X NG
THANH HÓA

1


2


BAN TUYÊN GIÁO T NH Y THANH HÓA

DANH X NG
THANH HÓA

NHÀ XU T B N THANH HÓA - 2018
3


4


CH

O BIÊN SO N

TS. Nguy n V n Phát
y viên Ban Th
Tr

ng v T nh y

ng ban Tuyên giáo T nh y

BAN S U T M VÀ BIÊN SO N
1. TS. Hoàng Bá T
Phó tr

ng

ng Ban Tuyên giáo T nh y - Tr

ng ban

2. ThS. Tr nh Kh c Bân
Tr

ng phòng LLCT&LS - Thành viên

3. ThS. Nguy n Tuy t Nhung
Phó Tr

ng phòng LLCT&LS - Thành viên

4. ThS. Nguy n Xuân Minh
Chuyên viên Phòng LLCT&LS - Thành viên

5


6

L I NÓI

U

Trong dòng ch y c a l ch s dân t c, t nh Thanh Hóa
có v th đ c bi t quan tr ng, có nhi u đóng góp to l n
cho công cu c xây d ng và b o v đ t n c. Tr i qua
nhi u th i k l ch s , m t câu h i đau đáu đ t ra: tên g i
Thanh Hóa có t bao gi .
tr l i câu h i y, đã có
nhi u cu c h i th o đ c t ch c, thu hút nhi u tâm
huy t, công s c c a các nhà lãnh đ o, các nhà nghiên
c u l ch s , v n hóa trong t nh, trong n c.
Su t chi u dài l ch s c a dân t c ta, đ a d c a
Thanh Hóa khá n đ nh, h u nh không có s sáp nh p
hay chia tách l n. Thanh Hóa t hào là vùng đ t kh i
nghi p c a nhi u tri u đ i quân ch phong ki n; là đ t
“thang m c” c a các b c quân v ng và dòng chúa
Nguy n, chúa Tr nh; là đ a bàn tr ng y u, “phên d u”
c a đ t n c; là m nh đ t đ a linh nhân ki t, có b dày
truy n th ng l ch s , v n hóa, đ ng hành cùng v i s
nghi p d ng n c và gi n c v vang c a dân t c.
Truy n th ng và b dày l ch s , v th c a Thanh
Hóa đã đ c kh ng đ nh và ghi chép khá đ y đ , th ng
nh t, toàn di n và sáng t trong các b chính s t th i
c đ i đ n c n đ i, trong các th t ch, v n bia và các
7

công trình nghiên c u t x a đ n nay. Tuy nhiên, th i
đi m xu t hi n Danh x ng Thanh Hóa v i t cách là đ n
v hành chính tr c thu c Trung ng vào lúc nào thì s
sách l i ghi ch a đ y đ , chính xác, thi u th ng nh t, d n
đ n có nhi u ý ki n và quan đi m khác nhau, làm cho
vi c xác đ nh niên đ i ra đ i c a Danh x ng Thanh Hóa
tr nên h t s c khó kh n, ph c t p. Thông qua 3 cu c h i
th o khoa h c c p ngành, c p t nh, v i s tham gia c a
nhi u chuyên gia, nhà s h c, nhà nghiên c u hàng đ u
trong c n c, d a vào các c n c khoa h c và th c ti n
đ kh ng đ nh. Các t li u đ ch ng minh s xu t hi n
c a Danh x ng Thanh Hóa, nh : B s Khâm đ nh Vi t
s thông giám c ng m c c a các s th n tri u Nguy n;
sách D đ a chí c a Nguy n Trãi; công trình nghiên c u
t n c Vi t Nam qua các đ i c a Giáo s
ào Duy
Anh... đã đ c nhi u nhà s h c, nhà khoa h c Trung
ng, các t nh trong c n c và t nh nhà th ng nh t n m
xu t hi n Danh x ng Thanh Hóa là n m 1029 (n m
Thiên Thành th 2, đ i vua Lý Thái Tông), đây là m t
d u m c l ch s quan tr ng đ i v i t nh Thanh Hóa.
Cùng v i l ch s phát tri n c a dân t c Vi t Nam,
t nh Thanh Hóa luôn có v trí chi n l c đ c bi t quan
tr ng, là đ a danh có truy n th ng l ch s , v n hóa hào
hùng, có nh ng đóng góp to l n mang d u n l ch s
trong công cu c đ u tranh v đ i c a dân t c. Do v y,
vi c xác đ nh đ c n m 1029 là n m xu t hi n Danh
8

x ng Thanh Hóa có ý ngh a h t s c quan tr ng, kh ng
đ nh b dày truy n th ng l ch s hào hùng c a con ng i
và mi n đ t x Thanh anh hùng, cách m ng, giàu truy n
th ng nhân v n, khoa b ng.
K ni m 990 n m ra đ i Danh x ng Thanh Hóa
nh m phát huy nh ng giá tr , ý ngh a c a Danh x ng,
ph c v xây d ng quê h ng ngày càng v n minh, giàu
đ p. ó c ng chính là nh ng ho t đ ng nh m giáo d c
truy n th ng t t đ p, nhân lên ni m tin t ng t hào v
l ch s dân t c và vùng đ t “ a linh nhân ki t”, quê
h ng c a “Tam v ng, nh chúa”, c a n n v n hi n và
khoa b ng; là ngu n c i s c m nh, đ ng l c tinh th n to
l nđ
ng b , chính quy n và m i ng i dân Thanh
Hóa v t qua khó kh n, thách th c, n l c ph n đ u
v n lên, quy t tâm xây d ng đ t n c, quê h ng ngày
càng giàu đ p, v n minh; chung s c, đ ng lòng xây d ng
Thanh Hóa s m tr thành “T nh ki u m u” nh sinh th i
Bác H kính yêu h ng mong mu n.
BAN TUYÊN GIÁO T NH Y

9


10


Ph n m t
DANH X NG MI N
TRONG L CH S

TX

THANH

DÂN T C

1. Tên g i mi n đ t x Thanh qua các th i k
B t k m t qu c gia nào, vi c phân chia các đ n v
hành chính và tên g i c a nó qua các th i k đ u r t quan
tr ng. T ch c phân chia các đ n v hành chính cùng v i
danh x ng không ph i là b t bi n mà luôn có s thay đ i
in d u n th i đ i và phù h p v i t ng th i k l ch s , là
m t trong nh ng y u t đ m b o tính k th a và phát
tri n b n v ng.
ng hành cùng v i s phát tri n c a dân t c, Thanh
Hóa ngày nay th i Hùng V ng thu c b C u Chân; nhà
T n thu c T ng Qu n; nhà Hán thu c qu n C u Chân,
là đ n v hành chính tr c thu c chính quy n Trung ng,
nh ng danh x ng có s đ i thay trong t ng th i k , t ng
tri u đ i.
Ngay sau khi chi m đ c Âu L c (n m 179, Tr.CN),
Tri u à đã ti n hành sáp nh p toàn b đ t đai Âu L c
vào n c Nam Vi t. Hai qu n Giao Ch và C u Chân đ t
d i s th ng tr c a chính quy n Nam Vi t Phiên
11


Ngung (Qu ng Châu, Qu ng ông, Trung Qu c) và “sai
hai s th n coi gi ”. S th n đây ch đ i di n c a tri u

đình nhà Tri u cai qu n các công vi c trong qu n, trong
đó ch y u là th c hi n ch đ thu khóa theo ph ng
th c c ng n p. Qu n Giao Ch t ng đ ng v i khu v c
B c B n c ta ngày nay (tuy nhiên lúc đó ch a bao g m
khu v c Tây B c, nh ng l i m r ng sang khu v c phía
Tây Nam c a t nh Qu ng Tây, Trung Qu c). Qu n C u
Chân n m phía nam qu n Giao Ch ch y dài vào đ n
Hoành S n (phía nam t nh Hà T nh, phía b c t nh Qu ng
Bình), t ng đ ng v i khu v c các t nh Thanh Hóa,
Ngh An, Hà T nh ngày nay. Ranh gi i gi a Giao Ch và
C u Chân là đèo Tam i p. Nh v y, t th i nhà n c
V n Lang - Âu L c d i s tr vì c a các Vua Hùng và
An D ng V ng, b C u Chân là đ n v hành chính
tr c thu c chính quy n Trung ng.
Sau khi đánh b i nhà Tri u, chi m đ c n c Nam
Vi t, nhà Hán chia vùng đ t m i chi m ra làm 9 qu n là
am Nh , Chu Nhai (thu c đ o H i Nam, Trung Qu c),
Nam H i, H p Ph , U t Lâm, Th ng Ngô (đ u thu c
các t nh Qu ng ông, Qu ng Tây, Trung Qu c), Giao
Ch (t ng đ ng khu v c B c B ), C u Chân (t ng
đ ng v i vùng Thanh - Ngh - T nh) và Nh t Nam
(t ng đ ng v i vùng t Qu ng Bình tr vào đ n
Qu ng Nam). Theo Ti n Hán th (m c a lý chí) đã
th ng kê toàn b châu Giao Ch có 7 qu n g m 55 huy n,
12


trong đó khu v c đ t n c ta khi đó có 3 qu n, 22 huy n.
M i qu n có m t viên Thái thú và m t viên ô úy, trong
đó Thái thú cai qu n vi c dân s và ô úy chuyên trách

vi c quân s . Sách Th y kinh chú c a L ch o Nguyên
cho bi t: “L Bác
c phong hai s gi làm Thái thú
Giao Ch và C u Chân. Các L c t ng l i làm ch , cai
tr nhân dân nh c ”.
N m Tân Mão (271), sau khi đánh chi m l i đ c
Giao Châu t tay nhà T n, t ng ông Ngô là ào
Hoàng đã xin v i vua Ngô là Tôn H o đ t thêm 2 qu n
V Bình và Tân H ng trên c s tách 3 huy n l n qu n
Giao Ch ra và đ t thêm qu n C u
c tách kh i qu n
C u Chân. Qu n C u
c (đ c tách t m t b ph n
phía nam qu n C u Chân t ng ng v i huy n Hàm
Hoan c ). Qu n C u
c g m 6 huy n c a hai t nh Ngh
An và Hà T nh (ngày nay g m 7 huy n). Còn qu n C u
Chân, g m 6 huy n. ây là l n đ u tiên qu n C u Chân
chia thành 2 qu n. n th i đi m này c ng v c c a C u
Chân (c b n là vùng đ t Thanh Hóa ngày nay) v n là m t
đ n v hành chính tr c thu c chính quy n Trung ng.
N m 523, nhà L ng đ i C u Chân thành Ái
Châu. ây là l n đ u tiên vùng đ t x Thanh đ c
đ i tên g i.
N m 607, d i đ i Tùy D ng , nhà Tùy b đ n
v hành chính c p châu và l p l i c p qu n. Qu n C u
Chân g m 7 huy n là: C u Chân, Di Phong, T Ph ,
13

Long An, Quân An, An Thu n, Nh t Nam. Lúc này tên
g i C u Chân v a là tên m t qu n, v a là tên c a m t
huy n. ây là l n th hai vùng đ t x Thanh này đ c
đ i tên g i, tr v tên c C u Chân.
Th i thu c
ng, đ i tên g i c p “qu n” thành
“châu”. Lúc này, n c ta bao g m 12 châu là: Giao
Châu, L c Châu, Phong Châu, Ái Châu, Hoan Châu,
Tr ng Châu, Phúc L c Châu, Thang Châu, Chi Châu,
V Nga Châu, Di n Châu, V An Châu. Tên g i C u
Chân đ c thay là Ái Châu. Ái Châu th i k này có 6
huy n là: C u Chân, An Thu n, Sùng Bình, Quân Ninh,
Nh t Nam, Tr ng Lâm. ây là l n th ba vùng đ t x
Thanh đ c đ i tên g i tr v tên Ái Châu.
D i th i h Khúc (905-930), h D ng (931-937)
và th i Ngô V ng (939-965), các đ n v hành chính v
c b n nh d i th i
ng. Sau khi d p xong “12 s
quân”, n m 970, inh B L nh lên ngôi Hoàng đ , t ch c
b máy qu n lý đ t n c v i 3 c p là tri u đình Trung
ng, đ o và c p giáp, xã. V phân chia các đ n v hành
chính, tháng 2, mùa xuân n m 974, qu c gia i C Vi t
đ c inh Tiên Hoàng “chia trong n c làm 10 đ o”.
n n m 1002, nhà Ti n Lê v i vua Lê
i Hành
(Lê Hoàn) đ i đ o thành l , ph , châu. V c b n s
phân chia các đ n v hành chính v n theo nh các th i k
tr c. Th i k này vùng đ t Thanh Hóa v n g i là Ái Châu.
14

B c sang th i k
i Vi t, tháng 7 n m Canh Tu t
(1010), Lý Công U n lên ngôi Hoàng đ , niên hi u
Thu n Thiên th nh t, ông cho d i đô t Hoa L ra i
La r i đ i tên thành Th ng Long, m ra m t giai đo n
m i trong l ch s dân t c. Tháng 12 cùng n m, Lý Thái
T chia l i các khu v c hành chính trong n c, đ i 10
đ o (th i inh - Ti n Lê) thành 24 l . Châu Hoan và
Châu Ái đ c g i là “Tr i”. Tr i đây g i vùng đ t xa
kinh đô, còn v m t hành chính v n là c p tr c thu c
chính quy n Trung ng.
n đ i Lý Thái Tông niên
hi u Thiên Thành n m th 2 (1029), đ i làm ph
Thanh Hóa. T đây Danh x ng Thanh Hóa chính
th c xu t hi n v i t cách là đ n v hành chính tr c
thu c Trung ng.
Th i k nhà Tr n, vua Tr n Thái Tông niên hi u
Nguyên Phong n m th 2 (1252) g i là “Tr i”; đ n đ i
vua Tr n D Tông, kho ng n m Thi u Phong (1341 1357), đ i làm “L ”, chia đ t 3 ph (Thanh Hóa, C u
Chân và Ái Châu). Cu i th i Tr n (1397), H Quý Ly ép
Thu n Tông d i kinh đô vào đ ng An Tôn, đ t làm Tr n
Thanh ô “l y 3 ph này l thu c vào tr n y”(1).
Nhà H , H Quý Ly đ i ph Thanh Hóa thành ph
Thiên X ng, h p v i C u Chân và Ái Châu làm tam
(1). Qu c s quán tri u Nguy n, Khâm đ nh Vi t s thông giám c
m c, t p 1, Nxb. Giáo d c, tr.1078.

ng

15


ph , g i là Tây ô. Th i thu c Minh, giai đo n (1414 1427), l i h p làm ph Thanh Hóa.
Nhà H u Lê, đ u niên hi u Thu n Thiên (1428 1433), vua Lê Thái T đ i thu c vào đ o H i Tây; niên
hi u Thi u Bình n m th 2 (1435), vua Thái Tông l y 6
ph là: Thi u Thiên, Hà Trung, T nh Gia, Thanh ô,
Tr ng Yên, Thiên Quan l vào ph Thanh Hóa. n đ i
Lê Thánh Tông, niên hi u Quang Thu n n m th 7
(1466), chia c n c thành 12 đ o th a tuyên, đ t ra
Thanh Hóa th a tuyên, g m 6 ph , 22 huy n, 4 châu.
n đây, tách 2 ph Tr ng Yên và Thiên Quan l vào
S n Nam. N m Quang Thu n th 10 (1469), đ i Thanh
Hóa th a tuyên thành Thanh Hoa th a tuyên.
n niên hi u H ng
c n m th 21 (1490) đ i làm
“x ”; niên hi u H ng Thu n đ i vua Lê T ng D c
(1509 - 1516), g i là “tr n”. Sau đó đ n th i Lê Trung
H ng (1533 - 1789) đ t làm Thanh Hoa n i tr n, l y hai
ph Tr ng Yên và Thiên Quan c a tr n S n Nam cho l
thu c vào g i là Thanh Hoa ngo i tr n. Nhà Tây S n, l y
Thanh Hoa ngo i tr n l vào B c Thành.
Th i Nguy n, đ u niên hi u Gia Long, v n g i là
Thanh Hoa n i tr n. Các v n b n hành chính d i hai
tri u Gia Long, Minh M nh đ u g i t t là Thanh Hoa
tr n. Trong t t u v tình hình an ninh trong h t g i lên
tri u đình đ ngày 22 tháng 6 n m Minh M nh th 7
(1826) có ghi: “Tr n Thanh Hoa, th n Nguy n V n Hi u,
16

th n Nguy n H u Ph ng, Nguy n Công Tr kính tâu: T
tháng 2 tr l i đây, th ph
các huy n thu c tr n h t
(1)
đ u đã im h i” .
n niên hi u Minh M nh n m th 12 (1831), chia
c n c thành 30 t nh, Thanh Hoa tr n đ c đ i g i là
t nh Thanh Hoa. Khi Thi u Tr lên ngôi vì có m là Tá
Thiên Nhân hoàng h u H Th Hoa(2), nên d i tri u
Thi u Tr có s thay đ i tên g i và cách vi t c a đ a danh
Thanh Hóa (đi u đó đ c th hi n trong các sách biên
so n th i Nguy n). M c dù, ngay n m đ u niên hi u
Thi u Tr , b L đã dâng các qu c húy, trong đó quy
đ nh: “Các ch khi làm v n ph i vi t ch xuyên lên trên
ch y, khi đ c thì đ c ch nh sang ti ng khác; tên ng i,
tên đ t không đ c dùng, g m hai ch Hoa và ch Th t.
(1). Tài li u l u tr t i C c L u tr Nhà n c, M c l c châu b n tri u
Nguy n, t p 2, n m Minh M nh th 6 (1825) và th 7 (1826), Nxb. V n hóa,
1998, tr.691.
(2). Tá Thiên Nhân hoàng h u húy là H Th Hoa, ng i Bình An, Biên
Hòa, là con gái c a Phúc Qu c công H V n Bôi, m là Phúc Qu c phu nhân
Hoàng th . Bà sinh ngày 05 tháng 11 n m Tân H i (1791). N m Bính D n
(1806),
c Th t và Thu n Thiên hoàng h u tuy n ch n con gái công th n
làm phi cho Thánh t ; bà đ c ch n làm chính th t, ti n vào h u ti m đ .
Bà có đ c tính d u dàng, th n tr ng, hi n đ c, m t lòng hi u kính nên Th t
r t khen ng i và ban cho bà tên là Th t, ngài nói: “Phi nguyên có tên là Hoa,
là l y ý ngh a 4 ch “ c d ph ng v n” (đ truy n h ng th m) sao
b ng tên Th t, g m c phúc l n qu ”. M t n m sau, vào ngày 16 tháng 6, bà

sinh ra Hoàng t tr ng là Nguy n Phúc Miên Tông, r i 13 ngày sau b b nh
h u s n mà m t, khi ch m i 17 tu i. L ng táng núi C Chính, huy n
H ng Th y (nay là th xã H ng Th y, t nh Th a Thiên - Hu ).

17


Ch khi làm v n ph i b t nét, khi đ c ch nh sang âm
khác”. Song, do Thanh Hoa là đ t “thang m c”, nên vua
Thi u Tr v n cho gi nguyên tên g i c a t nh Thanh
Hoa và khi vi t v n b n thì ghi ký hi u lên đ u ch đ
bi t là ch kiêng húy. Do đó, t n m 1841 đ n tháng 7
n m 1843, trong các v n b n hành chính nhà n c đ u
vi t là t nh Thanh đ nh m ch t nh Thanh Hoa. C th
nh trong t t u đ ngày 01 tháng 7 n m Thi u Tr
nguyên niên b L i tâu: “T nh Thanh dâng s nói hi n
nay ph Hà Trung và hai huy n Nga S n, C m Th y đ u
khuy t L i m c, xin cho b n Th l i Nguy n Huy Quang,
Lê V n Ch n và Tr n Công Trí sung b ”(1).
n n m Quý Mão, niên hi u Thi u Tr n m th 3
(1843), mùa thu tháng 7 cho đ i Thanh Hoa t nh thành
Thanh Hóa t nh.
i Nam th c l c có ghi: “ i tên g i
t nh Thanh Hoa là t nh Thanh Hóa. Tr c kia, vì húy nhà
vua, ph i đ i l i c n tri n. Nay, vua nói: “Nh ng ch
húy Thái mi u r t là tôn tr ng, theo l ph i nên cung
kính mà kiêng tránh. Nh ng đ i v i cái n i phát tích
nghìn muôn đ i, c ng ph i nên còn l i s th c. Xét các
s sách c a n c Nam, t nh Thanh đ i c là Thanh Hóa.
V y chu n cho l y l i tên c , phàm các d u quan phòng

(1). B n g c t châu b n ch Hán, l u tr t i Trung tâm L u tr Qu c gia
I, tri u Thi u Tr nguyên niên.

18


và n tri n c ng đ u đ i l i mà ban c p”(1). Do đó, các
v n b n hành chính t u s l nh,... đ u dùng tên g i và cách
vi t Thanh Hóa t nh và tên g i đó t n t i cho đ n ngày nay.
2. M t s s li u vi t v Danh x ng Thanh Hóa
xu t hi n tr c và sau n m 1029
Thanh Hóa t hào là vùng đ t kh i nghi p c a nhi u
tri u đ i quân ch (tri u Ti n Lê, tri u H , tri u H u Lê
(Lê S , Lê Trung H ng) và tri u Nguy n), là đ t “thang
m c” c a các dòng chúa Tr nh, chúa Nguy n. Trên đ a
bàn Thanh Hóa t ng di n ra nhi u s ki n tr ng đ i c a
đ t n c đ c ghi chép khá đ y đ trong các b chính s
t th i c - trung đ i đ n th i c n hi n đ i. Nhi u v n đ
v l ch s Thanh Hóa trong ti n trình l ch s dân t c
đ c nghiên c u đ y đ , toàn di n đã kh ng đ nh Danh
x ng Thanh Hóa v i t cách là đ n v hành chính tr c
thu c Trung ng xu t hi n n m 1029. Tuy nhiên v n có
m t s sách, t li u ghi chép Danh x ng Thanh Hóa xu t
hi n tr c và sau n m 1029.
2.1. S li u v Danh x ng Thanh Hóa xu t hi n
tr c n m 1029
Trong sách L ch tri u hi n ch ng lo i chí, Phan
Huy Chú đã vi t: “Nguyên tr c là T ng Qu n, T n,
Hán g i là qu n C u Chân, L ng đ t là Châu Ái. Tùy
(1). Qu c s quán tri u Nguy n,

Hà N i, 1970, tr.387-388.

i Nam th c l c, t p 24, Nxb. KHXH,

19


l i g i là C u Chân. Th i inh, Lê c ng nh th . Nhà Lý
đ i thành tr i, r i đ i làm ph . Nhà Tr n đ i là l Thanh
Hóa. Khi nhà Tr n d i v đóng Tây ô đ i làm Thanh
ô tr n. Nhà H đ i thành ph Thiên X ng, g m c
C u Chân, Ái Châu g i là Kinh k tam ph . Khi thu c
Minh l i g i là ph Thanh Hóa và ph Ái Châu. Nhà Lê
c ng nh th . Trong đ i Quang Trung đ t là Th a tuyên
Thanh Hoa”(1).
Theo tài li u L nh ngo i đ i đáp c a Chu Kh Phi,
s gia th i Nam T ng, vi t v n c An Nam nh sau:
“Giao Ch v n là T ng Qu n th i T n. Th i Hán,
ng phân đ t, đ c chép trong C đ a Bách Vi t.
Trong n i đ a ng y đ t 4 ph 13 châu 3 tr i. Ph có: ô
H ,
i Thông, Thanh Hóa, Phú L ng; châu có: V nh
An, V nh Th , V n Xuân, Phong
o, Thái Bình, Thanh
Hóa, Ngh An, Giá Phong, Trà L , An Phong, Tô Châu, M u
Châu, L ng Châu; tr i có: Hòa Ninh, i Bàn, Tân An”.
Th i
i Vi t - khi nhà Lý d i đô t Hoa L ra
Th ng Long, m ra m t giai đo n m i trong l ch s dân
t c. Nhà Lý ti n hành s p đ t diên cách, thi t l p b máy

hành chính nhà n c. Theo sách
i Vi t s ký toàn th :
“n m 1010, mùa đông tháng 12 đ i 10 đ o làm 24 l ,
châu Hoan, châu Ái làm tr i”(2). Theo ghi chép c a ào
(1). Phan Huy Chú, L ch tri u hi n ch ng lo i chí, b n d ch c a Vi n S
h c, 1960, Nxb. KHXH, tr.42.
(2). Trích i Vi t s ký toàn th , t p 1, Nxb. KHXH, Hà N i, 1972, tr.242.

20


Duy Anh, Lý Công U n chia c n c thành 24 l , song
sách Toàn th và C ng m c ch chép tên 12 l là: Thiên
Tr ng l , Qu c Oai l , H i ông l , Ki n X ng l ,
Khoái l , Hoàng Giang l , Long H ng l , B c Giang l ,
Tr ng Yên l , H ng l , Thanh Hóa l , Di n Châu l (1).
C ng theo
i Vi t s ký toàn th thì khi d i đô t
Hoa L ra Th ng Long, Lý Thái T đã có thay đ i tên
g i m t s n i: “Mùa thu, tháng 7, vua t thành Hoa
L , d i đô ra kinh ph
thành
i La, t m đ thuy n
d i thành, có r ng vàng hi n lên thuy n ng , nhân đó
đ i tên thành g i là thành Th ng Long; đ i châu C
Pháp g i là ph Thiên
c, thành Hoa L g i là ph
Tr ng Yên, sông B c Giang g i là sông Thiên
c và
đ i 10 đ o trong c n c thành 24 l và châu Hoan,

châu Ái làm tr i”(2).
Theo sách Thanh Hóa t nh chí, trong ph n kh o v
thay đ i đ a danh Thanh Hóa, có đo n vi t: “ n đ i
nhà Lý, chia 10 l ra làm 24 l , còn châu Ái và châu
Hoan đ u đ i làm tr i, sau l i đ i Hoan Châu làm Ngh
An châu, Ái Châu làm C u Chân qu n r i l i làm Thanh
Hóa ph . Còn s chia đ t đ i khái v n theo quy ch c
c a các nhà inh, Lê. Nay th y s chép, l thì có An
(1). ào Duy Anh,
t n c Vi t Nam qua các đ i, Nxb. Thu n Hóa,
Hu , 1997, tr.117.
(2). Trích
i Vi t s ký toàn th , t p 1, Nxb. KHXH, Hà N i, 1972,
tr.265.

21


Ph , ph thì có Tri ph và Phan ph s . tr i thì có
tr i ch , châu thì có T châu, giáp thì có Qu n giáp.
u đ i nhà Tr n, chia trong n c ra làm 12 l , m i l
đ u đ t hai viên quan là An Ph s và Tr n Ph s .
Thanh Hóa là m t trong 12 l ”(1).
Qua các b s biên niên c a n c ta t Vi t s l c
(th k XIV),
i Vi t s ký toàn th (th k XV),
i
Vi t s ký ti n biên (th k XVIII) và Khâm đ nh Vi t s
thông giám c ng m c (th k XIX) không th y b chính
s hay tài li u nào chép s ki n đó. V đi u này, theo

Giáo s
ào Duy Anh: “Chúng tôi ng r ng tác gi Toàn
th có th theo các tác gi c a
i Vi t s ký tr c.
Toàn th l y con s 24 l (ph và châu), cu i th i Lý
mà chép r ng Lý Thái T đ i 10 đ o làm 24 l , ch v t t
đ i Lý Thái T đã có đ 24 l ”(2). Vì v y, Danh x ng
Thanh Hóa ch a th xu t hi n vào n m đ u tiên c a
v ng tri u Lý, t c n m 1010 d i th i Lý Thái T
(1009 - 1028).
2.2. V n bia và s li u v Danh x ng Thanh Hóa
xu t hi n sau n m 1029
Th i đi m xu t hi n Danh x ng Thanh Hóa sau n m
1029 đ c ghi chép các v n bia sau:
(1). Trích Thanh Hóa t nh chí, sách ch Hán, kí hi u A.3027, l u tr t i
Vi n Nghiên c u Hán Nôm.
(2). ào Duy Anh,
t n c Vi t Nam qua các đ i, Nxb. Thu n Hóa,
Hu , 1997, tr.122.

22


Ng ng S n Linh X ng t bi minh ( xã Hà Ng c,
huy n Hà Trung). Bia d ng ngày 3 tháng 9 n m Bính
Ng , do H i Chi u
i s so n, Kh c n m Thiên Phù
i V th 7 (1126). V n bia có đo n vi t: u n m Anh
V Chiêu Th ng, Lý Th ng Ki t đ c phong làm em
nuôi vua, trông coi m i vi c quân các châu tr n Thanh

Hóa, qu n C u Chân, châu Ái...
Anh V Chiêu Th ng là niên hi u c a Lý Nhân
Tông t n m 1076 đ n n m 1084. N u nói là n m đ u
ho c nh ng n m đ u c a niên hi u này thì ho c là n m
1076, ho c n m 1077 - 1078, ch không th là n m
1082 (n m g n cu i c a niên hi u). Theo chính s thì
n m 1076 - 1077, Lý Th ng Ki t đang Th ng Long
cùng tri u th n, t ng l nh và quân dân
i Vi t ti n
hành cu c kháng chi n ch ng T ng nên ông ch a th
vào tr n tr vùng đ t này. Khi m i quan h
i Vi t v i
nhà T ng đã tr l i bình th ng thì Lý Th ng Ki t
đ c đi u vào Thanh Hóa đ trông coi vùng phên d u.
N m Nhâm Tu t - n m Anh V Chiêu Th ng th 7 là n m
1082 d ng l ch, đ i vua Lý Nhân Tông (1066 - 1127).
Do v y, n u c n c vào v n bia trên thì Danh x ng Thanh
Hóa ph i có tr c n m 1082.
An Ho ch s n Báo Ân t bi ký (nay thu c ph ng
An Ho ch, thành ph Thanh Hóa). Chùa có tên là Báo
Ân do Lý Th ng Ki t khi cai qu n tr n Thanh Hóa, sai
b h V Th a Thao l y đá núi An Ho ch xây d ng. Bia
23


đ c d ng vào n m H i Phong th 9, Canh Thìn (1100)
đã k khá rõ s nghi p c a Lý Th ng Ki t, nh t là th i
gian làm T ng tr n Thanh Hóa (1082 - 1101).
Trên v n bia có đo n chép v Lý Th ng Ki t:
n

n m Nhâm Tu t (1082), nhà vua đ c bi t ban thêm cho
m t quân Thanh Hóa làm p phong. Châu m c đ u
ng ng m phong thanh, muôn dân đ u m n m đ c đ
c a ông.
d i cùng, ghi: Chu V n Th ng gi ch c Th
Hi u th lang, qu n câu ng ph , đ ng Trung th vi n
Biên tu, kiêm coi vi c quan huy n C u Chân, tr i Thanh
Hóa, so n thu t.
Trên s n bia, vào th i Tr n đ c kh c thêm đo n
v n b n v ru ng Tam b o c a chùa vào các n m Long
Khánh th 3 (1374) và Quang Thái th 2 (1389).
Qua ghi chép c a v n bia, có th kh ng đ nh s ki n
n m 1082 đ c ghi trong v n bia đ c p đ n Danh x ng
Thanh Hóa không ph i là vi c kh i đ t danh x ng này
mà là nh c l i Danh x ng Thanh Hóa v n đã có t tr c.
tìm hi u th i đi m Lý Th ng Ki t đ c vua c
vào Thanh Hóa s m nh t, chúng ta đ i chi u niên đ i bia
Báo Ân v i niên đ i bia Linh X ng, thì th y Lý Th ng
Ki t trông nom m i vi c quân
các châu thu c tr n
Thanh Hóa t đ u niên hi u Anh V Chiêu Th ng. N u
24


chúng ta ghép c hai s ki n trong v n bia Báo Ân và
Linh X ng s th y hoàn toàn kh p:
u n m Anh V
Chiêu Th ng (kho ng 1076 - 1077) thì ban phong ch c
t c, th c p, đ n n m Nhâm Tu t (1082) ban thêm p
phong. Tr c m t v n h

Vi t Th ng, sau thêm m t
“quân” Thanh Hóa. Nh v y, đ a danh Thanh Hóa dù
là tr i Thanh Hóa (bia Báo Ân) hay tr n Thanh Hóa (bia
Linh X ng) thì tên Thanh Hóa đã đ c nh c t i t n m
1076 ho c 1077, ch không ph i n m 1082.
Minh T nh t bi v n (xã Ho ng Phúc, huy n Ho ng
Hóa). ây là t m bia có niên đ i s m nh t tri u Lý còn
l i. Bia có hai m t, kh l n 110 x 185cm, ch m r ng
ch u bông sen, di m bên ch m hoa sen dây leo u n l n.
Bia không ghi niên đ i, song v n bia cho bi t n m d ng
chùa Minh T nh này vào n m 1090. a danh Thanh Hóa
trong v n bia g n v i hai nhân v t: Quy n tri Thanh Hóa
tr i, Sùng Nghi s Hoàng Khánh V n;
ng tri Thanh
Hóa tr i, N i đi n Sùng ban Hoàng Th a Nh .
N i dung bài v n bia h n m t ngàn ch ca ng i v
di u tính c a đ o Ph t và t m lòng thi n nguy n c a
nh ng ng i d ng chùa; đ c bi t trong đó có ghi:
“Quy n tri tr i Thanh Hóa, Sùng Nghi s Hoàng
Khánh V n d ng chùa...
Quy n tri Thanh Hóa tr i, Sùng Nghi s Hoàng
Khánh V n ta thi t ngh ...
25