Luận văn Thạc sĩ Khoa học: Đặc điểm tầng cuội kết núi lửa vùng Ba Vì và giá trị địa di sản của chúng

LỜI CẢM ƠN
Học viên xin gửi lơi cam 
̀ ̉ ơn chân thanh đên giáo viên h
̀
́
ướng dẫn của  
mình, PGS. TS Tạ Hịa Phương, người đã tận tình chỉ bảo giúp đỡ em trong suốt  
q trình học tập để em hồn thành tốt luận văn này.
Trong thời gian thực hiện luận văn Thạc sỹ, học viên đã nhận được sự 
giúp đỡ tận tình các cán bộ trong khoa Địa chất ­ Trường Đại học Khoa học Tự 
nhiên – Đại học Quốc gia Hà Nội, nhân dịp này học viên xin gửi lời cảm ơn tới  
các thầy cơ.
Học viên xin cảm  ơn đề  tài QGTĐ 2011 “Nghiên cứu đánh giá các điều 
kiện tự nhiên, cảnh quan địa chất phục vụ quy hoạch phát triển bền vững du lịch  
thành phố Hà Nội” và đề tài “Xây dựng cơ sở dữ liệu hướng dẫn thực tập ngồi 
trời thuộc khoa học Trái đất tại khu vực Ba Vì ­ Sơn Tây 2010­2011” đã tạo điều  
kiện cho học viên tham gia nghiên cứu, khảo sát thực địa, lấy mẫu phân tích lát 
mỏng thạch học và sử dụng một số kết quả phân tích lát mỏng thạch học. 
Học viên xin cảm  ơn các cán bộ  phịng Khống vật ­ Viện khoa học Địa 
chất và Khống sản đã giúp đỡ, tạo mọi điều kiện tốt nhất cho học viên thực tập 
và gia cơng lát mỏng thạch học.
Xin cảm  ơn bố mẹ và ngươi thân trong gia đinh cung nh
̀
̀
̃
ư  bạn bè đã ln  
động viên, chia sẻ những khó khăn trong suốt q trình học tập và hồn thiện luận 
văn.
Một lần nữa học viên xin gửi lời cảm  ơn chân thành và sâu sắc tới các 
thầy cơ, gia đình và bạn bè đã giúp đỡ học viên trong thời gian qua!
Học viên

Bùi Văn Đơng

i


MỤC LỤC
 LỜI CẢM ƠN                                                                                                                         
 
........................................................................................................................
  
 i
 MỤC LỤC                                                                                                                              
 
.............................................................................................................................
   
 ii
 DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU VÀ HÌNH VẼ                                                                  
 
.................................................................
    
 iii
 BẢNG KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT                                                                             
 
............................................................................
    
 vi
 MỞ ĐẦU                                                                                                                                
 
...............................................................................................................................

   
 1
 TỔNG QUAN VỀ KHU VỰC NGHIÊN CỨU                                                                     
 
....................................................................
   
 2
 1.1. Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên kinh tế xã hội                                                           
 
..........................................................
   
 2
 1.2. Đặc điểm địa chất vùng Ba Vì                                                                                   
 
..................................................................................
   
 4
 1.2.1. Địa tầng                                                                                                                 
 
................................................................................................................
   
 4
 1.2.2. Thành tạo magma xâm nhập                                                                                
 
..............................................................................
   
 7
 1.2.3. Cấu trúc – kiến tạo                                                                                              
 
.............................................................................................

   
 8
 1.3. Lịch sử nghiên cứu địa chất vùng nghiên cứu                                                            
 
...........................................................
   
 9
 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU                                                
 
...............................................
    
 15
 2.1. Khái niệm aglomerat trong hệ thống phân loại các đá núi lửa                                
 
...............................
    
 15
 2.2. Hệ phương pháp nghiên cứu                                                                                     
 
....................................................................................
    
 21
 2.2.1. Khảo sát thực địa                                                                                                
 
...............................................................................................
    
 21
 2.2.2. Phương pháp phân tích lát mỏng thạch học                                                      
 
.....................................................

    
 22
 2.2.3. Phương pháp Nhiễu xạ Rơngen (XRD)                                                            
 
...........................................................
    
 23
 ĐẶC ĐIỂM TẦNG ĐÁ CHỨA “CUỘI” TRÊN ĐỈNH NÚI BA VÌ                                   
 
.................................
    
 24
 3.1. Phân bố tầng đá và đặc điểm thạch học                                                                  
 
................................................................
    
 24
 3.1.1. Đặc điểm phân bố                                                                                              
 
.............................................................................................
    
 24
 3.1.2. Đặc điểm thạch học                                                                                           
 
..........................................................................................
    
 26
 a. Thành phần “cuội”                                                                                                    
 
...................................................................................................

    
 26
 b. Thành phần xi măng gắn kết                                                                                   
 
..................................................................................
    
 31
  3.2. Nguồn gốc và tên gọi                                                                                               
 
..............................................................................................
    
 36
 Ý NGHĨA TẦNG AGLOMERAT                                                                                        
 
......................................................................................
    
 44
 TRONG QUẦN THỂ DI SẢN VÙNG BA VÌ                                                                     
 
....................................................................
    
 44
 4.1. Ba Vì – vùng đất huyền thoại                                                                                   
 
.................................................................................
    
 44
 4.2. Một vùng đất nhiều di sản địa chất                                                                         
 
.......................................................................

    
 46
 4.3. Ý nghĩa di sản địa chất của tầng aglomerat trên đỉnh Ba Vì                                   
 
..................................
    
 52
 KẾT LUẬN                                                                                                                           
 
..........................................................................................................................
    
 55
 TÀI LIỆU THAM KHẢO                                                                                                     
 
....................................................................................................
    
 57

ii


DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU VÀ HÌNH VẼ
1) Danh mục bảng biểu
Bảng 2.1: Phân loại đá vụn núi lửa theo kích thước mảnh vụn
Bảng 2.2: Phân loại đá cho hỗn hợp mảnh vụn núi lửa và mảnh vụn biểu sinh
2) Danh mục hình ảnh
Hình 1.1: Vị trí khu vực nghiên cứu
Hình 2.1: Sự phun nổ theo miệng núi lửa, 
Hình 2.2: Phun nổ theo sườn núi lửa 
Hình 2.3: Bom núi lửa bazan của núi lửa Mauna Kea, Hawail

Hình 2.4: Bom núi lửa trong aglomerat gần Newark Castle phía tây St. Monans.
Hình 2.5: Phân loại đá vụn núi lửa theo tỷ lệ của khối /bom, lapili và tro bụi núi  
lửa
Hình2.6: Aglomerat basalt ở cơng viên quốc gia phía bắc California (Hoa Kỳ)
Hình 2.7: Aglomerat ở phía đơng nam Alaska (Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ) 
Hình 2.8: Aglomerat miệng núi lửa Bandera, xứ  Cibola County, phía bắc New  
Mexico, (Hoa Kỳ)
Hình 3.1: Sơ đồ vị trí phân bố tầng đá chứa “cuội” trong vùng nghiên cứu
Hinh 3.2: Tầng đá chứa “cuội” trên đỉnh Tản Viên 
Hinh 3.3: Ranh giới của tầng đá chứa “cuội” với đá phun trào hệ tầng Viên Nam 
Hình 3.4: Tầng đá chứa nhiều “cuội” khu vực đỉnh Vua và ranh giới của chúng 
với đá phun trào hệ tầng Viên Nam 
Hình 3.5: Những tảng lăn lớn khu vực đền Trung
Hình 3.6: Những tảng lăn ở mỏ pyrit Minh Quang
Hình 3.7­3.17:  Hình lát mỏng thạch học mảnh “cuội” của tầng đá chứa “cuội”  
vùng Ba Vì
Hình 3.18: Kết quả phân tích XRD thành phần mảnh “cuội”
Hình 3.19­3.29: Hình lát mỏng thạch học thành phần xi măng gắn kết của tầng đá 
chứa “cuội” vùng Ba Vì
Hình 3.30: Kết quả phân tích XRD thành phần xi măng gắn kết
Hình 3.31, 3.32: Tầng “cuội” kết núi lửa trên đỉnh Đên Thượng, “cuội” có kích 
thước lớn

iii


Hình 3.33: Tầng đá chứa “cuội” khu vực đỉnh Tản Viên, “cuội” bị  biến dạng do  
q trình nén ép khi vẫn cịn nóng dẻo
Hình 3.34: Tầng đá chứa cuội  ở  khu vực đỉnh Vua, “cuội” bị  biến dạng do q 
trình nén ép khi vẫn cịn nóng dẻo, có sự  sắp xếp định hướng theo dịng  

chảy
Hình 3.35: Tầng đá chứa “cuội”  ở  khu vực mỏ  pyrit Minh Quang, “cuội” bị kéo  
dài, có sự sắp xếp định hướng theo dịng chảy
Hình 3.36: Tầng đá chứa “cuội” ở khu vực mỏ pyrit Minh Quang, “cuội” bị biến  
dạng do q trình nén ép khi vẫn cịn nóng dẻo, có sự sắp xếp định hướng  
theo dịng chảy
Hình 3.37: Tầng đá chứa “cuội”  ở khu vực mỏ pyrit Minh Quang, một “cuội” có  
độ  trịn khá tương đồng, nhưng vẫn có những viên “cuội” bị  biến dạng 
dẻo
Hình 3.38: Những viên trịn trong lớp Aglomerat, tây bắc Iznik, Armutlu Peninsula, 
tây bắc Thổ Nhĩ Kỳ
Hình 4.1. Đình Phùng Hưng thơn Cam Lâm, xã Đường Lâm, TX Sơn Tây 
Hình 4.2. Lăng Ngơ Quyền, thơn Cam Lâm, xã Đường Lâm, TX Sơn Tây 
Hình 4.3: Hịn Chẹ đang bị khai thác nham nhở, nếu khơng có biện pháp hữu hiệu  
ngăn chăn thì trong tương lai gần nơi đây sẽ bị san thành bình địa 
Hình 4.4: Hịn Rớt nằm dưới lịng sơng Đà, được coi là khối đá do Sơn Tinh ném  
xuống sơng ngăn chặn thủy qi cịn sót lại
Hình 4.5: Giếng Âm (Pó Ché), Vân Hịa, Ba Vì 
Hình 4.6: Bom núi lửa găm trong đá phun trào bên bờ Giếng Âm 
Hình 4.7: Dăm kết núi lửa bên bờ giếng Âm
Hình 4.8:  Bộ ngực khổng lồ nhìn từ khu vực núi Âm 
Hình 4.9: Đồi Đá Xanh, Vân Hịa, Ba Vì 
Hình 4.10: Đá Chơng – những tấm vỡ  của đá bazan dày đặc, cắm dốc chĩa về 
phía sơng Đà, trơng như một bãi chơng
Hình 4.11: Tầng quặng Pyrit tại mỏ Minh Quang hiện đã ngưng khai thác.
Hình 4.12. Mỏ đồng Lũng Cua, vách hầm khai thác 
Hình 4.13. Mỏ đồng Lũng Cua, vách trong cùng, nơi ngừng khai thác

iv

Hình 4.14.   Mỏ  Mỏ   Amian Xóm  Qt,   một  mạch Cryzotil­Atbet trong   đá  siêu 
mafic 
Hình 4.15: Những ngọn núi Ba Vì 
Hình 4.16, 4.17: Những hịn “cuội” có kich thước lớn  ở  khu vực đỉnh Tản Viên, 
chúng được Sơn Tinh mang lên đỉnh núi 
Hình 4.18. Lớp sinh viên địa chất bên tầng “cuội” kết núi lửa trên đỉnh Tản Viên
Hình 4.19: Tháp Báo Thiên trên đỉnh Vua, nhìn từ Đỉnh Tản Viên 

v


BẢNG KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT
fls: 

felspat

plg:  plagiocla
mcr:  microcline
Q: 

thạch anh

vi


MỞ ĐẦU
Du lịch Địa chất là một lĩnh vực đang ngày càng phát triển trên Thế  giới  
cũng như   ở  Việt Nam. Ngồi tham quan, thưởng ngoạn những cảnh quan, sinh  
thái, du khách cịn quan tâm đến những giá trị di sản Địa chất. 

Vùng Ba Vì – Sơn Tây nằm  ở  phía tây bắc của trung tâm Hà Nội, có địa 
hình phân cấp rõ rệt, từ núi đồi, trung du đến đồng bằng. Nằm trong khúc quanh 
của sơng Hồng và sơng Đà, thiên nhiên nơi đây có nhiều cảnh sắc ngoạn mục. 
Tầng đá chứa nhiều “cuội” phân bố chủ yếu  ở phần cao của các quả  núi  
thuộc dãy Ba Vì. Cho đến nay, tầng “cuội” tương tự  chưa tìm thấy  ở  nơi nào  
khác ở Việt Nam. Hơn nữa, nó gắn liền với truyền thuyết Sơn Tinh – Thủy Tinh  
trong kho tàng văn hóa của người Việt. Trong tổng thể các di sản văn hóa, tâm  
linh, truyền thuyết của vùng đất mang hồn thiêng sơng núi, tầng “cuội” kết là 
một danh thắng địa chất nổi bật. Vì vậy, việc hiểu biết đúng đắn về  nó khơng  
chỉ có ý nghĩa khoa học, mà cịn góp phần phục vụ du lịch địa chất. 
Hiện nay, có nhiều cách hiểu khác nhau về nguồn gốc của tầng đá kể trên, 
vì vậy học viên đã chọn đề tài luận văn: “Đặc điểm tầng cuội kết núi lửa vùng  
Ba Vì và giá trị  địa di sản của chúng”  với mục tiêu là xác định nguồn gốc, tên 
gọi khoa học của tầng đá kể trên và nêu bật giá trị địa di sản của chúng.
Để  thực hiện được mục tiêu của đề  tài học viên đã hồn thành một số 
cơng việc chính như sau:
­ Tổng hợp tài liệu
­ Khảo sát thực địa lấy mẫu phân tích
­ Gia cơng và phân tích lát mỏng thạch học
­ Xác định thành phần và nguồn gốc thành tạo tầng đá chứa “cuội”
­ Đánh giá ý nghĩa địa di sản của chúng

1


Chương 1
TỔNG QUAN VỀ KHU VỰC NGHIÊN CỨU
1.1. Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên kinh tế xã hội
Vùng nghiên cứu thuộc phạm vi huy ện Ba Vì và Sơn Tây cách trung tâm  
Hà Nội khoảng 50 km v ề  phía tây bắc ( hình 1.1). Diện tích nghiên cứu nằm 

trong các tờ  bản đồ  địa hình tỷ  lệ  1:50.000 như  tờ  Tây Đằng, Sơn Tây giới 
hạn bởi các toạ độ: 

21001' ­ 21009' vĩ độ Bắc

105018' ­ 105030' kinh độ Đơng

Hình 1.1: Vị trí khu vực nghiên cứu
Phía tây giáp với sơng Đà, phía bắc giáp sơng Hồng, phía đơng là huyện 
Phúc Thọ và phía nam giáp tỉnh Hồ Bình.

2


­ Đặc điểm địa hình
Mặc dù có diện tích khơng rộng, song địa hình vùng nghiên cứu khá đa  
dạng với địa hình núi trung bình, núi thấp, đồi, đồng bằng, thung lũng với hai  
dịng sơng lớn  ở  phía bắc và tây là sơng Hồng và sơng Đà. Nằm  ở  phía tây  
vùng  nghiên  cứu,  trên  một nền  địa  hình tương  đối bằng  phẳng  với  độ   cao 
khơng lớn, khối núi Ba Vì với đỉnh Tản Viên cao 1296 m nổi tiếng với truy ền 
thuyết Sơn Tinh – Thu ỷ tinh. Kh ối núi Ba Vì có dạng đẳng thước với 3 đỉnh  
cao trên 1000m, độ cao của núi Ba Vì giảm dần ra xung quanh, t ạo nên một số 
bậc địa hình đặc trưng với các đỉnh cao 900 ­ 1200m; 600 ­ 800m; 400 ­ 500m  
và 200 ­ 300m. Nhìn tổng thể, khối núi Ba Vì có dạng đẳng thước, song phân  
tích chi tiết bình đồ  vẫn dễ  dàng nhận ra sự định hướ ng của khối núi theo tây  
bắc ­ đơng nam ­ hướng chung của c ấu trúc địa chất vùng Tay Bắc. Sườn của 
khối núi Ba Vì cũng có dạng bất đối xứng với sườn tây dốc hơn sườn đơng. 
­ Đặc điểm khí hậu, thuỷ văn
Vùng nghiên cứu nằm trong khu v ực khí hậu nhiệt đới gió mùa, chịu 
ảnh hưởng trực tiếp và mạnh mẽ  của gió mùa Đơng Bắc nên có mùa đơng  

tương đối lạnh. Khí hậu phân hố thành hai mùa rõ rệt: mùa lạnh khơ hanh vào 
nửa đầu mùa và có mưa phùn  ẩm  ướt vào cuối mùa; mùa nóng trùng với mùa 
mưa là thời kỳ  hoạt động của gió mùa tây nam. Tính phi địa đới của khí hậu  
thể   hiện   khá   rõ   theo   đai   cao.   Trên   đỉnh   núi   Ba   Vì,   ở   độ   cao   địa   hình   trên  
1000m, khí hậu khá mát mẻ vào mùa hè, thuận lợi cho việc xây dựng các trung  
tâm nghỉ dưỡng, mùa đơng thường xun có mây mù phủ.
Hệ thống sơng suối vùng Ba Vì chủ yếu bắt nguồn từ đỉnh núi Ba Vì và 
chảy ra xung quanh t ạo ra m ột m ạng l ưới sơng suối dạng toả  tia rất  điển 
hình. Sơng suối đã chia cắt tồn bộ  địa hình đồi núi thấp tạo ra các trũng và  
thung lũng có hình dạng phức tạp.
­ Đặc điểm kinh tế ­ xã hội 

3


Với vị  trí địa lý và điều kiện tự  nhiên thuận lợi, hiện nay vùng Ba Vì 
đang rất phát triển về kinh tế xã hội, đặc biệt là phát triển du lịch sinh thái. 
1.2. Đặc điểm địa chất vùng Ba Vì
1.2.1. Địa tầng
Vùng nghiên cứu bao gồm các thành tạo trầm tích, biến chất, trầm tích phun 
trào phát triển khơng liên tục từ Paleoproterozoi đến Đệ tứ:
Hệ tầng Núi Con Voi (AR ? nv )
  Hệ  tầng Núi Con Voi (Nguyễn Vĩnh, Phan Trường Thị, 1973) gồm 2 
phần: Phần dưới plagiogneis, gneis, đá phiến biotit­granat­sillimanit. Phần trên 
gồm các lớp đá phiến và các lớp mỏng, thấu kính gneis biotit­grant, biotit­granat­
silimanit, lớp mỏng quarzit. Trong vùng Ba Vì – Sơn Tây, hệ tầng Núi Con Voi lộ 
thành dải hẹp  ở  phía đơng bắc vùng nghiên cứu, bị  khống chế  bởi các đứt gẫy 
song song theo thương tây bắc – đơng nam. 
Hệ tầng Ngịi Chi ( AR? nc)
Hệ tầng Ngịi Chi (Trần Xun và nnk., 1988) thành phần đá phiến biotit ­ 

granat ­ silimanit, đá phiến biotit ­ granat, biotit ­ granat ­ silimanit. Trong vùng  
nghiên cứu, hệ tầng Ngịi Chi lộ thành dải hẹp ở phía đơng bắc vùng nghiên cứu,  
bị khống chế bởi các đứt gẫy theo thương tây bắc – đơng nam, phủ chỉnh hợp lên 
hệ tầng Núi Con Voi.
Hệ tầng Thạch Khốn (PR3­ ε1 tk)
Hệ tầng Thạch khốn (Trần Xn Toản, 1968) thành phần đá phiến thạch 
anh ­ hai mica ­ granat, đá phiến mica ­ staurolit ­ dissthen xen kẽ với quarzit . Hệ 
tầng Thạch Khốn lộ  ra trong những diện nhỏ   ở  phía tây vùng nghiên cứu: Đá  
Chơng và Minh Quang, Thuần Mỹ. 
Hệ tầng Si Phay (P1­2 sp)

4


Hệ tầng Si Phay (Tơ Văn Thụ và nnk., 1997) thành phần chính gồm cát kết,  
cát kết dạng quarzit, đá phiến đen, đá phiến silic, thấu kính phun trào mafic. Hệ tầng 
Si Phay lộ ra trong các diện nhỏ và hẹp ở phần phía tây nam vùng nghiên cứu.
Hệ tầng Na Vang (P1­2 nv)
Hệ  tầng Na Vang (Tơ Văn Thụ và nnk. 1996) thành phần gồm các đá vơi 
hạt nhỏ, màu xám, đen, xám sáng phân lớp mỏng chuyển lên đá vơi màu xám sáng,  
hạt mịn, phân lớp dày, dạng khối. Hệ tầng lộ ra ở vùng Ba Vì dưới tên gọi núi Chẹ, 
hiện nay đang bị khai thác để làm vật liệu xây dựng.
Hệ tầng Viên Nam (P3 vn)
Hệ  tầng Viên Nam phân bố  phổ  biến chiếm phần lớn diện tích phía nam 
vùng nghiên cứu, nhiều nơi gặp đá của hệ tầng Viên Nam bị ép phiến mạnh, hoặc 
bị phong hóa ở các mức độ khác nhau. Tầng đá chứa “cuội” phủ trực tiếp nên các 
đá phun trào của hệ  tầng Viên Nam, do vậy nguồn gốc hình thành tầng đá chứa 
“cuội” này ít nhiều cũng liên quan chúng.
­ Hồ Trọng Tý, 1990. Mặt cắt chuẩn: theo đường đất từ núi Viên Nam đến 
làng Cổ Đơng, huyện Ba Vì, tỉnh Hà Nội. 

Hệ tầng đá phun trào ít nhiều phân lớp, có thành phần tương phản từ mafic  
đến kiềm, xen trầm tích chứa tuf mà trước đây thường được mơ tả chung trong hệ 
tầng Cẩm Thủy gồm đá phun trào mafic Permi thượng (Vũ Khúc & Bùi Phú Mỹ  và 
nnk. 1990), nay đã có tài liệu để  phân biệt thành hệ  tầng mang tên vùng mặt cắt  
chuẩn là Viên Nam. Việc định rõ đặc trưng thạch học và thạch hố cùng các vùng 
phân bố của hệ tầng này nhằm tách biệt với các thành tạo phun trào mafic Permi 
thượng được làm rõ trong nghiên cứu của Trần Trọng Hồ (2001).
Hệ tầng Viên Nam phân bố khá rộng rãi trong các đới Sơng Đà và Ninh Bình, 
từ vùng có mặt cắt chuẩn là Viên Nam ­ Ba Vì, qua Kim Bơi lên phía tây bắc đến  

5


các vùng Vạn Yên, nam Tạ Khoa và vùng Nậm So, và rải rác ở một số nơi khác như 
nam Hà Tây, mỏ than Ninh Sơn, v.v... 
Mặt cắt chuẩn của hệ tầng được chỉ định là mặt cắt từ núi Viên Nam đến  
làng Cổ Đông do Hồ Trọng Tý mô tả, gồm 4 tập:
1) Basalt,   basalt  porphyr  màu  xám  lục   sẫm  và   tuf  của   chúng;  dày  250  m.  
Basalt thường có cấu tạo hạnh nhân lấp đầy chlorit, calcit và thạch anh.
2) Basalt porphyr, tuf aglomerat màu xám lục nhạt; dày 170­200 m. Mảnh tuf 
trong aglomerat có kích thước khác nhau gắn kết lại bằng tuf hạt mịn.
3) Basalt olivin, basalt porphyr xen với tuf màu lục, xám lục có cấu trúc hạnh  
nhân khơng đều; dày 150 m.
4) Basalt porphyr xám lục sẫm xen cát   kết chứa tuf phân lớp dày, màu xám 
sáng; dày 200 m. Tập này có các dấu hiệu chuyển tiếp lên các lớp chứa hóa  
thạch Olenek của hệ tầng Cị Nịi, quan sát được ở bến phà Phương Lâm đi 
sang thị xã Hồ Bình.
Bề dày chung của hệ tầng đạt khoảng 770­800 m.
Theo tài liệu nghiên cứu thạch học và thạch hố, Trần Trọng Hồ (2001) 
đã chứng minh đá phun trào  ở  các vùng Viên Nam ­ Ba Vì, Hồ Bình ­ Kim Bơi  

và Vạn n ­ Bắc n vào kiểu tổ  hợp basalt (trachybasalt) – trachyandesit ­  
trachydacit, loại basalttoid á kiềm loạt tương phản. Chúng thuộc loại cao titan,  
rất cao kiềm (TiO 2  = 2,6 ­ 4,0%; Na2O + K2O = 4,3 ­ 6%; K2O = 1,1 ­ 3,2%), 
phân biệt với basalt Permi muộn là loại basalt aphanit với ít andesitobasalt hoặc  
andesit cao titan và thấp kiềm hơn. 
Quan hệ  địa tầng và tuổi   .  Hiện nay có những ý kiến khác nhau về 
quan hệ  giữa hệ  tầng Viên Nam và các trầm tích cận kề. Nhưng t rên cơ  sở 
những tài liệu ta có thể đề nghị định tuổi Permi muộn cho hệ tầng Viên Nam. 

6


Hệ tầng Sông Bôi (T2l­T3c sb)
Hệ   tầng   Sông   Bôi   (Dovjikov  và   nnk.   1965)  gồm   trầm   tích   thuần   lục 
ngun chứa hóa thạch Thân mềm tuổi Ladin và Carni. Trong vùng nghiên cứu 
hệ tầng Sơng Bơi phân bố thành từng khối ở phía tây bắc.

Hệ tầng Phan Lương (N13 pl)
Hệ tầng Phan Lương (Golovenok V. K. và nnk. 1965) thành phần tảng kết,  
cuội kết, sạn kết, cát kết, bột kết, cát kết xen đá sét kết. Hệ tầng Phan Lương lộ 
ra thành dải lớn cắt qua trung tâm vùng nghiên cứu, kéo dài theo phương tây bắc  
đơng nam.
Hệ Đệ Tứ 
Bao gồm các hệ tầng: Hệ tầng Hà Nội (Q12­3 hn), Hệ tầng Vĩnh Phúc (Q13 
vp), Hệ tầng Thái Bình (Q23 tb). Thành phần chủ yếu là trầm tích sơng hồ.

1.2.2. Thành tạo magma xâm nhập 
Phức hệ Ba Vì (σνP3 bv)
­ Nguyễn Văn Hồnh, 1978.
Gồm các xâm nhập nhỏ thành phần mafic ­ siêu mafic phổ biến trong diện lộ 

của các đá bazan cao Ti hệ tầng Viên Nam thuộc Rift sơng Đà cũng như trong các đá  
biến chất Paleozoi trên á địa khu Phan Si Pan. Chúng được Polyakov và nnk (1996) 
xếp vào phức hệ picrit – diabas. Ngồi ra, trong phạm vi phân bố bazan cao Ti vùng  
Cẩm Thủy cũng phổ  biến các thể  mafic tương tự, nhưng được xếp vào phức hệ 
Điền Thượng (Nguyễn Văn Hồnh, 2000).

7


Phức hệ Ba Vì Phân bố thành những khối nhỏ ở phía nam vùng nghiên cứu.  
Đi kèm với đá siêu mafic phức hệ Ba Vì là nhiều loại hình khống sản khác nhau, 
đặc trưng nhất đó là các mở Asbet, làm vật liệu chịu lửa hay làm phụ gia trong sản 
suất tấm lợp fibroximăng. 
1.2.3. Cấu trúc – kiến tạo
Vùng nghiên cứu thuộc phần chót phía đơng nam của đới tướng cấu trúc  
Phan Si Pan, và nằm chủ  yếu trong cấu trúc của trũng Mesozoi Sơng Đà thuộc 
miền uốn nếp Tây Bắc. Đây là vùng có cấu trúc địa chất rất phức tạp, các thành 
tạo trầm tích, trầm tích biến chất, trầm tích phun trào phát triển khơng liên tục từ 
Paleoproterozoi đến Đệ tứ. Các hoạt động magma phát triển đa dạng, sản phẩm 
của chúng có thành phần từ siêu mafic đến trung tính­ axit thuộc các loạt tholeit,  
kiềm vơi, á kiềm và được hình thành trong các bối cảnh địa động lực khác nhau. 
Khống sản có mặt trong vùng khá phong phú, đặc biệt là khống sản nội sinh 
như: đồng, vàng, chì ­ kẽm, sắt, thuỷ ngân, barit, pyrit...
Hiện cịn rất nhiều ý kiến khác nhau về  bản chất kiến tạo đới Sơng Đà. 
Các tác giả Báo cáo Nghiên cứu mối liên quan giữa các đá núi lửa vùng sơng Đà, 
Viên Nam với khống hóa đồng vàng (Nguyễn Đắc Lư và nnk, 2005) đã tổng hợp  
những các quan điểm chính sau đây:
­   Hố   võng   địa   máng   Indosinit   hoặc   Mesozoid   (theo   Fromaget   J.,   1952;  
Postelnikov và nnk., 1964; Pusarovxki Ju.M., 1965).
­   Lớp   phủ   địa   di   Sông   Đà   (theo   Deprat   J.,   1914;   Dussault   L.,   1921;  

Fromaget J., 1941).
­ Trũng hồi sinh magma ­ kiến tạo (theo Nguyễn Xuân Tùng, 1972), hoặc 
cấu tạo Điva (theo Staritski Iu.G., 1973).
­ Nhánh của Paleothetys (do sinh rift phá huỷ  vỏ  lục địa tuổi khác nhau 
(theo Lê Duy Bách, Ngô Gia Thắng, 1982, 1985, 1995; Văn Đức Chương, 1985…)  

8


hoặc do tách khỏi rìa Gondwana vào Carbon ­ Permi và đóng kín vào Trias muộn 
(tạo núi Indosinit) (theo Sengo, Hutchison, 1987).
­ Địa vực hiện đại và cổ (Paleorift) phát triển trên mảng lục địa Âu Á hoặc 
Cathaysia (Gatinski Iu.G., 1985; Đào Đình Thục, 1981). 
Những kết quả nghiên cứu mới về thành phần vật chất, thành phần đồng 
vị  nguồn (Sr, Nd, Pb), tuổi  đồng vị  Rb­Sr của các đá núi lửa “P­T” (Nguyễn  
Hồng và nnk. 2004) trong vùng đã cho phép coi đới Sơng Đà là một bồn trũng sau 
cung khởi phát chí ít là từ đầu Permi do hoạt động của đới hút chìm rìa lục địa có 
q trình phát triển lâu dài từ cuối Rifei đến cuối Trias tạo nên một đới rìa động 
kiểu cung núi lửa ­ pluton. Bồn tách giãn sau cung Sơng Đà là mơ hình phù hợp 
hơn cả  với bối cảnh và vị  trí kiến tạo, kiến trúc cũng như  lịch sử  hình thành và  
phát triển các thành tạo địa chất trong khu vực. 
1.3. Lịch sử nghiên cứu địa chất vùng nghiên cứu
Vùng nghiên cứu là một phần lãnh thổ  Tây Bắc Việt Nam, nằm chủ yếu  
trong đới cấu trúc Sơng Đà.
Việc nghiên cứu địa chất và khống sản khu vực Tây Bắc Việt Nam được 
các nhà Địa chất Pháp bắt đầu từ  rất sớm bản đồ  địa chất Đơng Dương tỷ  lệ 
1:4.000.000 (Fuchs E. 1882) là phác thảo rất sơ lược ban đầu về cấu tạo địa chất  
của khu vực, sơ  đồ  địa chất lãnh thổ  Bắc Bộ  tỷ  lệ  1:1.500.000 (H. Lantenois  
1907). Đáng chú ý là trong cơng trình nghiên cứu của Fromaget J. (1927) có đề 
cập đến các đá núi lửa vùng Sơng Đà và tác giả đã xếp chúng vào các thành tạo  

khơng rõ tuổi. Lacroix A. (1933) trong các cơng trình có đề  cập tới thành phần  
khống vật, thành phần hố học các đá núi lửa ở Đơng Dương, trong đó có vùng  
nghiên cứu, nhưng  ở mức độ rất sơ lược. Bản đồ  địa chất tỷ  lệ 1:200.000 vùng  
hạ  lưu Sông Đà (C. Jacob1914,1921) và vùng Vạn Yên (L. Dussault 1929) đã 
phản ánh được cấu trúc và các thành tạo địa chất chủ yếu của vùng này.

9


Sau khi hịa bình lập lại (1954), khu vực Tây Bắc Việt Nam đã được các  
nhà địa chất trong và ngồi nước quan tâm nghiên cứu.
Trước hết, trong cơng trình "Bản  đồ địa chất miền Bắc Việt Nam" (Đovjikov 
A.E và nnk. 1965) các đá núi lửa mafic dọc sơng Đà, vùng Ba Vì, Viên Nam được xếp 
giả định vào Creta (K) tương đồng với Phức hệ Cao Bằng ở đơng Bắc Bộ. Riêng các 
đá núi lửa ở vùng Kim Bơi được định tuổi Trias muộn (T3). Việc phân chia và mơ 
tả các đá núi lửa trong khu vực cịn sơ lược, mang tính khái qt. 
Trong "Bản đồ  địa chất tờ  Vạn n tỷ  lệ  1:200.000" (Nguyễn Xn Bao  
và nnk. 1969), các thành tạo núi lửa bazantoid trong phạm vi vùng Tạ Khoa, Vạn  
Sài và Qui Hướng được các tác giả xếp vào hệ tầng Tạ Khoa, phụ điệp Vạn n  
(T3  vy3). Chúng được phân chia theo thành phần thạch học, song vẫn chưa thể 
hiện được các pha, tướng và các giai đoạn hoạt động núi lửa. 
  Trong "Bản đồ  địa chất tờ  Hà Nội, tỷ  lệ  1:200.000" (Hồng Ngọc Kỷ,  
Nguyễn Văn Hồnh và nnk, 1973) các thành tạo núi lửa ở khu vực Dốc Cun, Đồi 
Bù, Viên Nam và Ba Vì được xếp vào "điệp Dốc Cun" tuổi Permi muộn­Trias  
sớm (P2­T1 dc). Khi mơ tả các đá núi lửa ở đây, các tác giả cũng vẫn chưa đủ  cơ 
sở để phân chia chúng ra các pha, tướng. Phát hiện có ý nghĩa địa tầng quan trọng 
của tập thể tác giả là các đá núi lửa mafic ­ axit phủ trên đá vơi có hố đá tuổi Permi  
sớm và chuyển tiếp lên các đá lục ngun màu đỏ chứa hố thạch Olenec thuộc hệ 
tầng Tân Lạc (T1 otl). 
Trong cơng trình hiệu đính "Bản đồ địa chất loạt Tây Bắc tỷ lệ 1:200.000" 

(Phan Cự Tiến và nnk, 1977) các đá núi lửa trong phạm vi vùng nghiên cứu được 
xếp vào hệ tầng Viên Nam có tuổi tương tự  như  "điệp Dốc Cun" (Hồng Ngọc 
Kỷ và nnk, 1973). 
Các cơng trình tổng hợp như "Bản đồ  địa chất Việt Nam phần miền Bắc  
tỷ lệ1:1.000.000" (Trần Văn Trị và nnk, 1973), "Bản đồ địa chất Việt Nam tỷ lệ 

10


1:500.000" (Trần Đức Lương, Nguyễn Xn Bao, 1988), "Bản đồ  địa chất Cam  
Pu Chia ­ Lào ­ Việt Nam tỷ lệ 1: 1.000.000" (Phan Cự Tiến và nnk, 1989, 1991) 
đều mang tính kế  thừa, tổng hợp các cơng trình đo vẽ  có trước. Các đá núi lửa 
trong phạm vi vùng nghiên cứu được xếp vào hệ tầng Viên Nam (P2­T1vn). 
Trong  cơng trình  hiệu  đính  lần 2  "Hiệu   đính  loạt Bản  đồ  địa   chất  và 
khống sản Tây Bắc tỷ  lệ  1:200.000" (Nguyễn Văn Hồnh và nnk, 2001) các đá  
núi lửa trong vùng nghiên cứu tiếp tục được xếp vào hệ  tầng Viên Nam, nhưng 
tuổi được định lại là Trias sớm (T 1  vn). Các đá núi lửa  ở  đây đã được mơ tả  chi  
tiết hơn trên cơ sở tổng hợp các cơng trình nghiên cứu mới nhất có được và các 
kết quả phân tích định lượng một số các ngun tố vết.
Tóm lại, tác giả của các cơng trình tổng hợp, nghiên cứu địa chất khu vực 
vừa nêu trên chủ đã mơ tả các thành tạo núi lửa theo hướng nghiên cứu thạch địa  
tầng,  bước  đầu  đã  làm  rõ  được   quan hệ  trên,  dưới  của  chúng.  Các  kết  quả 
nghiên cứu đã xác nhận giai đoạn hoạt động núi lửa vào Permi muộn ­ Trias sớm  
trong vùng nghiên cứu. Những phát hiện khống sản đồng, vàng được đăng ký 
trên diện tích phân bố  các đá núi lửa giúp định hướng cho các bước nghiên cứu 
tiếp theo.
Tiếp sau cơng tác điều tra địa chất tỷ lệ nhỏ, trung bình khu vực Tây Bắc 
nói chung và vùng nghiên cứu nói riêng là cơng tác lập bản đồ địa chất và điều tra 
khống sản tỷ lệ 1:50.000.
Trong cơng trình "Bản đồ  địa chất nhóm tờ  Hồ Bình ­ Tân Lạc"  tỷ   lệ 

1:50.000 các đá núi lửa ở vịm Kim Bơi được Trần Xun và nnk (1984) xếp vào hệ 
tầng Cẩm Thuỷ  (P2  ct). Trong phần mơ tả  thạch học theo các mặt cắt địa chất, 
ơng   đã   quan   niệm   các   thấu   kính,   lớp   phun   trào   axit,   axit   á   kiềm   (ortophyr,  
trachyt...) là những lớp xen kẹp có cùng tuổi với bazan và plagiobazan. Các điểm 
khống hố pyrit phát triển trên "vịm" núi lửa Kim Bơi tuy có được khảo sát song 
việc nghiên cứu thành phần vật chất quặng vẫn chưa được quan tâm đúng mức. 

11


Vào những năm 1985­1989 trong phạm vi nhóm tờ Hà Đơng­ Hồ Bình, các 
vịm núi lửa Đồi Bù, Viên Nam cơng tác đo vẽ địa chất và tìm kiếm khống sản  
tỷ  lệ  1:50.000 đã được thực hiện. Các đá núi lửa được nghiên cứu khá chi tiết.  
Trần Đăng Tuyết và các đồng nghiệp vẫn sử dụng hệ tầng đá núi lửa Viên Nam  
song đã phân chia các đá này theo các pha, tướng được đặc trưng bởi tổ  hợp đá  
riêng biệt, có tính tương phản giữa các pha với nhau. Thành cơng nổi bật của 
cơng trình này là phát hiện hàng loạt các điểm khống hố vàng gốc, các vành  
phân tán trọng sa vàng liên quan chặt chẽ về khơng gian với các thành tạo núi lửa  
tương phản mafic ­ axit trong phạm vi các vịm núi lửa Đồi Bù ­ Viên Nam. 
Cũng trong thời gian này Ngơ Quang Tồn và các nhà địa chất Đồn Hà 
Nội tiến hành điều tra địa chất và khống sản nhóm tờ  Hà Nội tỷ  lệ  1:50.000.  
Các đá núi lửa ở vùng Ba Vì được nghiên cứu và phân chia chi tiết. Mặc dù khơng 
phân chia các pha hoạt động núi lửa, song các tác giả  đã tiến hành mơ tả  theo 
từng mặt cắt và theo từng tướng đá. Những phát hiện mới về  khống hố vàng  
gốc xung quanh vịm núi lửa Ba Vì cũng như các vành phân tán trọng sa vàng, các 
điểm quặng pyrit cho thấy sự liên quan chặt chẽ  về  khơng gian giữa các đá núi 
lửa và khống hố.
Trong cơng trình "Bản đồ địa chất tỷ lệ 1:50.000" các nhóm tờ Hồ Bình ­  
Suối Rút và Vạn n Nguyễn Cơng Lượng và nnk (1992, 1995) đã phân chia chi 
tiết các đá núi lửa tương phản mafic ­ axit ra các tướng đá khác nhau. Đáng chú ý 

là tại khu vực Suối Chát, Sập Sa đã phát hiện các đá bazan cao magne thuộc phần  
thấp của hệ  tầng Viên Nam. Hạn chế  của các cơng trình này là việc mơ tả  các 
tướng đá khơng theo trật tự thời gian của các pha phun trào. 
 Các cơng trình đo vẽ  địa chất và điều tra khống sản tỷ  lệ  1:50.000 nêu  
trên đã làm sáng tỏ  hơn thành phần và vị  trí khơng gian của các đá núi lửa cũng 
như  tuổi thành tạo của chúng. Nhưng trong các cơng trình đó các đai mạch có  
thành phần diabas, gabrodiabas, gabro được xếp chúng khi thì thuộc tướng á núi 

12


lửa của phức hệ núi lửa Viên Nam, khi thì thuộc phức hệ xâm nhập Ba Vì (Trần  
Đăng Tuyết, 1989; Nguyễn Cơng Lượng và nnk, 1991, 1995). Việc xác định bối  
cảnh địa động lực thành tạo, nguồn gốc của các đá núi lửa cũng cịn thiếu phân  
tích định lượng, phân tích đồng vị, ngun tố vết...
 Trong các cơng trình nghiên cứu chun sâu về  thạch luận phải kể  đến  
cơng trình "Các thành tạo mafic­siêu mafic Permi ­ Trias miền Bắc Việt Nam"  
của nhóm tác giả  Nga ­ Việt Nam: Poliakov G.V, Balykin P.A, Trần Trọng Hồ,  
Hồng Hữu Thành, Trần Quốc Hùng, Ngơ Thị  Phương... với một khối lượng 
phân tích đa dạng về hố silicat, microsond, huỳnh quang tia X, kích hoạt notron  
thu thập theo một số  mặt cắt  ở  Nậm Muội, Tạ  Khoa, Ba Vì..., dựa theo quan 
điểm phân tích thành hệ, các tác giả  đã chia các thành tạo núi lửa pluton Permi ­ 
Trias trong phạm vi cấu trúc Sơng Đà ra ba tổ hợp:
­ Tổ  hợp các đá bazantoid cao magne, thấp kiềm, thấp titan  ở thung lũng 
sơng Nậm Muội và Tạ Khoa.
­ Tổ hợp các đá núi lửa bazantoid cao titan cao kiềm và các đá thuộc nhóm 
salic kiềm phủ trên các đá bazantoid cao magne.
­ Tổ  hợp bazan ­ andesit ­ dolerit ­picrit á kiềm cùng các xâm nhập á núi  
lửa siêu bazơ nhỏ có độ kiềm và titan khá cao (Ba Vì, Hồ Bình, Kim Bơi).
Theo như các tác giả thì hai tổ hợp đá núi lửa pluton (mafic ­ siêu mafic) ở 

khu vực Nậm Muội và Tạ Khoa là tương đồng nhau. 
Các tác giả trên lần đầu đã cơng bố tuổi đồng vị Rb ­ Sr phân tích trên các 
khống vật olivin, clinopyroxen của bazan komatit vùng Nậm Muội cho tuổi 253  
± 7,2 triệu năm và tỷ số 87Sr/86Sr ngun thuỷ là 0,70348 ± 5.
Trong báo cáo chun đề  “Nghiên cứu mối liên quan giữa các đá núi lửa 
vùng sơng Đà, với khống hóa đồng vàng” TS. Nguyễn Đắc Lư  (2005) mơ tả 
phức hệ núi lửa (magma) là tổ hợp các đá được sinh thành trong q trình địa chất 

13


nội sinh với các điều kiện hố lý riêng, được nảy sinh do bối cảnh địa kiến tạo  
và địa động lực nào đó. Theo ơng, phức hệ  núi lửa Viên Nam theo quan hệ  địa  
chất và thành phần vật chất được chia ra 2 pha: 
 ­ Pha 1: bazantoid, tuf bazan, diabas, gabrodiabas, komatit
 ­ Pha 2: felsic kiềm (trachyt, trachyandesit, trachydacit, trachyryolit, ryolit).
Hệ  tầng Viên Nam ban đầu được coi là có thành phần tương tự  hệ  tầng  
Cẩm Thủy nhưng do phân bố ở đơn vị cấu trúc địa chất khác nên trầm tích ­ phun 
trào ở vùng Viên Nam, Kim Bơi, dọc lưu vực sơng Đà từ suối Rút đến Nậm Muội 
và  ở  Tam Đường được mơ tả  thành hệ  tầng Viên Nam (Phan Cự  Tiến  và nnk. 
1977). Sau đó đá phun trào Viên Nam vẫn được mơ tả  trong thành phần của hệ 
tầng Cẩm Thủy (Vũ Khúc & Bùi Phú Mỹ  và nnk. 1990). Những kết quả nghiên 
cứu gần đây cho thấy hệ tầng Viên Nam phân biệt với hệ tầng Cẩm Thủy ở tính  
chất thạch địa tầng, trong khi hệ tầng Cẩm Thủy chủ yếu có thành phần mafic thì  
trong hệ  tầng Viên Nam lại phổ  biến thành phần trachyt (Nguyễn Đức Thắng 
1994) hoặc thuộc kiểu tổ  hợp basalt (trachybasalt) – trachyandesit ­ trachydacit,  
loại basalttoid á kiềm loạt tương phản (Trần Trọng Hồ 2001). Như vậy theo đặc  
tính thạch học, hệ tầng Viên Nam và hệ tầng Cẩm Thủy có thành phần đá khơng  
giống nhau và là những thể  địa tầng khác nhau. Trong lúc chưa có thêm tài liệu 
nghiên cứu mới về  thạch hóa của đá phun trào ở  hệ  tầng Cẩm Thủy, khơng nên 

coi hai loại phun trào Viên Nam và Cẩm Thủy chỉ thuộc một hệ tầng (Tống Duy 
Thanh, Vũ Khúc, 2005).

14


Chương 2
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Khái niệm aglomerat trong hệ thống phân loại các đá núi lửa
Aglomerat (agglomerate) là một thể  địa chất phức tạp, sự  hình thành của 
chúng thường liên quan đến sự phun nổ của núi lửa. Các khái niệm về aglomerat 
được đưa ra từ rất sớm và có rất nhiều quan điểm khác nhau, sau đây là một số 
quan niệm về aglomerat:
­ Là tích tụ bở rời của các loại đá và khống vật. Tuf núi lửa, sỏi–cuội kết 
v.v. cũng là aglomerat (Lyell, 1831)
­ Aglomerat núi lửa ­ một loại aglomerat bao gồm chủ yếu các bom núi lửa 
(Levinson­Lessinga &  Struve 1963)
­ Khi mảnh vỡ lớn được gắn kết, chúng trở thành aglomerat (dăm kết núi 
lửa),  tro  núi lửa được gắn kết thành tuf  núi lửa  hoặc tuf  phun trào. Tuf  có thể 
chứa các mảnh vỡ góc cạnh, khi đó nó được gọi là dung nham tuf aglomerat (tuf­
dăm kết) (Gorchkov & Yakouchova 1967)
 ­ Là một thành tạo vụn (d ≥ 64mm) gắn kết yếu hoặc hoặc khơng gắn  
kết. Đá gắn kết tương ứng gọi là Conglomerat (Foucault & Raoult, 1980).
­ Là dăm kết núi lửa, là tập hợp hỗn tạp các vật liệu núi lửa kích thước 
lớn, góc cạnh (Từ điển dầu khí, 1996)
­ Là dăm kết núi lửa, khái niệm được sử  dụng để  chỉ  để  chỉ  một tập hợp 
hỗn tạp của vật liệu núi lửa khích thước lớn dạng góc cạnh (Phan Cự Tiến).
­ Là đá vụn núi lửa (Pyroclastic rock) với với thành phần của bom và tảng 
núi lửa chiếm >75% (le Maitre, 2002)
­ Là dăm ­ cuội kết núi lửa (Vũ Khúc, 2005).

15


­ Bao gồm cuội kết núi lửa, dăm kết núi lửa, đá kết tụ ­ là đá cấu tạo bởi 
cuội hoặc dăm có nguồn gốc núi lửa (là chính), gắn kết bởi các thành phần núi 
lửa hoặc trầm tích núi lửa (Lê Như Lai, 2005).
Như   vậy,   mặc   dù   có   sự   khác   nhau   trong   các   khái   niệm   nói   trên   về 
aglomerat, nhưng tựu trung lại, chúng đều chỉ  loại  đá có nguồn gốc núi lửa.  
Trong nghiên cứu này học viên sử  dụng quan niệm về aglomerat được đề  xuất 
bởi Tiểu ban về  hệ  thống học các đá magma ­ Liên hiệp Khoa học Địa chất  
Quốc tế  (2002): Aglomerat là đá vụn núi lửa (pyroclastics rock) có thành phần 
chiếm trên 75% là các mảnh vụn núi lửa dạng bom có đường kính >64 mm. (le 
Maitre, 2002).
Mảnh vụn núi lửa (pyroclast) là mảnh vụn có nguồn gốc núi lửa, phải  
được hình thành chính (trực tiếp) trong giai đoạn phun nổ  hoặc một giai đoạn 
nào đó của núi lửa (hình 2.1, 2.2). Mảnh vụn núi lửa có thể là các tinh thể  riêng  
biệt; các mảnh vụn tinh thể, thủy tinh và đá. Hình dạng của chúng có thể  được  
hình thành trong q trình phun nổ hoặc trong q trình vận chuyển sau đó tới nơi  
tích tụ  đầu tiên (nhưng khơng bao gồm dạng bị  biến đổi do q trình tái vận 
chuyển sau đó) (le Maitre, 2002). Mảnh vụn núi lửa bao gồm bom núi lửa, tảng 
núi lửa, cuội núi lửa (lapilli) và tro núi lửa :

16


Hình 2.1: Sự phun nổ theo miệng núi lửa, các cột tro bụi có thể bay cao hàng  
chục km trong khi quyển, sau đó rơi xuống mặt đất.

Hình 2.2: Phun nổ theo sườn núi lửa thường liên quan đến sự trượt lở hoặc sự  

sụp đổ của mái, vịm magma
­ Bom núi lửa là mảnh vụn có đường kính > 64mm, trong q trình vận  
chuyển chúng ở thể nóng chảy tồn phần hoặc một phần. Chúng có thể bị vo trịn 
trong khơng khí khi vẫn cịn dẻo trong q trình phun lên của núi lửa.  Chúng có 
hình dạng rất đặc trưng (hình quả xồi, bánh mì…), dựa vào hình dạng mà người  
ta gọi tên chúng (hình 2.3; 2.4).
­ Khối tảng có đường kính > 64 mm, góc cạnh hoặc gần góc cạnh.
­ Sỏi sạn núi lửa “lapilli” là mảnh vụn núi lửa với rất nhiều hình dạng 
khác nhau có đường kính từ 64 ­ 2 mm.
­ Tro núi lửa là mảnh vụn núi lửa với đường kính <2 mm. Chúng có thể 
được chia tiếp thành tro hạt thơ có đường kính 2 ­ 1/16 mm và tro hạt mịn (bụi) 
có đường kính nhỏ hơn 1/16 mm.
Các tích tụ mảnh vụn núi lửa là một tập hợp các mảnh vụn núi lửa cố kết 
hoặc khơng cố  kết. Chúng thường có trên 75% thể  tích là các mảnh vụn núi lửa, 
phần cịn lại có thể  là các trầm tích hữu cơ, hóa học hoặc là có nguồn gốc biểu  
sinh (epiclast). Khi thành phần cố  kết chiếm chủ  yếu, chúng được gọi là các đá 

17


vụn núi lửa; khi thành phần khơng cố kết chiếm chủ yếu, chúng được gọi là vụn  
núi lửa (tephra) (bảng 2.1). Đá vụn núi lửa được gọi tên theo tỷ lệ các mảnh vụn 
núi lửa (hình 2.5). Nếu trong thành phần đá bao gồm cả mảnh vụn núi lửa và vật 
liệu biểu sinh thì khi đố dựa vào lỷ lệ của mảnh vụn núi lửa có trong đá để phân 
loại (bảng 2.2). 

Hình 2.3: Bom núi lửa bazan của núi lửa  
Mauna Kea, Hawail (Lockwood  J.P. 10/6/  
1982)

Hình 2.4: Bom núi lửa trong  
aglomerat gần Newark Castle  
phía tây St. Monans.

Bảng 2.1: Phân loại đá vụn núi lửa theo kích thước mảnh vụn (le Maitre, 2002).

18


Hình 2.5: Phân loại đá vụn núi lửa theo tỷ lệ của khối /bom, lapili và tro bụi núi  
lửa (e Maitre, 2002)
Bảng 2.2: Phân loại đá cho hỗn hợp mảnh vụn núi lửa và mảnh vụn biểu  
sinh (le Maitre, 2002).

19