Bổ sung một loài thực vật ở miền Bắc Việt Nam thuộc chi Riềng (Alpinia Roxb.) họ Gừng (Zingiberaceae) cho hệ thực vật Việt Nam

VNU Journal of Science: Natural Sciences and Technology, Vol. 35, No. 3 (2019) 102-107

Original Article

New Record of a Plant Species in Northern Vietnam belong to
Genus Alpinia Roxb., - Zingiberaceae for Flora of Vietnam
Nguyen Quoc Binh1, Nguyen Phương Hanh2, Nghiem Duc Trong3,
Do Hoang Chung4, Nguyen Trung Thanh5,
1Vietnam

National Museum of Nature, Vietnam Academy of Science and Technology,
18 Hoang Quoc Viet, Hanoi, Vietnam
2Institute of Ecology and Biological Resources, Vietnam Academy of Science and Technology,
18 Hoang Quoc Viet, Hanoi, Vietnam
3Hanoi College of Pharmacy, 13-15 Le Thanh Tong, Hanoi, Vietnam
4Thai Nguyen University of Agriculture and Forestry, Quyet Thang, Thai Nguyen, Vietnam
5Faculty of Biology, VNU University of Science, 334 Nguyen Trai, Hanoi, Vietnam
Received 28 May 2019
Revised 24 July 2019; Accepted 25 July 2019
Abstract: The genus Alpinia Roxb. is a large genus in the ginger family (Zingiberaceae) with about
250 species in the world, mainly distributed in tropical and subtropical Asia, a small number
distributed in Australia and Pacific islands. In the Vietnam, more than 30 species of galangal have
been published, in of which many new species for science and new record to the Vietnamese flora
have been discovered in recent years. One species of galangal in northern Vietnam (Lang Son
province and Bac Giang province) has been identified as Alpinia calcarata (Haw) Rosc. Extract
from crushed rhizomes (tubers) of this plant is used in the production of sausage, has the effect of
creating color and preserving for long time. The specimens are preserved in the Vietnam Museum
National (VNMN) and Hanoi College of Pharmacy (HNIP).
Keywords: Alpinia calcarata, Rieng hoa cua, Lang Son, Bac Giang.

________



Corresponding author.
Email address:
/>
102


VNU Journal of Science: Natural Sciences and Technology, Vol. 35, No. 3 (2019) 102-107

Bổ sung một loài thực vật ở miền Bắc Việt Nam thuộc
chi Riềng (Alpinia Roxb.) họ Gừng (Zingiberaceae) cho hệ
thực vật Việt Nam
Nguyễn Quốc Bình1, Nguyễn Phương Hạnh2, Nghiêm Đức Trọng3,
Đỗ Hoàng Chung4, Nguyễn Trung Thành5,
1Bảo

tàng Thiên nhiên Việt Nam, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam,
18 Hoàng Quốc Việt, Hà Nội, Việt Nam
2Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam,
18 Hoàng Quốc Việt, Hà Nội, Việt Nam
3Trường Đại học Dược Hà Nội, 13-15 Lê Thánh Tông, Hà Nội, Việt Nam
4Trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên, Quyết Thắng, Thái Nguyên, Việt Nam
5Khoa Sinh học, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, 334 Nguyễn Trãi, Hà Nội, Việt Nam
Nhận ngày 28 tháng 5 năm 2019
Chỉnh sửa ngày 24 tháng 7 năm 2019; Chấp nhận đăng ngày 25 tháng 7 năm 2019
Tóm tắt: Chi Riềng (Alpinia Roxb.) là một chi lớn trong họ Gừng (Zingiberaceae) với khoảng 250
loài trên thế giới, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới châu Á, một số ít phân bố ở
Australia và các đảo Thái Bình Dương. Ở Việt Nam, hơn 30 loài riềng đã được công bố, trong đó
nhiều loài mới cho khoa học và bổ sung mới cho hệ thực vật Việt Nam đã được phát hiện trong

những năm gần đây. Một loài riềng ở miền Bắc Việt Nam (Lạng Sơn và Bắc Giang) đã được xác
định tên khoa học là Alpinia calcarata (Haw) Rosc., tên địa phương là Riềng hoa cựa, là loài bổ
sung cho hệ thực vật Việt Nam. Nước từ thân rễ (củ) giã nát của loài cây này dùng trong sản xuất
lạp sườn, có tác dụng tạo màu và bảo quản được lâu. Mẫu vật được bảo quản Bảo tàng Thiên nhiên
Việt Nam (VNMN) và Trường Đại học Dược Hà Nội.
Từ khóa: Alpinia calcarata, Riềng hoa cựa, Lạng Sơn, Bắc Giang.

thành dạng răng, dạng dùi hay thể chai ở 2 bên
gốc cánh môi [1]. Chi Riềng trên thế giới hiện
nay có khoảng 250 loài [2], phân bố chủ yếu
vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới châu Á, một số ít
phân bố ở Australia và các đảo Thái Bình

1. Giới thiệu
Chi Riềng (Alpinia Roxb.) là một chi lớn của
họ Gừng (Zingiberaceae) với đặc điểm cụm hoa
trên ngọn thân có lá, hai nhị lép bên tiêu giảm
________


Tác giả liên hệ.
Địa chỉ email:
/>
103


104

N.Q. Binh et al. / VNU Journal of Science: Natural Sciences and Technology, Vol. 35, No. 3 (2019) 102-107

Dương. Ở Việt Nam những năm gần đây, nhiều
loài Riềng mới cho khoa học hay loài bổ sung
cho hệ thực vật Việt Nam liên tiếp được công bố
như Riềng nhiều hoa (Alpinia polyantha D.Fang)
[3], Riềng lá nhăn (Alpinia rugosa S.J. Chen &
Z.Y. Chen) [4], Riềng newman (Alpinia
newmanii N.S. Lý) [5]. Thân rễ (củ) của nhiều
loài trong chi này được sử dụng làm gia vị hay
thuốc chữa bệnh,...[ 6]. Vì vậy, xác định chính
xác tên khoa học của các loài trong chi Riềng là
cơ sở quan trọng cho những nghiên cứu ứng
dụng các loài này trong thực tế. Bài báo đã mô tả
và bổ sung 1 loài riềng mới thu thập ở miền Bắc
Việt Nam (Lạng Sơn, Bắc Giang) cho hệ thực vật
Việt Nam là Riềng hoa cựa - Alpinia calcarata
(Haw) Rosc.
2. Nguyên liệu và phương pháp nghiên cứu
Nguyên liệu
Nguyên liệu nghiên cứu là các mẫu tươi thu
tại Lạng Sơn (xã Đại Đình, huyện Tràng Định),
Bắc Giang (xã Long Sơn, huyện Sơn Động, Bắc
Giang). Mẫu nghiên cứu được lưu giữ tại Bảo
tàng Thiên nhiên Việt Nam (VMMN), Phòng
tiêu bản Trường Đại học Dược Hà Nội (HNIP).
Phương pháp nghiên cứu
Tên khoa học được xác định bằng phương
pháp hình thái so sánh, đối chiếu với các tài liệu
thực vật, các tài liệu chuyên khảo và các mẫu tiêu
bản lưu ở phòng tiêu bản Viện Sinh thái và Tài
nguyên Sinh vật (VN), Bảo tàng Thiên nhiên

Việt Nam (VNMN); Viện Thực vật Côn Minh
(KUN), Viện Thực vật Quảng Tây (IBK) (Trung
Quốc).
3. Kết quả nghiên cứu
Tên Việt Nam: Riềng hoa cựa
Tên khoa học: Alpinia calcarata (Haw.)
Rosc., 1807. Trans. Linn. Soc. London, Bot. 8:
347.

Đặc điểm: Cây cao 1-1,5 m, mọc thành bụi
dày. Thân rễ bò ngang, đường kính 1-2 cm, vỏ
ngoài màu nâu đỏ nhạt, có mùi thơm. Phiến lá
hình mũi mác, kích thước 20-30 (-40) × 2-4 (5,5)
cm, nhẵn cả hai mặt; phiến lá hẹp dần về phía
gốc, gốc phiến hình nêm, mép phiến lá phía đầu
có lông thô, thưa, ngắn, đầu phiến lá nhọn hay có
mũi nhọn; lưỡi lá nhỏ dài 1-1,5 cm, có gân mờ
dọc ở mặt ngoài, đầu tù, không lông; lá không có
cuống. Cụm hoa chùy, mọc thẳng đứng, dài 1020 cm, trục có lông trắng, mảnh, mềm; lá bắc
tổng bao hình mác hẹp, kích thước 12-14 × 2,53 cm, lõm lòng thuyền, dài gần bằng trục cụm
hoa, phía trên màu xanh, phía dưới đỏ dần, đặc
biệt ở hai bên mép khi khô màu nâu nhạt, sớm
rụng; lá bắc sớm rụng, lá bắc con thuôn, kích
thước 14-17 × 4-6 mm, dạng màng, mặt ngoài có
lông, màu trắng, phía gốc màu hồng, có gân màu
trắng trong chạy dọc, đầu tù. Nhánh hoa co ngắn
thành cụm nhỏ (cincinus), mỗi cụm nhỏ có 3-4
hoa. Cuống hoa dài 2-3 mm, màu xanh, có lông
trắng. Đài dạng phễu, kích thước 1,1-1,2 × 0,30,4 cm, màu trắng, ngoài có lông mềm, xẻ sâu
một bên xuống 3-4 mm, phần đầu chia thành 3

thùy, đầu các thùy tù hay bằng, có lông ngắn
trắng, thưa, mềm. Ống tràng màu trắng, mặt
trong màu hồng nhạt, hình phễu cong, dài 1-1,1
cm, gần bằng đài, ngoài có lông thưa, trên chia 3
thùy, màu trắng, thùy giữa hình bầu dục, kích
thước 1,8-2 × 0,9-1 cm, hai thùy bên hẹp hơn,
rộng 6-7 mm; cánh môi hình trứng rộng, kích
thước 2,9-3,2 × 2,5-2,8 cm, lõm xuống, 2 bên
mép gần đầu cánh môi hơi thót vào, từ gốc đến
quá nửa cánh môi có màu đỏ nâu hình trứng do
các vân nâu đỏ tỏa ra từ gân giữa cánh môi ra 2
bên mép tạo thành, 2/3 mép dưới cánh môi vàng
nhạt, gần sát mép có nhiều đốm đỏ nâu nhỏ; một
số gân màu nâu đỏ, hơi lõm, đi từ gốc lên đầu
cánh môi, song song với nhau ở 2/3 phía gốc
cánh môi, tỏa ra 2 bên ở 1/3 phía đầu cánh môi;
đầu cánh môi lượn sóng không đều; nhị lép bên
2, dài 2-3 mm, đính hai bên gốc cánh môi, hình
dùi cong, nửa dưới nhiều đốm nhỏ màu nâu đỏ,
nửa trên vàng nhạt, có lông ngắn phía gốc. Chỉ
nhị dạng bản, mặt bụng có khía lõm, kích thước
10-12 x 1,5-2 mm; bao phấn 2 ô, kích thước 8-9
x 3-4 mm, màu trắng-nâu nhạt, mặt lưng có lông


N.Q. Binh et al. / VNU Journal of Science: Natural Sciences and Technology, Vol. 35, No. 3 (2019) 102-107

ngắn, trung đới không kéo dài thành mào. Vòi
nhụy dạng chỉ, dài 3,7-4 cm, nửa dưới nhiều đốm
màu nâu đỏ, nửa trên phình to hơn dưới, màu

trắng có lông trắng, mềm, ngắn, núm nhụy loe
hình phễu, có lông trắng mảnh, mềm, mép có
lông mi ngắn, mềm. Hai vòi nhụy lép , hình dùi

105

cụt đầu, đầu có khía, màu vàng nhạt, nhẵn, kích
thước 2,5-3 x 1,5-1,7 mm. Bầu gần hình cầu,
màu xanh, nhiều lông trắng mềm, đường kính 34 mm, 3 ô, đính noãn trung trụ. Quả chưa rõ
(Hình 1).

Hình 1. Alpinia calcarata: (A) dạng sống, (B) thân rễ, (C) thân khí sinh mang lá, (D) lưỡi lá, (E) mặt dưới lá, (F)
mặt trên lá, (G) cụm hoa non mang tổng bao lá bắc, (H) cụm hoa, (I) lá bắc và hoa trong cụm nhỏ, (J) cấu tạo
hoa (từ trái sang): đài, 3 thùy tràng, cánh môi dính với hai nhị lép bên, chỉ nhị và bao phấn (trên), bầu (dưới),
2 vòi nhụy lép, vòi nhụy và núm nhụy, (K) chỉ nhị mặt sau và trước, (L) núm nhụy, (M) bầu với 2 vòi nhụy lép,
(N) bầu cắt ngang. (Ảnh: A-I, K-N: Nghiêm Đức Trọng; J: Nguyễn Quốc Bình).


106

N.Q. Binh et al. / VNU Journal of Science: Natural Sciences and Technology, Vol. 35, No. 3 (2019) 102-107

Việc phân tích mẫu nghiên cứu, so sánh đặc
điểm hình thái đã xác định được các mẫu Riềng
hoa cựa thu ở Lạng Sơn và Bắc Giang là Alpinia
calcarata (Haw.) Rosc. (1807), thuộc phân chi
(Subgenus) Alpinia, nhánh (Section) Alpinia,
phân nhánh (Subsection) Catimbium. Cho đến
nay chưa có tài liệu nghiên cứu nào ở trong nước
và nước ngoài đề cập đến loài này có ở Việt

Nam. Vì vậy, đây là loài bổ sung cho hệ thực vật
Việt Nam.
Sinh thái: Mọc dưới tán rừng thứ sinh, đất
mùn ẩm, ven nương rẫy ở độ cao 200 - 400 m,
mùa hoa tháng 2 - 5.

Động, xã Long Sơn), độ cao 150 m, 20/02/2016,
Nghiêm 89 (HNIP).

Phân bố: Lạng Sơn (huyện Tràng Định, xã
Đại Đồng), Bắc Giang (huyện Sơn Động, xã
Long Sơn,). Ngoài ra còn có ở Trung Quốc
(Quảng Đông), Ấn Độ, Myanmar, Sri Lanka [2].

Ở Việt Nam, trong nhánh Alpinia phân
nhánh Catimbium có các loài: A. calcarata, A.
hainanensis, A. kwangsiensis, A. latilabris, A.
macroura,
A.
roxburghii
(syn.:
A.
blepharocalyx), A. zerumbet. So sánh một số đặc
điểm của Alpinia calcarata với các loài cùng
phân nhánh Catimbium cho thấy có một số đặc
điểm sai khác (xem Bảng 1).

Mẫu nghiên cứu: Lạng Sơn (huyện Tràng
Định, xã Đại Đồng), độ cao 202 m, 22/5/2016,
VN 2180 (VNMN); Bắc Giang (huyện Sơn

Giá trị sử dụng: Cả cây đun nước uống chữa
ho, phòng bệnh hậu sản. Thân rễ (củ) giã lấy
nước làm lạp sườn để tạo màu, có hương vị và
bảo quản được lâu.
Theo Smith, R. M. (1990) [7], Alpinia
calcarata thuộc phân chi Alpinia, nhánh Alpinia,
nhánh Catimbium với các đặc điểm: Lá bắc
không có hoặc nếu có thì mở đến gốc, hoa đơn
độc hay trong một cụm nhỏ (cincinus); cụm hoa
thẳng hay rủ xuống, có hay không có nhánh, lá
bắc thường sớm rụng; 2-4 hoa trong cụm nhỏ.

Bảng 1. So sánh một số đặc điểm các loài cùng subsect. Catimbium
Đặc điểm

A.
calcarata
Cuống lá 0 cm
Lưỡi lá
10-15mm,
đầu tù
Lá bắc,
Lá bắc 0
lá bắc con lá bắc con
1,4-1,7cm
Đài
1,1-1,2cm
Thùy tràng 1,8-2 cm
Chỉ nhị

10-12 mm
Bao phấn 8-9 mm

A. hainanensis
0,5-2 cm
5-8mm,
đầu tù
Lá bắc nhỏ
lá bắc con
2,5-3 cm
1,6-1,8 cm
1,3-1,5cm,
13-15 mm
12-15 mm

A.
kwangsiensis
4-8 cm
6-8 mm,
đầu xẻ thùy
Lá bắc 0,
lá bắc con
3-3,5 cm
1,8-2 cm,
1,8-2 cm
10-12 mm
10-12 mm

A. latilabris
2-2,5 cm

10-12mm,
đầu tù
Lá bắc 0
lá bắc con
3-3,5 cm.
2-2,5 cm
3,2-3,8 cm
11-13 mm
10-12 mm

A.
macroura
3-4 cm
4-10mm,
đầu tù
Lá bắc 0
lá bắc con
2-2,5cm
1,8-2 cm
2-2,5 cm
10-12 mm
11-13 mm

A.
roxburghii
0,8-2 cm
5-6 mm,
đầu tù
Lá bắc 0
lá bắc con

3-4 cm
2-2,5 cm.
2,5-3 cm
6-8 mm
14-16 mm

A. zerumbet
1-2 cm
10-12mm,
đầu tù
Lá bắc 0
lá bắc con
3-3,5 cm
1,5-2 cm
3-3,5 cm
15-20 mm
15-20 mm

Ghi chú: Lá bắc 0 tương đương không có lá bắc, do lá bắc rụng trước khi hoa nở (sớm rụng).

Kết quả so sánh cho thấy, có 4 đặc điểm của
A. calcarata khác biệt với các loài cùng phân
nhánh Catimbium (cuống lá: không có; lá bắc
con, đài, bao phấn: ngắn nhất), 3 đặc điểm còn
lại không hoàn toàn tương đồng: chiều dài lưỡi
lá (tương đương 2 loài, dài hơn 4 loài), thùy tràng
(tương đương 1 loài, dài hơn 1 loài, ngắn hơn 4
loài), chỉ nhị (tương đương 3 loài, dài hơn 1 loài,
ngắn hơn 2 loài). Các đặc điểm sai khác này có

thể dùng để phân biệt cây Riềng hoa cựa với các
loài Riềng cùng phân nhánh Catimbium.
4. Kết luận
Đã bổ sung một loài trong chi Riềng (Alpinia
Roxb.) cho hệ thực vật Việt Nam thu ở Lạng Sơn
và Bắc Giang với tên địa phương là Riềng hoa
cựa, tên khoa học là Alpinia calcarata (Haw)


N.Q. Binh et al. / VNU Journal of Science: Natural Sciences and Technology, Vol. 35, No. 3 (2019) 102-107

Rosc. (1807), thuộc phân chi (Subgenus)
Alpinia, nhánh (Section) Alpinia, phân nhánh
(Subsection) Catimbium.

[4]

Lời cảm ơn
Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ Phát
triển khoa học và Công nghệ Quốc gia
(NAFOSTED) trong đề tài mã số 106-NN.032015.47.
Tài liệu tham khảo
[1] Phạm Hoàng Hộ, Cây cỏ Việt Nam, Nhà xuất bản
Trẻ Tp. Hồ Chí Minh, 2003, Tập 3: pp. 432-461.
[2] />eraceae
[3] Lê Thị Hương, Trần Thế Bách, Nguyễn Quốc
Bình, Lý Ngọc Sâm, Bổ sung loài Riềng nhiều hoa
(Alpinia polyantha D.Fang) (Zingiberaceae) cho

[5]

[6]

[7]

107

hệ thực vật Việt Nam, Tạp chí Khoa học
ĐHQGHN: Khoa học Tự nhiên và Công nghệ
31(4S) (2015) 154-157.
Lê Thị Hương, Đỗ Ngọc Đài, Nguyễn Quốc Bình,
Nguyễn Trung Thành, Alpinia rugosa S.J.Chen &
Z.Y.Chen (Zingiberaceae) loài bổ sung cho hệ
thực vật Việt Nam, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN:
Khoa học Tự nhiên và Công nghệ 33(1) (2017)
101-104.
Ly Ngoc Sam, Alpinia newmanii sp. nov.
(Zingiberaceae) from central Vietnam, Nordic
Journal of Botany, 35(2), (2017) 176-181. https://
doi.org/10.1111/njb.01429
W. Delin and K. Larsen, Zingiberaceae, In: Z.Y.
Wu, P.H. Raven, D.Y. Hong (eds), Flora of China,
(Flagellariaceae through Marantaceae), Science
Press, Beijing and Missouri Botanical Garden
Press, St. Louis, 24, 2000, pp. 322-377.
R.M. Smith, Alpinia (Zingiberaceae): A proposed
new infrageneric classification, Notes from the
Royal Botanic Garden Edinburgh 47(1) (1990) 1175.