Vai trò của cặp phạm trù bản chất và hiện tượng đối với tư duy của người thầy thuốc

VAI TRÒ CỦA CẶP PHẠM TRÙ BẢN CHẤT VÀ HIỆN TƯNG
ĐỐI VỚI TƯ DUY CỦA NGƯỜI THẦY THUỐC
Trần Túy*

TÓM TẮT
Cặp phạm trù bản chất và hiện tượng của Triết học Mác-xít thể hiện trong Y học thực chất là cặp
phạm trù bản chất và những triệu chứng của bệnh. Nó tồn tại khách quan trong mỗi bệnh nhân. Bản
chất của bệnh và triệu chứng có mối quan hệ biện chứng với nhau thể hiện ở chỗ tính thống nhất và tính
mâu thuẫn giữa triệu chứng và bản chất của bệnh. Từ vấn đề nghiên cứu, tác giả đã rút ra những ý nghóa
phương pháp luận quan trọng để chỉ đạo hoạt động nhận thức cũng như hoạt động thực tiễn của người
thầy thuốc. Hiểu biết cặp phạm trù này và quán triệt một cách sâu sắc những nguyên tắc phương pháp
luận rút ra từ nó sẽ đọng lại những thành công trong quá trình chẩn đoán và điều trò cũng như trong
công tác dự phòng của người thầy thuốc.

SUMMARY
THE ROLE OF THE PAIR OF CATERORIES SUBSTANCE AND PHENOMENON FOR
THE REFLECTIONS OF A PHYSICIAN.
Tran Tuy * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 9 * Supplement of No 1 * 2005: 26 – 30

The pair of categories Substance and phenomenon in the Marxist philosophy is expressed in
Medicine as the nature and symptoms of the illness. It exists objectively within each patient. The nature of
the illness and the symptoms have dialectic relations in the unity and conflict between the symptoms and
the nature of the illness. From the viewpoint of research, the writer has withdrawn important
methodology points to guide the thinking as well as the actions of the doctor. To understand this pair of
categories and understand thoroughly principles of methodology that result from it will lead to successful
diagnosis and treatment of illness as well as illness prevention of the physician..

PHẦN MỞ ĐẦU
Tính cấp thiết của đề tài
Trong hệ thống những cặp phạm trù thì cặp
phạm trù bản chất và hiện tượng của chủ nghóa duy

vật biện chứng chiếm một vò trí đặc biệt trong tư
duy của người thầy thuốc, là một trong những phạm
trù nhận thức luận quan trọng nhất, nó thường
xuyên chi phối quá trình hoạt động của người thầy
thuốc. Hiểu đúng nó, giúp cho người thầy thuốc
khám phá ra bản chất đích thực của một căn bệnh
nào đó. Song thuật ngữ bản chất và hiện tượng lại
không hoàn toàn chồng khít lên những thuật ngữ y
học như "bệnh" và "triệu chứng". Cũng chính vì thế
mà trong quá trình hoạt động nghề nghiệp của
* Khoa Khoa Học Cơ Bản, Đại Học Y Dược - TP.HCM

26

mình đôi khi người thầy thuốc không hiểu được
thực chất của mối quan hệ giữa bản chất và hiện
tượng. Do đó dẫn đến việc vận dụng cặp phạm trù
này trong hoạt động của người thầy thuốc không
thật đúng đắn với khoa học. Trong thực tiễn nhiều
khi chỉ c ăn cứ vào một vài triệu chứng người thầy
thuốc vội kết luận bệnh đã dẫn đến những hậu quả
khó lường trong chẩn đoán và điều trò bệnh của
người thầy thuốc. Xuất phát từ những đòi hỏi của lý
luận và thực tiễn nêu trên, chúng tôi đã chọn vấn đề
"VAI TRÒ CỦA CẶP PHẠM TRÙ BẢN CHẤT VÀ
HIỆN TƯNG ĐỐI VỚI TƯ DUY CỦA NGƯỜI THẦY
THUỐC" làm đề tài nghiên cứu của mình.
Với đề tài mà tác giả chọn, tác giả hy vọng những
kết quả mà đề tài đạt được đã giúp ích rất nhiều cho

Nghiên cứu Y học

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 9 * Phụ bản của Số 1 * 2005

những thầy thuốc trẻ đang chập chững vào nghề, đối
với những thầy thuốc đã có nhiều năm kinh nghiệm
thì đề tài là tiêu chuẩn để kiểm tra lại những kinh
nghiệm mà người thầy thuốc đã tích lũy được trong
nhiều năm qua. Vì thế hiểu đúng được cặp phạm trù
này sẽ giúp cho người thầy thuốc đi sâu vào bản chất
của những hiện tượng bệnh lý như Mác đã từng nói
đi từ bản chất cấp 1 đến bản chất cấp 2 trong quá
trình khám phá chân lý (thực chất là khám phá ra
bản chất đích thực của một hiện tượng bệnh lý).
Tình hình nghiên cứu đề tài
Trong lòch sử triết học đã có nhiều nhà triết học
nghiên cứu mối quan hệ giữa bản chất và hiện tượng.
Trong lónh vực y học nhiều thầy thuốc đã bàn tới
mối quan hệ giữa bản chất (bệnh) với hiện tượng
(triệu chứng). Chẳng hạn như F.Vidal trong tác phẩm
"Về những khuynh hướng trong y học" M.1913 bản
dòch từ tiếng Pháp đã viết: "Triệu chứng kèm theo
bệnh là hậu quả của những nguyên nhân kín đáo.
Chúng ta thường xuyên cố dựng lại cái trật tự tự
nhiên của các hiện tượng, đi từ những dấu hiệu bên
ngoài đến những thương tổn hữu cơ và những biến
đổi chức năng do tổn thương ấy gây nên”.
Khi phát biểu về "Bảng phân loại và danh pháp
bệnh hệ tuần hoàn" G.F Lang đã chỉ rõ rằng những

biểu hiện bên ngoài (tức triệu chứng) chỉ nên coi là
đối tượng đầu tiên trong khi nghiên cứu bệnh. Đối với
mỗi một triệu chứng cần cố gắng tìm hiểu ngay rằng
nó là biểu hiện của một sự biến đổi của quá trình giải
phẩu bệnh học, sinh lý bệnh; còn các hội chứng là
biểu hiện của sự kết hợp thiêng liêng của những hiện
tượng giải phẫu bệnh và sinh lý bệnh. Theo ý kiến
của G.F Lang chỉ có con đường đó mới dẫn đến sự
nhận thức sâu hơn, do đó, mỗi chẩn đoán, mỗi bệnh
tật được chính xác hơn.
Nhà khoa học Thụy Điển (E Sandeberg)
Sanđebéc trong bài "Về các bệnh ung thư" đã nhận
xét một cách có lý rằng "Hễ chúng ta tìm hiểu được
bản chất của một bệnh nào đó thì thường thường
chúng ta tạo ra được tương đối nhanh chóng những
phương tiện để thanh toán nó sớm và tận gốc".
Dưới ánh sách của triết học Mác xít. Đầu thế kỷ

XX những nhà triết học và y học Xô viết đã đi sâu vào
nghiên cứu mối quan hệ giữa bản chất và hiện tượng
được thể hiện trong y học. Những công trình đó đã
tập hợp thành sách "Những vấn đề triết học của y
học" do BS Nguyễn Trinh Cơ dòch. Đặc biệt
G.Xaregoroxép đã viết tác phẩm “Chủ nghóa duy vật
biện chứng và y học”, trong tác phẩm này có nêu lên
ý nghóa của cặp phạm trù bản chất và hiện tượng đối
với y học.
Song việc vận dụng cặp phạm trù bản chất và
hiện tượng là một vấn đề khá rộng, phong phú. Nên
đề tài tác giả chọn vẫn là một đề tài mới mẻ, có nhiều

vấn đề cần phải trao đổi làm rõ.
Mục đích và nhiệm vụ của đề tài
nghiên cứu.
Mục đích

Với đề tài "Vai trò của cặp phạm trù bản chất và
hiện tượng đối với tư duy của người thầy thuốc" tác
giả tự đặt cho mình mục đích: làm rõ vai trò của cặp
phạm trù bản chất và hiện tượng trong chẩn đoán,
điều trò và dự phòng của người thầy thuốc".
Nhiệm vụ

Để đạt được mục đích nêu trên, nhiệm vụ của đề
tài là:
- Thứ nhất: Phân tích làm rõ thực chất của bản
chất và hiện tượng trong y học.
- Thứ hai: Trình bày những nguyên tắc phương
pháp luận và vai trò của nó trong chẩn đoán, điều trò
và dự phòng của người thầy thuốc.
Cái mới mà đề tài đạt được
Với cách nghiên cứu và tiếp cận riêng tác giả đề
tài đã làm rõ thực chất của mối quan hệ giữa bản chất
(bệnh) và hiện tượng (triệu chứng) trong y học. Đồng
thời làm sáng tỏ vai trò của cặp phạm trù này trong
quá trình phòng chống, chẩn đoán và điều trò bệnh
của người thầy thuốc. Qua đó góp phần củng cố mối
quan hệ giữa triết học và y học.
Ý nghóa lý luận và thực tiễn của đề tài
Về mặt lý luận: những kết quả nghiên cứu của đề
tài đã góp phần làm phong phú thêm lónh vực tri thức

27


triết học trong y học. Nó đã khẳng đònh vai trò
phương pháp luận của triết học đối với y học thông
qua việc khẳng đònh vai trò của cặp phạm trù bản
chất và hiện tượng trong tư duy của người thầy thuốc.
Do đó, đề tài có thể trở thành những tài liệu tham
khảo, học tập, nghiên cứu cho những cấp học sau đại
học sau này của Trường đại học Y-Dược nói riêng và
ngành y nói chung.
Về mặt thực tiễn: Đề tài như một tổng kết lý luận
nhằm chỉ đạo hoạt động "thực tiễn" của người thầy
thuốc. Nó cũng như một khuyến cáo đối với nhà chức
trách có nhiệm vụ hoạch đònh mục tiêu, chương
trình đào tạo người thầy thuốc mà thực chất là phải
thay đổi cách nghó, cách nhìn đối với môn triết học,
để quan tâm hơn nữa đối với công nghệ dạy - học
môn triết. Đó là môn học về thế giới quan và phương
pháp luận rất quan trọng để góp phần xây dựng một
nhân sinh quan tích cực cho những bác só tương lai.
Kết cấu của đề tài
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu
tham khảo, đề tài bao gồm 2 chương 7 tiết.

PHẦN NỘI DUNG
Thực chất của mối quan hệ giữa bản
chất và hiện tượng trong y học
Khái niệm bản chất và hiện tượng trong

y học

Bản chất trong y học chính là "bệnh" hay những
tổn thất, sự hạn chế, sự mất tự do của những cơ quan
phủ tạng hay hệ thần kinh của con người. Còn hiện
tượng thực chất là những triệu chứng của những tổn
thất ấy được biểu hiện ra bên ngoài.
Trong y học chúng ta cần phân biệt hiện tượng
với hiện tượng giả.
Trong y học hiện tượng giả được gọi là tính hình
như trong quá trình đònh bệnh.
Sự tồn tại khách quan của bệnh (bản chất)
và triệu chứng (hiện tượng) của nó

Ngày nay với sự phát triển của khoa học y học
người ta hoàn toàn chứng minh được một tổn thất nào
đó trong các cơ quan phủ tạng của con người không

28

sớm thì muộn sẽ được bộc lộ ra bên ngoài bằng những
triệu chứng muôn hình muôn vẻ khác nhau.
Mối quan hệ biện chứng giữa bệnh và
những triệu chứng của bệnh.
Sự thống nhất giữa bệnh và triệu chứng của bệnh..

Chủ nghóa duy vật biện chứng khẳng đònh rằng
bệnh (những tổn thất trên những cơ quan phủ tạng
con người, những rối loạn chức năng nào đó...) và
những triệu chứng có mối quan hệ hữu cơ với nhau,

gắn bó chặt chẽ với nhau, không tách rời. Mọi bệnh
đều là sự thống nhất giữa những rối loạn những tổn
thất và triệu chứng biểu hiện nó. Sự thống nhất ấy
trước hết biểu hiện ở chỗ: Những tổn thất, những rối
loạn chức năng bao giờ cũng bộc lộ ra thông qua
những triệu chứng. Còn triệu chứng bao giờ cùng là
triệu chứng của những rối loạn; những tổn thất của
một cơ quan nào đó.
Biện chứng của quá trình chẩn đoán bệnh được
thể hiện rất rõ trong câu ngạn ngữ sau đây: "Từ lá
triệu chứng đi đến các cành giải phẫu bệnh học và
sinh lý bệnh học, sau đó phát hiện cội rễ của sự đau
đớn". Thật vậy, bao giờ các triệu chứng cũng là sự thể
hiện của những biến đổi cấu trúc và chức năng - sinh
lý, hóa sinh và hóa mô xảy ra trong cơ thể người
bệnh.
Chính nhờ sự thống nhất giữa bản chất và hiện
tượng (giữa bệnh và triệu chứng) hay nói cách khác
giữa cái qui đònh sự vận động và phát triển của bệnh
với những triệu chứng muôn hình, muôn vẻ của nó,
người thầy thuốc mới có thể tìm ra cái chung trong
những triệu chứng cá biệt, tìm ra tính qui luật – bản
chất của bệnh bò che khuất bởi những ảo tính...
Tính mâu thuẫn của sự thống nhất giữa bản chất
(bệnh) và hiện tượng (triệu chứng)

Sự thống nhất giữa bệnh và triệu chứng của
bệnh là sự thống nhất biện chứng nghóa là trong
sự thống nhất ấy đã bao hàm sự khác biệt. Vì sao
như vậy? Bởi vì bệnh (những tổn thất, những rối

loạn chức năng sinh lý, sinh hóa) trên thân thể
bệnh nhân bao giờ cũng thể hiện ra thông qua sự
tương tác của nó với những hoàn cảnh xung
quanh. Các hoàn cảnh xung quanh này trong quá


Nghiên cứu Y học

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 9 * Phụ bản của Số 1 * 2005

trình tương tác đã ảnh hưởng đến các triệu chứng
đưa vào nội dung của triệu chứng những thay đổi
nhất đònh và như vậy đã làm cho nó trở thành
phong phú thêm. Do vậy, triệu chứng trở thành sự
tổng hợp của cái xuất phát từ bệnh lẫn cái xuất
phát từ sự tương tác với những hoàn cảnh xung
quanh. Kết quả là triệu chứng tuy biểu hiện bệnh
nhưng không còn là sự biểu hiện y nguyên như
bệnh (bản chất) nữa.

Vận động mối quan hệ biện chứng
giữa bệnh và triệu chứng của bệnh
trong hoạt động của người thầy thuốc

Trong y học, sự phức tạp của quá trình chẩn
đoán phần lớn là không có sự trùng hợp nhau giữa
những biểu hiện bên ngoài và bản chất của bệnh.

Điều này có thể là cơ sở của những kết luận suy
diễn chủ quan, sai lầm trong khi chẩn đoán bệnh. Sai

lầm xảy ra khi nào người ta không chòu tìm kiếm cơ
sở khách quan của triệu chứng học muôn hình muôn
vẻ, thay thế sự tìm kiếm đó bằng lối kết hợp tùy tiện,
chủ quan các triệu chứng lại sao cho phù hợp với một
bệnh cảnh của một đơn vò bệnh danh nào đó.

Do không biết đến tính mâu thuẫn của bệnh và
triệu chứng của bệnh, nên có tác giả cho rằng triệu
chứng phản ánh nguyên vẹn bản chất (bệnh), rằng
trong trường hợp này, triệu chứng và bệnh phù
hợp với nhau hoàn toàn. Khẳng đònh này không
phản ánh đúng quan hệ thực sự giữa bệnh và triệu
chứng của bệnh, không phản ánh đúng quá trình
phức tạp trong đó con người đi sâu vào nhận thức
bản chất của bệnh.
Thực ra như chúng ta đã nhận xét ở trên, triệu
chứng không bao giờ trùng khít với bản chất của
bệnh cả. Sự không hoàn toàn trùng khít đó khiến
cho sự thống nhất giữa bệnh và triệu chứng của
bệnh là sự thống nhất mang tính mâu thuẫn.
Trong mối quan hệ giữa bệnh và triệu chứng.
Chúng ta còn phải thấy rằng: bản chất tương đối ổn
đònh, biến đổi chậm, còn hiện tượng không ổn đònh,
nó luôn luôn trôi đi, biến đổi nhanh hơn so với bản
chất. Tuy nhiên, khẳng đònh điều đó, không có
nghóa là khẳng đònh bản chất không thay đổi mà
thực ra bản chất có thay đổi nhưng rất chậm. Điều
này thấy rất rõ trong quá trình điều trò của người
thầy thuốc. Những tổn thất, những mất tự do,
những rối loạn chức năng, sinh lý, sinh hóa của cơ

thể chúng ta phải khắc phục trong một thời gian
dài, thậm chí có những tổn thất, rối loạn chuyển
hóa khó có khả năng khắc phục; Nhưng những triệu
chứng của bệnh thì lại thường xuyên thay đổi, thậm
chí con người có thể can thiệp vào để nó có thể mất
đi, nhưng không hẳn bệnh đã khỏi.

Trong Y học, trước hết để không ngộ
nhận ảo tính (tính hình như) của bệnh
và bản chất của bệnh:
Những biểu hiện bên ngoài của bệnh
(Triệu chứng) và bản chất của nó (bệnh
sinh) lại không giống nhau:

Trong hoạt động nhận thức cũng như
trong hoạt động thực tiễn, người thầy
thuốc phải thấy bản chất là cái tất
nhiên, cho nên không được dừng lại ở
những hiện tượng (triệu chứng) mà
phải đi sâu tìm hiểu bản chất của bệnh.
Đi tìm bản chất của bệnh thực chất là
đi tìm những tổn thất, những thăng
giáng về sinh lý hóa của những cơ
quan, những chức năng của một hình
thái giải phẫu.
Trong quá trình đi tìm bản chất người
thầy thuốc cần lưu ý là phải tìm trong
bản thân sự vật:

Tức là phải đi từ cái bên ngoài (Hiện tượng triệu chứng) để người thầy thuốc tìm ra những tổn

thất, những rối loạn chức năng của những tổ chức
tương ứng trong cơ thể một người bệnh cụ thể xác
đònh. Vì bản chất là cái bên trong của hiện thực
khách quan, cũng như bản chất của bệnh là những
tổn thất nào đó trong cơ thể con người. Nói một cách
cụ thể hơn tìm bản chất của bệnh nhân phải tìm
trong cơ thể người bệnh.
Trong khi tìm bản chất của bệnh người thầy
thuốc cần tránh những biểu hiện chủ quan, tùy tiện.
Muốn tìm được bản chất của bệnh phải trên cơ sở

29


nghiên cứu những triệu chứng bởi vì bản chất là cái ở
bên trong nhưng bao giờ cũng bộc lộ ra ngoài bằng
những hiện tượng.
Khi đi tìm bản chất bệnh phải trên cơ sở phân
tích những hiện tượng (triệu chứng). Phải quán triệt
quan điểm TOÀN DIỆN trong khi xem xét triệu
chứng.
Lần từ triệu chứng để tìm ra bản chất bệnh
nhưng người thầy thuốc không thể dừng lại ở những
bản chất cấp một mà phải tìm kiếm, khám phá ra
bản chất cấp hai...
Chính vì những lẽ đó mà trong hoạt động tìm ra
bản chất của bệnh đòi hỏi người thầy thuốc phải rất
thận trọng khi kết luận về bản chất của một bệnh nào
đó trên thể đòa của một bệnh nhân cụ thể.
Tư duy của người thầy thuốc luôn cố gắng thâm

nhập vào bản chất của một bệnh nào đó. Nhưng để
thâm nhập vào bản chất, chủ yếu người thầy thuốc
phải thông qua những giai đoạn sau:
– Mô tả hình ảnh của bệnh biểu hiện ra ngoài có
thể thấy được.
– Cố gắng mở rộng kiến thức ra khỏi những giới
hạn của những hiện tượng để đi vào bản chất bệnh.
– Từ đó tìm ra những quy luật điều khiển những
quá trình bệnh học, trên cơ sở hiểu biết những quy
luật ấy có thể thấy trước và ngăn ngừa trước được
bệnh và điều trò có hiệu quả. Nói đúng hơn là điều trò
những người bệnh có hiệu quả nhất.

KẾT LUẬN
Qua nghiên cứu tính phổ biến, khách quan của
cặp phạm trù bản chất và “hiện tượng” trong Y học
và vai trò của nó trong nhận thức cũng như trong
hoạt động của người thầy thuốc, chúng ta thấy rằng:
Phạm trù bản chất và hiện tượng trong triết học thực
chất là cặp phạm trù bệnh và triệu chứng; Mối quan
hệ biện chứng giữa bệnh và triệu chứng, là mối quan
hệ tồn tại khách quan trong bệnh học, nó luôn luôn
chi phối tư duy của người thầy thuốc. Vì thế nhận

30

thức đúng đắn cặp phạm trù này, vận động một cách
tự giác, nhuần nhuyễn, “sành điệu” thì sẽ mang lại
những kết quả tốt đẹp trong hoạt động nghề nghiệp
của mình. Ngược lại nếu người thầy thuốc thiếu hiểu

biết cặp phạm trù này thì trong công tác của mình
(như trong chẩn đoán và điều trò chẳng hạn) sẽ gặp
phải những sai lầm đáng tiếc.
Do vậy cặp phạm trù bản chất và hiện tượng có
một ý nghóa rất quan trọng trong mọi hoạt động của
người thầy thuốc. Nó quyết đònh sự thành công hay
thất bại trong quá trình đi tìm bản chất bệnh và như
vậy nó cũng quyết đònh sự khám phá ra những
nguyên nhân còn ẩn náu trên thân thể người bệnh.
Vì thế việc trang bò trí thức về cặp phạm trù này
đối với sinh viên Y Khoa là một điều vô cùng cần
thiết. Nó góp phần làm giàu thêm hành trang phương
pháp luận duy vật biện chứng cho người thầy thuốc
tương lai, để họ có thể sớm vững vàng trong hoạt
động Y tế của họ. Muốn làm được điều đó, đòi hỏi
người thầy Triết học phải.
– Trình bày cặp phạm trù bản chất và hiện tượng
một cách có hệ thống.
– Đặc biệt nêu được tính đặc thù của cặp phạm
trù này trong Y học.
– Gợi mở những ý nghóa phương pháp luận của
nó đối với tư duy của người thầy thuốc.
Để đạt được những yêu cầu nêu trên là một việc
không phải dễ dàng, người thầy Triết học phải không
ngừng tự đào tạo để một mặt uyên thâm về mặt triết
học, một mặt hiểu biết một số những vấn đề Y học
cần thiết. Chỉ có như thế mới giúp cho các thầy thuốc
trẻ một tư duy sắc bén, linh động, sáng tạo trong hoạt
động của mình để họ có thể chủ động mang lại sức
khỏe và hạnh phúc cho người bệnh. Để kết thúc công

trình này, tác giả xin nhấn mạnh: Triết học đã và
đang là khoa học về phương pháp luận của Y học, vì
vậy mỗi chúng ta cần phải quan tâm và đối xử với nó
như một khoa học.