Một số biện pháp kích thích năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng tượng trong dạy học văn bản một thức quà của lúa non ốmcủa nhà văn thạch lam

MỤC LỤC
1. MỞ ĐẦU.....................................................................................................................................2
1.1. Lí do chọn đề tài..................................................................................................................2
1.2. Mục đích nghiên cứu..........................................................................................................2
1.3. Đối tượng nghiên cứu.........................................................................................................2
1.4. Phạm vi nghiên cứu............................................................................................................3
1.5. Phương pháp nghiên cứu...................................................................................................3
2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN..........................................................................................................4
2.1. Cơ sở lí luận.........................................................................................................................4
2.2. Thực trạng của vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến.......................................................5
2.3. Một số biện pháp kích thích năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng tượng của học sinh.6
3. Thực nghiệm sư phạm...............................................................................................................9
3.1. Mục đích, yêu cầu................................................................................................................9
3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm.....................................................................................9
3.3. Tổ chưc thực nghiệm...........................................................................................................9
3.4. Kết quả thực nghiệm và đề xuất kiến nghị.....................................................................19
4. KẾT LUẬN...............................................................................................................................19

1


1. MỞ ĐẦU
1.1. Lí do chọn đề tài
1.1.1 Trong quá trình tiếp nhận văn chương, năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng
tượng là một năng lực quan trọng. trong đó năng lực liên tưởng và tưởng tượng
luôn phát triển theo chiều sâu với hai hướng: liên tưởng dọc và liên tưởng ngang.
Liên tưởng theo chiều ngang sau này sẽ là cơ sở của hoặt động so sánh- một trong
hững bí quyết thành công của dạy học văn. Pautopxki đã nói “ Liên tưởng của
người đọc bắt gặp liên tưởng của nhà văn càng nhanh nhạy, càng sâu sắc bao nhiêu
thì hiệu quả tiếp nhận càng cao bấy nhiêu”. Mỗi người đọc là cả một thế giới liên
tưởng tàng ẩn, chỉ còn chờ cơ hội là bùng phát. Năng lực này rất cần được chú

trọng trong dạy học văn nói chung và dạy thể loại tác phẩm trữ tình nói chung và
dạy thể loại tác phẩm trữ tình nói riêng vì đây là thể loại giàu tính hình tượng và
cảm xúc.
1.1.2. Nhắc đến việc dạy tác phẩm trữ tình ta không thể không nhắc đến các tác
phẩm của Thạch Lam. Sau lần thay đổi SGK ( 2003- 2004), các nhà biên soạn sách
đã lựa chọn cân nhắc để học sinh THCS, khối lớp 7 được tiếp nhận phong cách của
Thạch Lam qua văn bản tùy bút “ Một thứ quà của lúa non: cốm”, trích “ Hà Nội
băm sáu phố phường” ( 1943) thay thế cho truyện “ Gió lạnh đầu mùa” trước đây.
Ở THPT, học sinh lại tiếp cận với truyện ngắn “ Hai đứa trẻ”. Điều đó đã chứng tỏ
được vai trò của Thạch Lam trong nền văn học thế kỉ xx. Thạch Lam là nhà avwn
trữ tình điều đó được chứng minh qua những trang văn giàu chất thơ của ông.
Chính vì vậy mà ông rất có duyên với thể loại tùy bút ( một thể văn mang vẻ đẹp
tổng hợp, nằm trung gian giữa tự sự và trữ tình).
1.1.3. Văn Thạch Lam luôn bàng bạc như một làn gió nhẹ thoảng qua đôi khi lại
chấm phá những kiếp người lướt qua cuộc đời như là những cái bóng. Có lẽ ai đã
chạm vào tác phẩm của ông rồi thì khó mà quên được đó chính là cái khó cho
người đọc trong việc cảm nhận tác phẩm và cái khó cho người thầy trong dạy học
tác phẩm của Thạch Lam. Tùy bút của ông vừa giàu hình tượng, vừa giàu chất thơ;
bởi vậy khi dạy học văn bản này người thầy phải quan tâm đến việc kích thước
kích thích khả năng liên tưởng, tưởng tượng nơi người đọc. Theo khảo sát của bản
thân, mặc dù dạy học văn bản tùy bút nói chung và tùy bút của Thạch Lam nói
riêng tương đối khó song những tài liệu nghiên cứu về phương pháp dạy học thể
loại này lại rất khiêm tốn. Trên thực tế đã có nhiều cách dạy văn Thạch Lam truyền
thống có, hiện đại có nhưng dường như ai cũng gặp phải nột rào cản khó vượt qua:
đó là làm thế nào để dạy học thành công thể loại tùy bút và bằng cách nào đó để
tiếp nhận tác phẩm của Thạch Lam một cách hợp lí nhất. Bởi vậy trong đề tài
nghiên cứu này, tôi sẽ nghiên cứu một số biện pháp nhằm kích thích năng lực so
sánh, liên tưởng, tưởng tượng của học sinh khi dạy văn bản “ Một thứ quà của lúa
non: cốm”.
1.2. Mục đích nghiên cứu

Thực hiện nghiên cứu đề tài này, tôi muốn gợi ra cho người dạy và người
học một hướng tiếp nhận tác phẩm “Một thứ quà của lúa non: cốm” bằng việc kích
thích năng lực so sánh, liên tưởng và tưởng tượng.
1.3. Đối tượng nghiên cứu
2


Đối tượng nghiên cứu của đề tài này chính là các biện pháp kích thích năng
lực so sánh, liên tưởng và tưởng tượng trong dạy học tác phẩm “ Một thứ quà của
lúa non: cốm” của Thạch Lam- Ngữ văn 7, tập 1.
1.4. Phạm vi nghiên cứu
Trong khuôn khổ của đề tài, tôi chỉ tập trung nghiên cứu một số biện pháp
kích thích năng lực so sánh, liên tưởng và tưởng tượng trong khi học tác phẩm “
Một thứ quà của lúa non: cốm”, các biện pháp phát triển năng lực nói chung không
phải phạm vi nghiên cứu của đề tài.
1.5. Phương pháp nghiên cứu
Thực hiện đề tài này tôi đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
* Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết
- Phân tích tổng hợp nhằm hệ thống hóa các vấn đề liên quan đến năng lực
so sánh, liên tưởng, tưởng tượng.
* Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Phương pháp so sánh: so sánh khả năng ở lớp thực nghiệm với lớp đối
chứng.
- Phương pháp phân tích tổng hợp.
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm: tổ chức thiết kế giáo án thực nghiệm
và dạy học thực nghiệm sư phạm.
- Phương pháp thống kê: thống kê kết quả dạy học thực nghiệm.

3

2. NỘI DUNG SÁNG KIẾN
2.1. Cơ sở lí luận
2.1.1. Phương pháp dạy học phát triển năng lực
Đổi mới giáo dục là một nhu cầu tất yếu trong dòng chảy của sự phát triển
xã hội. Khi xã hội ngày càng đi lên đòi hỏi giáo dục cũng cần phải có những bước
tiến quan trọng phù hợp với sự phát triển đó. Thấm nhuần tư tưởng ấy, ngành giáo
dục đã không ngừng nỗ lực đổi mới và hoàn thiện những phương pháp giảng dạy
để có thể đào tạo ra những người học thật sự đáp ứng được nhu cầu thực tế của
cuộc sống. Chính vì lẽ đó mà phương pháp dạy học phát triển năng lực người học
đã ra đời như một bước đột phá trong chương trình đổi mới giáo dục.
Dạy học phát triển năng lực là phương pháp giảng dạy chuyển từ chương
trình định hướng nội dung dạy học sang chương trình định hướng năng lực.
Chương trình dạy học định hướng năng lực hay còn gọi là chương trình giáo dục
định hướng đầu ra nhằm hướng học sinh đến năng lực giải quyết những nhiệm vụ
học tập cụ thể một cách chủ động mà không phụ thuộc vào sự chuyền dạy toàn
phần của thầy cô như trước đây. Với phương pháp dạy học phát triển năng lực
không chỉ chú ý tích cực hóa học sinh về hoạt động trí tuệ mà còn chú ý rèn luyện
năng lực giải quyết vấn đề gắn với những tình huống cụ thể của đời sống và nghề
nghiệp, đồng thời gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực hành thực tiễn.
Phương pháp dạy học phát triển năng lực là một phương pháp mới nhằm đưa
học sinh đến với việc phát huy tối đa khả năng chiếm lĩnh kiến thức nói chung và
kiến thức môn Ngữ văn nói riêng. Từ phương pháp dạy học này người học sẽ tự
mình giải quyết được những tình huống có vấn đề đặt ra trong học tập cũng như
trong cuộc sống. từ đó chúng ta sẽ đào tạo nên những con người tích cực chủ động
và có năng lực toàn diện góp phần tạo ra một nguồn nhân lực chất lượng cao phù
hợp với nhu cầu phát triển của thời đại.
2.1.2. Chất tùy bút trong văn Thạch Lam
Tùy bút là một thể văn lưỡng hợp với những nét nghệ thuật đặc sắc kết hợp
giữa cả cả văn học phương đông và văn học phương tây. Trong từ điển Hán Việt

của Đào Duy Anh từ “tùy bút” được giải nghĩa là “tùy thời mà chép”. Nghĩa là thể
loại này không chỉ bộc lộ cảm xúc chủ quan của người viết mà còn chịu sự chi
phối của hoàn cảnh khách quan. Còn từ “bút”, ngoài nghĩa cái dùng để viết, có
thêm nét nghĩa nữa là biên chép. Rõ ràng, tùy bút la một thể văn mang vẻ đẹp
lưỡng hợp giữa tự sự và trữ tình. Phải xuất phát từ những định hướng khách quan
dứt khoát như thế thì mới có đủ cơ sở để rút ra những quy luật vận động, phát triển
riêng của nó trong quỹ đạo chung của của cả nền văn học dân tộc. Những con
người, những sự việc trong tùy bút có thể không kết thành một hệ thống theo một
cốt truyện, hay theo một tư duy luận lí chặt chẽ, nhưng tất cả phải tuân thủ theo trật
tự của dòng cảm xúc. Và tất nhiên là sự việc được kể lọc qua cách nhìn của chủ thể
thẩm mĩ vẫn phải chân thực. Thạch Lam là một trong những nhà văn có công lớn
trong việc khai quốc công thần ở thể loại tùy bút.
Mặc dù tùy bút là thể loại trung gian giữa tự sự và trữ tình nhưng để giúp
học sinh cảm nhận được nét đặc sắc trong ngòi bút Thạch Lam, người thầy phải
quan tâm nhiều hơn đến chất trữ tình trong tác phẩm của nhà văn; Đây là nét độc
đáo trong sáng tác của ông và làm nên dấu ấn riêng biệt trong tùy bút “Hà Nội băm
4


sáu phố phường” nói chung và “ Một thứ quà của lúa non: cốm” nói riêng. Thạch
Lam rất tinh tế trong việc nắm bắt chất thơ của đời sống để đưa vào những băn
khoăn, trăn trở nặng tình đời. Chất trữ tình được tạo nên từ giọng điệu thủ thỉ tâm
tình, từ chất thơ bàng bạc trên từng trang viết đó là sự hòa quện giữa vẻ đẹp của
cảm xúc, tâm trạng tính cảm với vẻ đẹp của cách biểu hiện bằng ngôn từ, từ đó
khơi gợi những rung động thẩm mĩ và tình cảm nhân văn. Bởi vậy, người thầy chỉ
có thể thành công khi truyền được cảm hứng tiếp nhận dòng văn học văn đậm chất
thơ của Thạch Lam tới học sinh bằng con đường kích thích năng lực so sánh, liên
tưởng, tưởng tượng của người học. Như vậy, việc nhận diện nét đặc trưng trong
phong cách sáng tác của Thạch Lam giúp tôi có định hướng lựa chọn các biện kích
thích năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng tượng hiệu quả nhất.

Phát triển năng lực tiếp nhận của học sinh là hạt nhân của quá trình dạy học
văn hiện đại. Trong đó năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng tưởng tượng giữ vị trí
quan trọng; đặc biệt đối với việc dạy học tác phẩm có yếu tố trữ tình. “Nếu với
năng lực tri giác ngôn ngữ và năng lực tái hiện, người đọc mới chỉ dựng lên trong
tưởng tượng của mình hình ảnh cuộc sống và con người do nhà văn dựng lên thì
bước hoạt động tiếp theo là phải làm sao để những hình ảnh đó, thế giới nghệ
thuật đó đi được vào thế giới tâm linh của người đọc” (Phan Trọng Luận). Năng
lực liên tưởng và tưởng tượng trong dạy học văn là khả năng phát huy trường liên
tưởng, tưởng tượng để tái hiện hình tượng nghệ thuật, nhằm rút ngắn khoảng cách
giữa nhà văn và người đọc, giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp của ngôn
từ và hình nghệ thuật trong tác phẩm. Năng lực liên tưởng theo chiều ngang còn
tạo ra sự so sánh, đối chiếu, nhằm nắm bắt các thông tin nghệ thuật chính xác hơn.
Đối với việc giảng dạy văn bản giàu yếu tố trữ tình như “Một thứ quà của luá non:
cốm” thì nhất định người thầy phải chú trọng nhiều đến năng lực này; có vậy mới
giúp học sinh cảm nhận được vẻ đẹp của ngôn từ và hình tượng nghệ thuật mà
Thạch Lam dày công gửi gắm. Nên kích thích sự liên tưởng, tưởng tượng để làm
sao học sinh có thể cảm nhận được vẻ đẹp từ các hình tượng nhà văn xây dựng khi
viết về cội nguồn hình thành hạt cốm; rồi vẻ đẹp từ các cô gái làng vòng đi bán
cốm; thậm chí là những cảm nhận tuyệt vời khi thưởng thức món quà quý giá này
của quê hương…Ngoài ra nên giúp học sinh so sánh, đối chiếu với các tác phẩm
viết về cùng đề tài của các nhà văn khác thậm chí là các văn bản khác của chính
Thạch Lam để thấy được cái riêng, cái đặc sắc trong văn phong của Thạch Lam khi
viết về vẻ đẹp của văn hóa cổ truyền qua vẻ đẹp ẩm thực Hà Nội; và cũng là để
kích thích được trường liên tưởng phong phú hơn nữa của người đọc dựa trên
những so sánh đối chiếu. Bên cạnh đó, bài tùy bút viết về vẻ đẹp của một thức quà
dân dã của quê hương nhưng giá trị văn hóa sâu sắc trong đời sống dân tộc; đặt
trong bối cảnh thực tại khi vốn sống, vốn kiến thức xã hội của học trò tương đối
yếu thì việc kích thích năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng tượng lại càng cần thiết
trong việc dạy học văn bản này.
2.2. Thực trạng của vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến

Văn bản “Một thứ quà của lúa non: cốm”, là một văn bản tùy bút vì vậy khi
dạy theo những phương pháp thông thường như giảng bình, phát vấn… học sinh
sẽ khó hình dung ra được những giá trị văn hóa và vật chất của cốm. Cũng chính vì
thế mà sau khi dạy xong tác phẩm ở lớp 7C bằng phương pháp truyền thống tôi
5


nhận thấy hầu như các em không tưởng tượng được vẻ đẹp của cô hàng cốm với
trang phục mang nét đẹp văn hóa cổ truyền. Tà áo tứ thân mềm mại cũng như đòn
gánh cong vút như thuyền rồng trở thành những sự vật hoàn toàn xa lạ với các em.
Không chỉ có vậy các em còn không nhận thức đầy đầy đủ mối liên hệ giữa màu
sắc của cốm, hồng với sự khăng khít thắm thiết trong tình cảm lứa đôi ở các lế ăn
hỏi. Nhìn chung giờ học diễn ra trong sự tẻ nhạt không có bước đột phá.
Sau khi giảng dạy tác phẩm theo các phương pháp truyền thống, cho học
sinh lớp 7C làm bài kiểm tra tại chỗ với hệ thống câu hỏi giống với câu hỏi của lớp
7A (lớp thực hiện các biện pháp kích thích năng lực…), thì chất lượng bài của các
em thấp hơn hẳn so với chất lượng bài của học sinh 7A. khả năng phát huy trí
tưởng tượng và năng lực liên tưởng của các em còn rất hạn chế. Hơn nữa hệ thống
câu hỏi mà tôi đưa ra trong giờ học không đủ sức để kích thích hết khả năng liên
tưởng ở các em. Chính vì vậy mà hiệu quả giờ học chưa được như mong muốn.
Xuất phát từ những hạn chế nói trên trong giờ dạy, tôi đã trăn trở suy nghĩ và
tìm ra các biện pháp nhằm kích thích năng lực so sánh, liên tưởng và tưởng tượng
ở các em để hiệu quả giờ dạy cao hơn so với giờ dạy trước đây.
2.3. Một số biện pháp kích thích năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng tượng
của học sinh.
2.3.1. Tạo “ sự lạ hóa” trong phần giới thiệu bài học
Trong một tiết dạy 45 phút, phần vào bài chỉ chiếm dăm ba phút nhưng lại
mang đến một hiệu quả vô cùng to lớn cho học sinh khi tiếp nhận bài mới. “ lạ
hóa” trong cách vào bài kết hợp với những lời dẫn dắt hấp dẫn, mới mẻ, sáng tạo
của người thầy sẽ góp phần tạo ra không khí mới lạ cho tiết học. Lời giới thiệu bài

độc đáo sẽ giúp các em nhanh chóng xác định tâm thế sư phạm từ đó các em sẽ có
ý thức huy động hứng thú cá nhân vào bài học. Những giây phút ấn tượng đầu giờ
học sẽ góp phần thiết lập một dòng liên tưởng đầy cảm xúc hoặc mở ra một dự
cmar khái quát cho những hình dung, tưởng tượng nghệ thuật của học sinh.
Văn bản “ Một thứ quà của lúa non: cốm” viết về một món quà dân dã quen
thuộc nhưng những ấn tượng cảm xúc khơi dậy cho người đọc lại chính là hình ảnh
những cô hnagf cốm làng Vòng và nét sinh hoạt văn hóa của những năm đầu thế kỉ
xx- một khoảng thời gian đã khá xa so với học sinh. Bởi vậy sự lạ hóa của lời giới
thiệu sẽ được tôi thực hiện bằng một hoặt cảnh nhỏ về hình ảnh cô gái làng Vòng
những năm đầu thế kỉ xx đi bán cốm ( học sinh thể hiện vai cô hàng cốm) và sẽ có
cuộc gặp gỡ tình cờ với lớp học. giáo viên sẽ thực hiện phần giới thiệu bài qua
cuộc trò truyện ngắn với cô hàng cốm. Để phần giới thiệu diễn ra ấn tượng thì ngay
từ phần đầu tiên của tiết học giáo viên và học sinh thể hiện vai cô hàng cốm phải
có sự chuẩn bị kĩ càng về diễn xuất, phục trang, gánh cốm (cốm gói trong lá sen
già) và những thiết bị hỗ trợ về âm thanh và hình ảnh trên máy chiếu. Hoạt động
này không chỉ gây ấn tượng cho học sinh mà còn kích thích khả năng liên tưởng,
tưởng tượng, của các em khi được trải nghiệm những hình tượng thực của văn bản
tùy bút và được sống trong một không gian sinh hoạt văn hóa thòi kì đầu thế kỉ
XX. Ngoài hiệu quả làm cho bài học gắn bó với thực tiễn còn làm, sự “ lạ hóa” còn
giúp các em cảm thụ tốt hơn văn bản sắp khám phá. Khi hoạt cảnh vừa kết thúc,
giáo vên sẽ mời cô hàng cốm về vị trí ngồi để tham dự tiết học và khéo léo dẫn vào
bài trên nền nhạc về Hà Nội, kết hợp với những hình ảnh về mùa thu Hà nội với
6


những gánh hàng rong được trình trên máy chiếu. Việc tích hợp Âm nhạc, Hội họa
sẽ tạo ra một không gian văn hóa rất riêng biệt để dẫn nhập, đánh thức thế giới
quan giúp các em bước vào khám phá văn bản trong một tâm thế tốt nhất.
2.3.2. Đọc sáng tạo trong dạy học tùy bút “ Một thứ quà của lúa non: cốm”
Phương pháp đọc sáng tạo là chủ đạo của dạy học văn; lấy đọc diễn cảm là

hạt nhân mới có thể xâm nhập sâu vào văn bản; Đọc văn Thạch Lam phải tận dụng
đọc sáng tạo một cách tối đa; tận dụng hỗ trợ của nhiếu phương tiện kĩ thuật hiện
dại. Đọc văn Thạch Lam đòi hỏi ta phải quan tâm đến âm nhạc nhưng cái sang
trong văn của Thạch Lam là thâp thoáng đằng sau sự sâu sắc mượt mà của câu chữ
là con người trữ tình của tác giả. Có lẽ bởi vậy mà văn Thạch Lam đậm chất hình
tượng; lại vừa giàu chất nhạc chất thơ.Để khơi gợi cảm xúc thẩm mĩ, kích thích
khả năng liên tưởng, tưởng tượng của người học, giáo vien nên tận dụng liên môn
(hội họa, âm nhạc, điện ảnh…) khi thiết kế phần đọc sáng tạo.Trong phần hướng
dẫn đọc, giáo viên cần chỉ rõ cách đọc của từng đoạn. Có những đoạn văn giàu
chất trữ tình phải đọc sao cho “vang nhạc sáng hình” nhưng có những đoạn văn
người đọc phải nâng tầm của mình lên để bắt nhập được với cái tầm của Thạch
Lam, phải đọc bằng chiều sâu của suy tưởng bởi sau câu chữ của Thạch Lam là
nhịp đập của một trái tim đang thấp thỏm lo âu, luyến tiếc những giá trị giá trị văn
hóa cổ truyền đang phai nhạt trong đời sống của xã hội đương thời.
Giáo viên nên lựa chọn đoạn văn thể hiện rõ nhất phong cách của Thạch
Lam để đọc sáng tạo. Theo tôi nên chọn đoạn đầu văn bản để đọc: “ Cơn gió mùa
hạ lướt qua… trong sạch của trời” (Sách giáo khoa Ngưc văn 7, tập 1, trang 159)
bởi doạn văn không chỉ sáng và đẹp ở ngôn ngữ mà còn thể hiện rõ nhất chất tùy
bút, chất trữ tình khó có thể lẫn của Thạch Lam. Giáo viên có thể sử dụng phần này
để khai mở cho phần dạy đọc hiểu. Giáo viên thiết một video phù hợp với nội dung
của đoạn văn: có hình ảnh về những cánh đồng lúa ngát xanh với những bông lúa
nếp uốn câu trĩu nặng; có hồ sen bát ngát… đồng thời lồng vào video những bản
nhạc không lời có giai điệu nhẹ nhàng êm ái để hỗ trợ cho phần đọc của giáo viên
hoặc phần thu âm giọng đọc của các nghệ sĩ. Với cách đọc này học sinh không chỉ
được trải nghiệm để hiểu hơn về nguồn gốc hình thành của cốm qua những hình
ảnh thiết thực của video mà còn khơi gợi khả năng liên tưởng tưởng tượng, đánh
thức những xúc cảm thẩm mĩ bất ngờ cho người học khi giai điệu nhẹ nhàng của
bản nhạc không lời hòa nhập với giọng đọc diễn cảm và lời văn đẹp như một bài
thơ của phần mở đầu văn bản tùy bút này .
2.3.3. Xây dựng câu hỏi sáng tạo

Việc đặt câu hỏi đối với học sinh trong quá trình tiếp nhận văn học có ý
nghĩa làm thay đổi tình thái của giờ học. Trong quá trình làm công tác giảng dạy
tôi nhận thấy hệ thống câu hỏi trong bài dạy học tác phẩm văn chương sẽ gồm ba
nhóm câu hỏi: câu hỏi cảm xúc; câu hỏi hình dung, tưởng tượng; câu hỏi tìm hiểu
nội dung và hình thức của tác phẩm. Để kích thích năng lực so sánh, liên tưởng,
tưởng tượng nơi người học tôi quan tâm đến hệ thống câu hỏi liên tưởng, tưởng
tượng, so sánh.
Mục đích: câu hỏi nhằm phát huy khả năng liên tưởng và tưởng tượng nghệ
thuật của học sinh; giúp các em xác nhận sự hình dung của mình dưới tác động của
các hình tượng văn học.
7


Thời điểm sử dụng: trong và sau khi đọc hiểu tác phẩm
Hình thức: giáo viên nêu câu hỏi thuộc nhóm câu hỏi liên tưởng, tưởng
tượng dựa trên hình tượng ngôn ngữ của văn bản để trả lời theo cá nhân hoặc tổ,
nhóm.
Dưới đây tôi sẽ tái hiện ý tưởng xây dựng hệ thống câu hỏi liên tưởng, tưởng
tượng, so sánh trong dạy học văn bản này.
* Khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu về “cội nguồn hình thành của cốm” giáo
viên trích đoạn văn “cơn gió mùa hạ… cái chất quý trong sạch của trời” rồi nêu các
câu hỏi:
- Nhan đề của văn bản: “ Một thứ quà của lúa non: cốm” gợi cho em điều
gì về sự hình thành của cốm?
Học sinh sẽ hình dung cốm như một món quà mà “ lúa non” ban tặng cho
con người và những cánh đồng lúa bát ngát xanh chính là nơi khởi đầu của cốm.
Cụm từ “Một thứ quà của lúa non” sẽ giúp các em nhận ra cốm là một đặc ân trong
vô vàn món quà quý giá mà cánh đồng quê hương đã tri ân người dân cần cù, chăm
chỉ.
Qua đoạn văn mở đầu em đã hình dung thế nào về sự hình thành của hạt

cốm?
Từ việc nắm bắt hình tượng của văn bản, học sinh sẽ liên tưởng, tưởng
tượng đến quá trình hình thành hạt cốm từ giai đoạn sơ nguyên nhất trên cánh đồng
lúa xanh. Hạt cốm dẻo thơm nhận hương sắc của trời, đất ngay từ lúc ngậm sữa,
cho đến lúc lên đòng rồi uốn câu một cách thật kì diệu. Tất cả những cảm nhận về
sự tinh khiết trong sạch của món kết tinh từ đặc ân của thiên nhiên đất trời sẽ hiện
về trong trí tưởng tượng của các em.
* Khi hướng dẫn học sinh khai thác vẻ đẹp của cô hàng cốm làng Vòng, giáo
viên đặt câu hỏi:
- Qua lời văn Thạch Lam, em hãy vẽ ra bức chân dung bằng ngôn từ để tái
hiện vẻ đẹp của cô gái làng Vòng đi bán cốm giữa trời thu Hà Nội.
Học sinh sẽ phát huy tối đa để vẽ nên bức chân dung của cô hàng cốm làng
Vòng những năm đầu thế kỉ xx.
Để học sinh phát hiện được nét độc đáo, riêng biệt của cô hàng cốm làng
Vòng, giáo viên yêu cầu học sinh quan sát hai bức tranh minh họa: bức ảnh về
gánh hàng rong xưa và bức hình về cô gái làng Vòng đi bán cốm. Sau đó đặt câu
hỏi so sánh:
- Quan sát hính ảnh những gánh hàng rong xưa trên phố phường Hà Nội
(máy chiế), em hãy so sánh và tìm ra nét riêng biệt của các cô gái làng vòng.
Học sinh sẽ nhận ra nét đặc biệt của cô gái làng Vòng là ở “chiếc đòn gánh
cong vút hai đầu như chiếc thuyền rồng”. Và chính chiếc đòn gánh độc đáo cùng
với mùi hương thơm mát của cốm đã tạo nên dấu ấn riêng của các cô trên khắp
nẻo đường Hà Nội vào mỗi độ thu về.
Khi kết thúc giờ học, để ghi dấu ấn tượng về bức chân dung tinh thần của
nhà văn trong tâm trí mỗi học sinh, giáo viên đặt câu hỏi:
- Em hình dung như thế nào về bóng dáng của tác giả trong văn bản?

8

Học sinh sẽ hình dung, tưởng tượng: dường như thấp thoáng sau mỗi đoạn
văn là bóng dáng của nhà văn trên khắp nẻo đường Hà Nội người đọc cứ dần khám
phá ra vẻ đẹp và giá trị của món quà mang đậm đặc ân của đất trời.
Câu hỏi liên tưởng tưởng tượng nhằm mục đích gợi mở, vận dụng ghi nhớ,
lựa chọn và huy động tối đa kinh nghiệm các nhân, hướng học sinh việc thực hiện
tâm lí của tác phẩm bằng những yêu cầu trả lời kiến thức, xác lập mối quan hệ giữa
tác phẩm với nội dung bài học. Nó không tồn tại biệt lập, tách rời mà được đặt
trong cấu trúc hệ thống câu hỏi sáng tạo của tiến trình dạy học tác phẩm văn học.
3. Thực nghiệm sư phạm
3.1. Mục đích, yêu cầu
Tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá đúng mức hiệu quả của sáng
kiến, kiểm nghiệm các biện pháp đã đề ra ở phần 2 “Một số biện pháp kích thích
năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng tượng của học sinh”.
- Qua thực nghiệm để giá tính khả thi và hiệu quả thực tế của sáng kiến.
- Đưa ra thiết kế bài dạy vận dụng kết hợp các biện pháp kích thích năng lực
so sánh, liên tưởng, tưởng tượng khi dạy bài “ một thứ quà của lúa non: cốm”.
3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm
- Bài dạy thực nghiệm: “ Một thứ quà của lúa non: cốm”.
- Học sinh thực nghiệm và đối chứng gồm 2 lớp 7B và 7C, Trường THCS
An Hoạch.
3.3. Tổ chưc thực nghiệm
3.3.1. Thiết kế giáo án thực nghiệm
MỘT THỨ QUÀ CỦA LÚA NON: CỐM
A. Mục tiêu cần đạt
* Về kiến thức:
- Cảm nhận được phong vị đặc sắc, nét đẹp văn hóa trong một thứ quà độc
đáo và giản dị của dân tộc: cốm.
- Bước đầu biết được thể loại văn tùy bút, thấy được sự tinh tế, nhẹ nhàng và
sâu sắc trong tùy bút của Thạch Lam.
- Hiểu được sơ lược về tác giả và tác phẩm.

* Kĩ năng
Rèn kĩ năng đọc sáng tạo, phân tích cảm nhận tùy bút.
* Thái độ
Giáo dục sự trân trọng, nâng niu món ăn giản dị, quen thuộc của dân tộc.
* Năng lực
Qua bài dạy hình thành cho học sinh năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng
tượng khi học một tác phẩm tùy tút.
B. Chuẩn bị
- GV: chuẩn bị hoạt cảnh, các bức tranh vẽ về Hà Nội, các đoạn video, máy
chiếu.
- HS: tập luyện hoạt cảnh đối với những bạn được giao nhiệm vụ. soạn bài
đầy đủ.
9


C. Hoạt động dạy và học
* Kiểm tra bài cũ: Đọc thuộc lòng bài thơ tiếng gà trưa của Xuân Quỳnh.
Em có cảm nhận gì về tình bà cháu của tác giả thể hiện trong bài thơ?
* Bài mới.
Giới thiệu bài:
- Học sinh được chọn đóng vai cô hàng Cốm sẽ xuất hiện với gánh hàng trên
vai và lời rao nhẹ nhàng của người Hà Nội.
- Giáo viên sẽ có cuộc trò truyện với cô hàng Cốm: Hỡi cô hàng cốm xinh
tươi. Cốm kia ngon ngọt thế nào để mua?
- Sau câu trả lời của cô hàng cốm giáo viên sẽ mời cô hàng cốm về dự tiết
học đồng thời giới thiệu vào bài: Cốm một thứ quà riêng biệt của đất nước, thức
dâng của những cánh đồng lúa bát ngát xanh mang phong vị đặc sắc của đồng quê
nội cỏ Việt Nam đã được Thạch Lam thể hiện rất thành công trong Hà nội băm sáu
phố phường. Để hiểu rõ hơn về cốm cô trò chúng ta cùng tìm hiểu bài học hôm
nay: “Một thứ quà của lúa non: cốm”.

Hoạt động của GV&HS

Nội dung cần đạt
I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả:
?Qua phần tiểu dẫn SGK em - Thạch Lam là nhà văn đã có đóng góp
hãy nêu những nét cơ bản về lớn cho nền văn xuôi hiện đại của Việt
tác giả Thạch Lam?
Nam.
- Văn của ông nhẹ nhàng sâu lắng như
một bài thơ trữ tình. Mỗi tác phẩm của
ông là sự kết hợp hài hoà giữa chất hiện
thực và chất lãng mạn. Ông là nhà văn
nằm trong nhóm Tự Lực Văn Đoàn nhưng
tác phẩm của ông lại hướng về những
cảnh đời những số phận mòn mỏi khi phải
sống trong sự tối tăm của xã hội cũ.
- Các tác phẩm tiêu biểu của ông: Sợi tóc,
Nắng trong vườn, Hà nội băm sáu phố
phường.
2. Tác phẩm
? Nêu xuất xứ của tác phẩm?
- Tác phẩm được rút ra từ tập tùy bút “ Hà
Nội Băm Sáu phố phường”
? Phương Thức biểu đạt chính
- Phương thức biểu đạt chính của tác
của tác phẩm là gì?
phẩm: biểu cảm kết hợp với tự sự và miêu
tả.
- Bố cục của văn bản: 3 phần

? Nêu bố cục của văn bản?
+ phần 1: Từ dầu đến thuyền rồng( Nguồn
gốc của cốm).
+ Phần 2: Tiếp đến nhũn nhặn ( Giá trị của
cốm)
+ phần 3: còn lại ( nghệ thuật thưởng thức
10


? Mở đầu bài viết cảm hứng
ciuar tác giả được gợi lên từ
những hình ảnh và những chi
tiết nào?

cốm).
3. Tìm hiểu từ khó ( SGK)
II. Đọc hiểu văn bản
1. Nguồn gốc của cốm
- Cảm hứng của tác giả:
+ Từ cơn gió mùa hạ lướt qua vừng sen
trên hồ.
+ Từ hương thơm của lá sen

? Từ những chi tiết ấy gợi tác
giả nhớ đến sản vật gì?

→ Hương vị cốm.

? Nhắc đến cốm tác giả có
những cảm giác và ấn tượng thật

đậm nét. Theo em cảm giác ấn
tượng ấy là gì?
Nhà văn đã cảm nhận điều đó
bằng các giác quan nào?
? Qua cảm giác và ấn tượng của
nhà văn em hình dung và tưởng
tượng về cốm như thế nào?

- Cảm giác ấn tượng
+ Mùi thơm mát của bông lúa non
+ Giọt sữa trắng thơm.
+ Hương vị ngàn hoa cỏ
→ Thông qua khứu giác và thị giác.

? Từ hương vị của cốm tác giả
đã liên tưởng đến điều gì?
? Qua lời văn của Thạch Lam
em hình dung ra hình ảnh cô
hàng cốm hiện lên như thế nào?

- Hình ảnh cốm:
Đó là một thức quà thanh nhã, tinh khiết,
trắng thơm… là chất quý trong sạch của
đất trời.
- Từ cảm giác ấn tượng về cốm, tác giả đã
liên tưởng đến: Nghề làm cốm và người
làm cốm.
- Cô hàng cốm xinh xinh, quần áo gọn
gàng, đòn gánh cong vút như chiếc thuyền
rồng trên vai.

Gv Đưa 2 bức tranh về gánh
hàng rong xưa và cô hàng cốm
ngày nay và đặt câu hỏi với học
sinh.( GV chiếu tranh lên màn
hình để HS quan sát và đưa kết
luận)

11


? Quan sát 2 bức tranh trên
màn hình em hãy so sánh và
tìm ra nét riêng biệt của các cô
gái làng vòng?

- Cô gái làng vòng với đòn gánh cong vút
như chiếc thuyền rồng trên vai, một nét
đẹp không lẫn với bất kì một gánh hàng
rong nào khác trên đường phố Hà Nội vào
mỗi độ thu về.

? Qua lời giới thiệu của tác giả
em hãy cho biết cốm ở đâu nổi
tiếng và vì sao lại như vậy?

- cốm làng Vòng nổi tiếng vì ở đây có
công thức chế biến truyền từ đời này sang
đời khác cùng với những đôi bàn tay khéo
léo của các cô gái làng Vòng đã tạo nên

thứ cốm dẻo thơm không nơi nào ngon
bằng.
2. Ca ngợi giá trị của cốm
- Cốm là thức quà, thức dâng mộc mạc
? Giá trị của cốm được tác giả
giản dị và thanh khiết của đất nước.
khái quát như thế nào?
- cốm được làm quà sêu tết- làm lễ vật
? Cụ thể giá trị của cốm được
trong ngày ăn hỏi của các cặp uyên ương.
thể hiện như thế nào?
- vì màu sắc của cốm và hồng gợi sự gắn
? Tại sao dân ta dùng Hồng kết. Màu đỏ của Hồng khiến ta liên tưởng
Cốm làm quà sêu tết? Sự hòa
đến sự nồng nàn thắm thiết trong quan hệ
hợp tốt đôi được tác giả phân
của các cặp vợ chồng. Màu xanh của Cốm
tích trên mấy phương diện.
gợi sự nhẹ nhàng thanh nhã.
( GV chiếu những hình ảnh về lễ - Hương vị của cốm ngọt sắc, thanh đạm
ăn hỏi theo phong tục truyền
đã tượng trưng cho sự ngọt ngào trong
thống, có hình ảnh về Hồng
tình cảm lứa đôi của các cặp vợ chồng.
Cốm để HS hình dung được một → Vậy là cốm đã góp mặt trong việc tạo
nét đẹp văn hóa của dân tộc
nên giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.
trong truyện cưới hỏi)
→ Tác giả đã thể hiện được thái độ trân
trọng đối với cốm, đó cũng là sự trân

? Từ việc cảm nhận vẻ đẹp và
trọng đối với văn hóa của dân tộc.
giá trị của cốm em có nhận xét
gì về thái độ của tác giả đối với
cốm, nét đẹp văn hóa của dân
- TG cảm thấy tiếc những tập tục tốt đẹp
tộc?
đang mất dần đi, thay vào đó là những
? Từ đó tác giả cảm thấy đáng
thức bóng bẩy hào nhoáng thô kệch bắt
tiếc điều gì?
chước nước ngoài.
( Gv chiếu hình ảnh của lễ ăn
hỏi trước đây và bây giờ để học
sinh tìm ra điểm khác nhau
trong lễ vật dâng của nhà trai
đối với nhà gái trong dịp ăn

3. Nghệ thuật thưởng thức cốm
12


hỏi).

- Cách thưởng thức cốm từng chút, thong
thả, ngẫm nghĩ
- Cốm cần được ủ trong lá sen, lá sen sinh
ra là để ủ cốm.
.→ Cảm nhận được hương vị tinh túy của
cốm.

? Theo Thạch Lam cốm cần
được thưởng thức như thế nào?
? Cốm cần được ủ trong lá gì
mới thơm?
? Khi cốm được ủ trong lá sen
giúp ta cảm nhận được điều gì ở - Người mua hàng phải nhẹ nhàng, nâng
sản vật này?
niu, trân trọng sản vật cốm.
? Từ nghệ thuật thưởng thức
cốm như vậy tác giả đã đưa ra
lời đề nghị gì với người mua
hàng?
? Cách thưởng thức cốm như
vậy giúp em liên tưởng đến nét
văn hóa gì của Việt nam ta?
Ngoài ra cách thưởng thức cốm
còn gợi cho em liên tưởng đến
câu thơ nào của tác giả Nguyễn
Đình Thi?
( Phần này giáo viên giảng bài
theo hướng tích hợp văn hóa và
tích hợp dọc kiến thức văn học
để học sinh phát huy tối đa khả
năng trình bày hiểu biết của
mình).
? Qua việc tìm hiểu nội dung
của văn bản em hãy rút ra nhũng
nhận xét khái quát nhất về nội
dung và nghệ thuật của tác

phẩm?

- Cách thưởng thức cốm như vậy giúp ta
liên tưởng đến những nét tinh hoa trong
văn hóa ẩm thực của dân tộc ta.
- Cốm chính là thức quà riêng biệt của đất
nước, là thức dâng của cánh đồng lúa bát
ngát xanh mang trong hương vị tất cả cái
mộc mạc giản dị và thanh khiết của đồng
quê nội cỏ Việt Nam nên khi xa quê lên
đường đi chiến đấu Nguyễn Đình Thi vẫn
không quên được:
“ Sáng mát trong như sáng năm xưa
Gió thổi mùa thu hương cốm mới
Tôi nhớ những ngày thu đã xa
………………………………”
( Đất nước)

? - Em hình dung như thế nào
về bóng dáng của tác giả trong
văn bản?
Bàng bạc trong suốt văn bản là
hình bóng của nhà văn lang
thang trên khắp nẻo đường
của Hà Nội để khám phá ra vẻ
đẹp của một thức quà thanh
13


nhã. Ẩn đằng sau giá trị của

cốm chính là giá trị của con
người Hà Nội xưa nền nã,
thanh lịch, nhẹ nhàng như
chính cái hương vị riêng biệt
của cốm.
? Qua việc đọc hiểu văn bản em
rút ra được kết luận gì về nội
dung và nghệ thuật của tác
phẩm?

III. Tổng kết
- Cốm một thức quà riêng biệt của đất
nước… một nét văn hóa ẩm thực đẹp của
dân tộc.
- Ngòi bút của nhà văn nhẹ nhàng tinh tế,
nhạy cảm, giàu chất trữ tình.

3.3.2. Kiểm tra kết quả dạy học thực nghiệm.
Câu hỏi kiểm tra bài học:
? Bằng sự hình dung tưởng tượng em hãy vẽ lại chân dung cô hàng cốm
trong tác phẩm?
Từ nhan đề của văn bản: “ Một thứ quà của lúa non: cốm”, em liên tưởng gì
đến sự hình thành và các giá trị của cốm trong đời sống của người Hà Nội nói riêng
và đất nước ta nói chung.

14


15

16


17


18


3.4. Kết quả thực nghiệm và đề xuất kiến nghị
3.4.1. Kết quả thực nghiệm
- Biện pháp kích thích năng lực so sánh, liên tưởng, tưởng tượng được tôi
vận dụng trong năm học 2017- 2018 tại lớp 7B, Trường THCS An Hoạch.
- Kết quả thực hiện: Khi áp dụng biện pháp kích thích năng lực so sánh, liên
tưởng, tưởng tượng tại lớp 7B, tôi thấy các em học hứng thú hơn, khả năng cảm
thụ tốt hơn. Làm phiếu tset kết quả học tập tại chỗ, hơn 90% số học sinh trong lớp
hứng thú với giờ học, đa số các em hiểu được bài, hiểu được giá trị của cốm trong
đời sống.
- Ngược lại lớp 7C tôi áp dụng phương pháp dạy truyền thống các em học có
vẻ trầm hơn, tinh thần xây dựng bài cũng kém sôi nổi hơn so với lớp 7B.
 Thống kê khả năng tiếp thu bài của học sinh khi áp dụng biện pháp:
Lớp S.Số Giỏi % Khá % T.Bình %
7B
30
5
16,7 10 33,3
14
46,7
7C

31
2
6,5
7
22,6
16
51,6

Yếu
1
6

% Kém
3,3
0
19,4
0

%
0
0

3.4.2. Đề xuất kiến nghị
Về phía nhà trường kính mong ban lãnh đạo trường THCS An Hoạch phổ
biến rộng rãi sáng kiến này cho tất cả các lớp trong khối 7 của trường để kích thích
lòng ham thích môn Văn của các em từ những tiết học văn thường nhật.
Thông qua sáng kiến này tôi và các giáo viên dạy văn ở trường THCS An
Hoạch, thành phố Thanh Hóa muốn Phòng giáo dục và Đào tạo và Sở Giáo dục và
đào tạo Thanh Hóa tổ chức nhiều các chương trình giảng dạy thực nghiệm đổi mới
phương pháp giảng dạy để giúp chúng tôi nâng cao chất lượng dạy và học văn.

4. KẾT LUẬN
Sáng kiến kinh nghiệm mới chỉ là những gợi ý bước đầu cho giáo viên trong
việc vận dụng những biện pháp nhằm kích thích năng lực so sánh, liên tưởng và
tưởng tượng cho học sinh khi dạy văn bản tùy bút: “ Một thứ quà của lúa non:
cốm”. Khi sử dụng các biện pháp kích thích năng lực người thầy phải khéo léo gợi
dẫn để học sinh phát huy tối đa khả năng lĩnh hội tác phẩm. Năng lực so sánh liên
tưởng là năng lực và tưởng tượng là những năng lực rất cần thiết trong dạy học
văn, do đó người thầy cần khuyến khích học sinh phát triển các năng lực này kết
hợp với một số năng lực đặc thù khác của môn văn để hiệu quả của giờ học văn
ngày một nâng cao hơn.
TP. Thanh Hóa, ngày 16 tháng 4 năm 2018
19


Xác nhận của giám hiệu
Hiệu trưởng

Người viết

Lê Thị Thanh Huyền

Phạm Thị Giang

20