(Luận văn thạc sĩ) Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ HỒNG THƠM

TRUYỀN THUYẾT VỀ
VÂN MẪU VÀ THÁNH TAM GIANG Ở YÊN PHONG,
BẮC NINH DƯỚI GÓC NHÌN VĂN HÓA

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2019
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ HỒNG THƠM

TRUYỀN THUYẾT VỀ
VÂN MẪU VÀ THÁNH TAM GIANG Ở YÊN PHONG,
BẮC NINH DƯỚI GÓC NHÌN VĂN HÓA
Ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM
Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ
NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Cán bộ hướng dẫn khoa học:PGS.TS.Nguyễn Hằng Phương

THÁI NGUYÊN - 2019
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan mọi kết quả của đề tài: “Truyền thuyết về Vân Mẫu và
Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh” là công trình nghiên cứu của cá
nhân tôi và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình khoa học nào khác
cho tới thời điểm này.
Thái Nguyên, ngày 28 tháng 6 năm2019
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Thơm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




LỜI CẢM ƠN
Trong suốt thời gian thực hiện đề tài, tôi đã nhận được sự giúp đỡ của quý
phòng ban trường Đại học sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện tốt nhất cho
tôi hoàn thành được đề tài. Đặc biệt là sự hướng dẫn tận tình, chu đáo của
PGS.TS. Nguyễn Hằng Phương đã giúp tôi hoàn thành đề tài.
Qua đây, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành, sâu sắc đến sự giúp đỡ của

PGS.TS. Nguyễn Hằng Phương người trực tiếp hướng dẫn khoa học đã luôn dành
nhiều thời gian, công sức cho tôi trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu và
hoàn thành đề tài nghiên cứu khoa học.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học sư phạm Thái
Nguyên, phòng sau đại học cùng toàn thể các thầy cô giáo công tác trong trường
đã tận tình truyền đạt những kiến thức quý báu, giúp đỡ tôi trong quá trình học
tập và nghiên cứu.
Tôi xin chân thành cảm ơn sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh,
thư viện tỉnh Bắc Ninh, phòng Văn hóa thông tin huyện Yên Phong, Ban quản lí
di tích lịch sử văn hóa và nhân dân các địa phương ở Yên Phong đã giúp đỡ tôi
trong qua trình đi điền dã, sưu tầm tư liệu.
Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình và tất cả bạn bè
đã giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài.
Tôi xin chân thành cảm ơn !
Thái nguyên, ngày 28 thánh 6 năm 2019
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hồng Thơm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN




MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................... i
LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii
MỤC LỤC............................................................................................................iii
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 7
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 8
5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 9
6. Đóng góp của luận văn .................................................................................. 10
7. Bố cục của luận văn ....................................................................................... 10
NỘI DUNG ........................................................................................................ 12
Chương 1: TỔNG QUAN VỀ VÙNG ĐẤT YÊN PHONG, BẮC NINH VÀ
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN ............................................................................ 12

1.1. Tổng quan về vùng đất Yên Phong, Bắc Ninh ........................................... 12
1.1.1. Vùng đất phù sa bên dòng sông Cầu giàu truyền thống lịch sử .............. 12
1.1.2. Nơi hội tụ nhiều truyền thống văn hóa, văn học dân gian....................... 17
1.2. Một số vấn đề lý luận về truyền thuyết và tổng quan về truyền thuyết ở
Yên Phong, Bắc Ninh .............................................................................. 21
1.2.1. Khái niệm, phân loại và đặc trưng của truyền thuyết .............................. 21
1.2.2. Tổng quan về truyền thuyết ở Yên Phong, Bắc Ninh ............................. 25
1.3. Phương pháp tiếp cận văn học dưới góc nhìn văn hóa ............................... 32
1.3.1. Khái niệm văn hóa ................................................................................... 33
1.3.2. Phương pháp tiếp cận văn học dưới góc nhìn văn hóa ............................ 35
Chương 2: NỘI DUNG TRUYỀN THUYẾT VỀ VÂN MẪU VÀ THÁNH
TAM GIANG Ở YÊN PHONG, BẮC NINH DƯỚI GÓC NHÌN VĂN HÓA .... 40

2.1. Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang phản ánh truyền thống
dựng nước, giữ nước................................................................................ 40
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

2.2. Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang khúc xạ đời sống văn
hóa, tín ngưỡng vùng Yên Phong, Bắc Ninh .......................................... 46
2.2.1. Dấu ấn đời sống văn hóa Yên Phong, Bắc Ninh ..................................... 46
2.2.2. Khúc xạ đời sống tín ngưỡng vùng Yên Phong, Bắc Ninh ..................... 50
2.3. Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang tôn vinh tưởng nhớ
những người anh hùng ............................................................................. 55
2.3.1. Khái niệm người anh hùng ...................................................................... 55
2.3.2. Hình tượng người anh hùng trong Truyền thuyết về Vân Mẫu và
Thánh Tam Giang .................................................................................... 55
2.4. Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang trong lễ hội vùng Yên
Phong, Bắc Ninh ...................................................................................... 58
2.4.1. Mối liên hệ giữa truyền thuyết và nghi lễ, lễ hội .................................... 58
2.4.2. Lễ hội vùng Kinh Bắc, tôn vinh các danh nhân, anh hùng dân tộc ......... 58
2.4.3. Một số lễ hội vùng Yên Phong, Bắc Ninh tôn vinh tưởng nhớ Thánh
Tam Giang ............................................................................................... 60
Chương 3: NGHỆ THUẬT TRUYỀN THUYẾT VỀ VÂN MẪU VÀ
THÁNH TAM GIANG Ở YÊN PHONG, BẮC NINH DƯỚI GÓC NHÌN
VĂN HÓA .......................................................................................................... 68

3.1. Cốt truyện “những mảnh ghép văn hóa”vùng quê Kinh Bắc ..................... 68
3.2. Hệ thống nhân vật mang dấu ấn văn hóa Kinh Bắc ................................... 80
3.3. Biểu tượng - sự kết tinh ý nghĩa từ truyền thống văn hóa Kinh Bắc ......... 83
KẾT LUẬN ........................................................................................................ 88
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 92
PHỤ LỤC ...............................................................................................................

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Mỗi đất nước, quốc gia, dân tộc lại có những nét văn hóa đặc sắc riêng. Nét
văn hóa ấy đậm chất tinh hoa được tạo nên từ hồn cốt của cộng đồng người. Từng
cánh đồng, ngọn núi, dòng sông và cả tín ngưỡng thờ cúng đều có nguyên do của
nó.Thế nên nghiên cứu văn học dân gian nói chung và truyền thuyết xứ Kinh
Bắc, Bắc Ninh nói riêng là điều hết sức lí thú và hấp dẫn.
Yên Phong, Bắc Ninh là một vùng đất cổ, cái nôi sản sinh và lưu giữ nhiều
giá trị văn hóa, văn học dân gian của người Việt. Mảng văn học dân gian nơi đây
hết sức phong phú và đa dạng trong đó có thể loại truyền thuyết về các nhân vật
anh hùng lịch sử, những vị thần bảo vệ cho vùng đất cổ này. Chính bởi thế nơi
đây có phong tục tập quán tín ngưỡng khác nhau, phổ biến nhất là tín ngưỡng
thờ thần, Thành hoàng làng. Các vị Thành hoàng làng có nguồn gốc khác nhau
như: thiên thần (sơn thần, thủy thần), nhân thần, bán nhân thần. Do là một vùng
đất chiêm trũng, thường hay ngập úng lũ lụt vào mùa mưa, nên ở Yên Phong có
74 làng thì đến 20 làng, dọc theo sông Như Nguyệt (sông Cầu) thờ đức Thánh
Tam Giang. Tuy nhiên, cho đến thời điểm hiện nay chưa có một cuốn sách nào
nghiên cứu độc lập về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang với tư cách là những tác
phẩm văn học dưới góc nhìn văn hóa. Phần lớn hiện tượng văn học dân gian này
mới được đề cập trong tham luận “Tục thờ Thánh Tam Giang và sinh hoạt quan
họ” tại Hội thảo quốc tế “Bảo tồn và phát huy dân ca trong xã hội đương đại” và
một vài luận văn khác tìm hiểu hệ thống truyền thuyết này từ góc nhìn xã hội
học, dân tộc học... Vậy Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên
Phong, Bắc Ninh có diện mạo thế nào? Chúng ta thấy được những giá trị gì qua
truyền thuyết từ góc nhìn văn hóa? Trả lời những vấn đề còn tồn nghi này sẽ giúp
chúng ta có thể khái quát được diện mạo và giá trị của Truyền thuyết về Vân Mẫu
và Thánh Tam Giang trong môi trường văn hóa lịch sử ở Yên Phong, Bắc Ninh.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

1




Tiếp cận tác phẩm từ góc nhìn văn hóa không phải là cách tiếp cận quá mới
so với các cách tiếp cận khác. Nghiên cứu văn học dưới góc nhìn văn hóa, suy
cho cùng là tìm dấu ấn văn hóa trong tác phẩm, xem xét tác phẩm trong mối quan
hệ với môi trường văn hóa... Từ đó giải mã những chi phối của văn hóa, ứng xử
đến việc xây dựng tác phẩm văn học. Qua cách tiếp cận này chúng ta có thể khai
thác sâu hơn giá trị của tác phẩm, có cái nhìn vừa bao quát, vừa sâu sắc toàn diện
hơn đối với đời sống văn hóa của cả cộng đồng dân tộc.
Là một giáo viên trực tiếp tham gia giảng dạy bộ môn Ngữ văn nói chung
trong đó có văn học dân gian nói riêng, thì việc nghiên cứu Truyền thuyết về Vân
Mẫu và Thánh Tam Giang là cơ hội để người viết tích lũy kiến thức về kho tàng
truyền thuyết từ đó bồi đắp cho học sinh lòng tự hào về truyền thống quý báu của
dân tộc, khơi dậy trong các em ý thức về việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy văn
hóa dân tộc, để truyền thống văn hóa và lịch sử của địa phương được lưu truyền
một cách lâu bền, rộng khắp, không bao giờ bị mai một.
Trên đây là tất cả những lý do khiến người viết lựa chọn đề tài “Truyền
thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn
văn hóa”.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
2.1. Nghiên cứu về truyền thuyết
Theo sử sách ghi chép lại, “Ngay từ thời Bắc thuộc, các học giả phương Bắc
đã ghi lại truyền thuyết về thời Hùng Vương qua các sách: Giao châu ngoại vực
kí (thế kỉ IV), Việt Nam chí (thế kỉ V). Khoảng thế kỷ X đến thế kỉ XIV có các
sách ghi chép truyền thuyết như Báo cực truyện, Ngoại sử kí của Đỗ Thiện (nay
đã thất truyền)” [73]. Các công trình sưu tầm, tuyển tập văn học dân gian Việt
Nam như: Việt điện u linh 越甸幽靈của Lí Tế Xuyên, Lĩnh Nam chích quái 嶺

南摭怪 của Trần Thế Pháp, Truyền kì mạn lục 傳奇漫錄 của Nguyễn Dữ, Nam
Ông mộng lục 南翁夢錄 v.v. là những minh chứng: truyền thuyết đã được các
tác giả văn học, học giả quan tâm nghiên cứu từ lâu. Đến thế kỉ thứ XV thì truyền
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
2




thuyết dân gian mới được ghi chép nhiều hơn. Ngô Sĩ Liên có ghi chép lại các
truyền thuyết ở phần ngoại kỉ trong cuốn Đại Việt sử kí toàn thư. Truyền thuyết
đã được nhà sử học sưu tầm, ghi chép, sắp xếp và hệ thống hóa lại. Tuy nhiên,
trong những tác phẩm vừa dẫn, truyền thuyết mới được quan tâm, sưu tầm, tuyển
chọn để lưu giữ, truyền lại cho đời sau. Đó chưa phải các công trình nghiên cứu
truyền thuyết với tư cách là những tác phẩm văn học dân gian, gắn với môi sinh
của chúng. Các nhà nghiên cứu văn học Việt Nam từng tranh luận về khái niệm
truyền thuyết. “Một số tác giả phủ nhận sự tồn tại của truyền thuyết với tư cách
là thể loại văn học dân gian độc lập. Ngược lại, Đỗ Bình Trị, Kiều Thu Hoạch và
nhiều nhà nghiên cứu khác quan niệm truyền thuyết là một thể loại tự sự dân
gian” [73].Trong cuốn giáo trình Lịch sử văn học Việt Nam (Bùi Văn Nguyên
chủ biên), Đỗ Bình Trị xếp truyền thuyết bên cạnh thần thoại, và định nghĩa:
“Truyền thuyết là những truyện có dính líu đến lịch sử mà lại có sự kỳ diệu - là
lịch sử hoang đường - hoặc là những truyện tưởng tượng ít nhiều gắn với sự thực
lịch sử. Tính chất thể loại của truyền thuyết bắt đầu được khẳng định rõ” [57].
Cuốn sách Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt
Nam (1971) là công trình của nhiều tác giả, trong đó tuyển tập các bài viết nghiên
cứu về truyền thuyết đã xuất bản. Các tác giả cuốn sách này đều khẳng định
truyền thuyết là một thể loại văn học dân gian. Đáng chú ý là tác giả Kiều Thu
Hoạch nhận định: “Truyền thuyết là một thể tài truyện kể truyền miệng nằm trong
loại hình tự sự dân gian; nội dung cốt truyện của nó là kể lại truyện tích các

nhân vật lịch sử hoặc giải thích nguồn gốc các phong vật theo quan niệm nhân
dân, biện pháp nghệ thuật phổ biến của nó là khoa trương phóng đại, đồng thời
nó cũng sử dụng những yếu tố hư ảo, thần kỳ như cổ tích và thần thoại…” [73].
2.2. Nghiên cứu về truyền thuyết Bắc Ninh - Kinh Bắc
Bắc Ninh là một vùng đất cổ, con người đến tụ cư lập nghiệp từ rất sớm.
Thế nên ngay từ thời Hùng Vương, người dân đã sáng tạo ra bao truyện cổ phản
ánh đời sống tinh thần của họ. Điểm qua quá trình nghiên cứu truyện cổ xứ Kinh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
3




Bắc - Bắc Ninh, chúng tôi thấy công trình “Truyện cổ xứ Bắc” (Bảo tàng Hà
Bắc, 1990) đã bước đầu giới thiệu những câu chuyện liên quan đến các vị thần
được lưu truyền trong dân gian ở Hà Bắc. Tiếp đến cuốn “Thần tích, sắc phong
các vị thần, Thành hoàng làng tỉnh Bắc Ninh” (Lê Viết Nga chủ biên, Bảo tàng
Bắc Ninh, 2008) đã cung cấp một cách sơ lược từng vị thần, Thành hoàng, hiện
trạng còn mất của các thư tịch sắc phong liên quan đến các vị thần. Sau này cuốn
“Truyện cổ ca dao tục ngữ các làng Quan họ gốc” (Lê Danh Khiêm, Trung tâm
văn hóa Bắc Ninh, 2011) có giới thiệu 51 câu chuyện kể về các vị Thành hoàng
làng được thờ tại các làng Quan họ gốc. Tuy nhiên tác giả mới chỉ dùng lại ở
việc sưu tầm, tập hợp chứ chưa phân tích khám phá nội hàm bên trong của từng
câu chuyện. Ngoài ra công trình “Truyền thuyết - Lễ hội và diễn xướng dân gian
ở Bắc Ninh” của Nguyễn Công Hảo, Nxb Hội nhà văn, 2017, đã giới thiệu những
kiến thức văn nghệ dân gian còn lưu truyền lại tại các làng quê thông qua một số
truyền thuyết và lễ hội tiêu biểu xứ Kinh Bắc. Tóm lại chưa có một công trình
nào nghiên cứu độc lập Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên
Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa.
2.3. Nghiên cứu truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang

Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ra đời trên nền tảng xã hội
nông nghiệp cổ truyền. Vân Mẫu được thờ ở nhiều nơi và Thánh Tam Giang đã
trở thành Thành hoàng của hơn 300 làng vùng sông nước. Ở Việt Nam, ngay từ
đầu, việc thờ Vân Mẫu và Thánh Tam Giang thể hiện sự tôn thờ trời đất, giới
siêu nhiên và những vị thần có công với lịch sử. Hiện tượng thờ Vân Mẫu và
Thánh Tam Giang có đầy đủ các yếu tố như: đối tượng thờ, điện thờ, nghi thức
thờ cúng và các trò chơi, trò diễn mang tính nghi lễ.
Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang được nhiều sách báo đề
cập. Trong cuốn “Truyện cổ xứ Bắc” (Bảo tàng Hà Bắc, 1990) nội dung cuốn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
4




sách kể về từng vị thần có công với dân làng được lưu truyền trong dân gian ở
Hà Bắc nói chung.
Tiếp đến là hai cuốn “Truyện cổ, ca dao, tục ngữ các làng quan họ” (Lê
Danh Khiêm, Trung tâm văn hóa Bắc Ninh, 2008); “Địa chí Yên Phong” (nhiều
tác giả, Nhà xuất bản thanh niên, năm 2002) trong mục tác phẩm văn học dân
gian giới thiệu một số tác phẩm tiêu biểu cho các thể loại truyện cổ dân gian ca
dao, tục ngữ, câu đố có giới thiệu Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam
Giang (trang 339). Ngoài ra trên báo mạng các website cũng đã xuất hiện các bài
viết về truyền thuyết và các lễ hội có liên quan đến chủ đề trên.
Trong những năm gần đây có nhiều công trình nghiên cứu về truyền thuyết
này như: “Tục thờ Thánh Tam Giang ở vùng Ngã Ba Xà” (Nghiên cứu trường
hợp: làng Đoài, xã Tam Giang, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh và làng Mai
Thượng, xã Mai Đình, huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang) Luận văn thạc sĩ Dân
tộc học của tác giả Nguyễn Thị Thu Trang Trường Đại học Khoa học Xã hội và

Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2009. Với công trình này tác giả luận
văn miêu tả cụ thể cách thức tiến hành các nghi lễ thờ cúng và ý nghĩa của việc
thờ cúng để khơi dậy trong mỗi cá nhân trách nhiệm gìn giữ và bảo vệ nét đẹp
văn hóa ấy.
“Lịch sử sưu tầm, nghiên cứu truyền thuyết và lễ hội về Thánh Tam Giang
vùng đất dọc sông Cầu” luận văn thạc sĩ của tác giả Nguyễn Thị Nhung, Đại học
sư phạm Hà Nội năm 2015. Toàn luận văn đã nghiên cứu một cách có hệ thống
quá trình phát triển của lịch sử sưu tầm truyền thuyết và lễ hội về Thánh Tam
Giang.
Và công trình, “Việc phụng thờ Thánh Bạch Hạc Tam Giang tại đền Đuông,
xã Bồ Sao, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc” (luận văn thạc sĩ ngành Văn hóa
học của tác giả Lưu Ngọc Thành, trường Đại học Văn hóa Hà Nội năm 2012) là
nghiên cứu về Thánh Tam Giang nhưng ở một địa danh khác. Kết quả nghiên cứu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
5




của tác giả Lưu Ngọc Thành đã khái quát Thánh Bạch Hạc trong không gian làng
Bồ Sao để từ đó nêu lên bản chất ý nghĩa việc thờ phụng ngài.
Một số công trình đề cập đến chuỗi Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh
Tam Giang, tiêu biểu có thể kể đến “Truyện cổ xứ Bắc” (Bảo tàng Hà Bắc, 1990).
Nội dung cuốn sách kể về từng vị thần có công với dân làng được lưu truyền
trong dân gian ở Hà Bắc nói chung. Hai cuốn “Truyện cổ, ca dao, tục ngữ các
làng quan họ” (Lê Danh Khiêm, trung tâm văn hóa Bắc Ninh, 2008) và “Địa chí
Yên Phong” (nhiều tác giả, Nhà xuất bản Thanh niên, năm 2002) đã giới thiệu
về Vân Mẫu và tục thờ bà trong các ngôi làng ở Yên Phong, Bắc Ninh. Tuy nhiên,
những công trình nghiên cứu trên mới bước đầu giới thiệu về nội dung các truyền

thuyết và tục thờ bà với tư cách là thân mẫu của những vị Thánh Tam Giang.
Điều đáng nói là các công trình trên chỉ đề cập đến Truyền thuyết về Vân
Mẫu và thánh Tam Giang từ những góc nhìn khác, hoặc chủ yếu mang tính sưu
tầm, chưa có công trình nào nghiên cứu về hệ thống truyền thuyết này ở Yên
Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa.
2.4. Hướng tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa
Những năm đầu thế kỉ XX ở nước ta, hướng tiếp cận văn học từ góc nhìn
văn hóa đã được nhiều học giả, các nhà nghiên cứu quan tâm tìm hiểu. Từ việc
đưa ra những quan điểm về mặt nhận thức, lí luận dựa theo lý thuyết phương Tây
áp dụng vào thực tiễn Việt Nam đến việc thực nghiệm trên một số tác phẩm của
các tác giả tiêu biểu, giới nghiên cứu đã tạo nên một bức tranh nghiên cứu văn
hóa - văn học dưới sự soi rọi của ánh sáng văn hóa. Năm 1985, trong công trình
Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều, nhà văn hóa học - GS. Phan
Ngọc đã sớm nhận ra và vận dụng những yếu tố văn hóa xã hội để tìm ra những
đặc trưng của phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều. Năm 1994, trong cuốn
sách Văn hóa Việt Nam và cách tiếp cận mới, GS. Phan Ngọc cũng đã đưa ra
những quan điểm về văn hóa, cách tiếp cận văn hóa trong văn học, gợi mở nhiều
hướng nghiên cứu khác nhau cho các học giả sau này. Tiếp sau bước đi có tính
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
6




chất mở đầu đó, đã có nhiều học giả mạnh dạn áp dụng phương pháp tiếp cận
văn học từ góc nhìn văn hóa cho các công trình nghiên cứu của mình. Có thể kể
ra đây một số công trình nghiên cứu thành công trong việc tiếp cận văn học từ
góc nhìn văn hóa như: Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa,
PGS.TS Trần Nho Thìn (Nhà xuất bản Giáo dục, 2003); Bản sắc Việt Nam qua
giao lưu văn học, PGS.TS. Nguyễn Bá Thành (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội,

2004); Thơ Mới từ góc độ văn hóa - văn học, Luận án Tiến sĩ, HoàngThị Huế
(Học viện Khoa học Xã hội, 2007); Tiếp cận Truyện Kiều từ góc nhìn văn hóa,
PGS.TS Lê Nguyên Cẩn (Nxb Thông tin và Truyền thông, 2011) …
Cũng đã có một số đề tài, luận văn thực hiện ở các trường Đại học tìm hiểu
các thể loại văn học dân gian dưới góc nhìn văn hóa. Tuy nhiên, chưa có công
trình nào nghiên cứu Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên
Phong, Bắc Ninh từ góc độ lý thuyết này.
Như vậy, Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang đã được giới
khoa học nghiên cứu. Tuy nhiên, tìm hiểu chuỗi truyền thuyết này dưới góc nhìn
văn hóa học chưa được đề cập đến. Bởi vậy, chúng tôi chọn “Truyền thuyết về
Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa”
làm đề tài cho công trình nghiên cứu của mình. Hy vọng, những tìm hiểu bước
đầu của luận văn sẽ có những đóng góp nhất định cho việc tìm hiểu về văn hóa,
văn học ở vùng đất địa linh nhân kiệt - Yên Phong, Bắc Ninh.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là: Truyền thuyết về Vân Mẫu
và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh.
- Những yếu tố văn hóa có mối quan hệ ảnh hưởng đến hệ thống Truyền
thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
7




3.2. Phạm vi nghiên cứu
3.2.1. Phạm vi tư liệu nghiên cứu
Hệ thống các Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang đã được lưu

truyền ở Bắc Ninh và khu vực đồng bằng Bắc Bộ từ bao đời nay; một bộ phận
được ghi chép cố định trong các bản thần tích, hoặc thư tịch, sắc phong; một bộ
phận được lưu truyền nơi cửa miệng dân gian. Với thời gian và điều kiện hạn chế
chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài một mặt căn cứ vào các văn bản có sẵn, một
mặt căn cứ vào các văn bản tác phẩm đang lưu truyền trong đời sống dân gian ở
Bắc Ninh. Cụ thể, qua khảo sát ở các điểm thờ Vân Mẫu và Thánh Tam Giang
thuộc huyện Yên Phong, Bắc Ninh, chúng tôi sưu tầm được một số bản truyền
thuyết được ghi lại trong Lý lịch của các di tích thờ Vân Mẫu và Thánh Tam
Giang, một số bản ghi chép từ lời kể của nhân dân (Phụ lục).
3.2.2. Phạm vi vấn đề nghiên cứu
Trong giới hạn của một luận văn thạc sĩ, chúng tôi chủ yếu tìm hiểu Truyền
thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang trên một số phương diện của hướng tiếp
cận từ góc nhìn văn hóa.
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Mục đích nghiên cứu
- Sưu tầm, tập hợp, khảo cứu hệ thống Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh
Tam Giang ở vùng Yên Phong, Bắc Ninh. Qua đó khái quát tìm ra được đặc điểm
tín ngưỡng tâm linh của người Việt.
- Tìm hiểu mối quan hệ phức hợp đa chiều giữa Truyền thuyết về Vân Mẫu
và Thánh Tam Giang với các yếu tố văn hóa, trong môi trường lịch sử văn hóa ở
Yên Phong, Bắc Ninh.
- Góp phần bồi dưỡng ý thức trân trọng giá trị văn học, văn hóa cổ truyền,
bồi dưỡng lòng tự hào về mảnh đất, con người Bắc Ninh, từ đó có ý thức gìn giữ
và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
8

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh
dưới góc nhìn văn hóa tập trung giải quyết một số vấn đề sau:
- Nghiên cứu những vấn đề về cơ sở lý luận, cơ sở thực tiễn của đề tài như:
điều kiện tự nhiên, đặc điểm lịch sử, đời sống văn hóa; một số vấn đề lý luận về
truyền thuyết và tổng quan về truyền thuyết ở Yên Phong, Bắc Ninh; phương
pháp tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa.
- Tập hợp, sưu tầm, khảo cứu các Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam
Giang từ góc nhìn văn hóa.
- Tìm hiểu thêm mối quan hệ giữa Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam
Giang với việc thờ phụng và tổ chức lễ hội trong đời sống tâm linh của người
dân Bắc Ninh.
5. Phương pháp nghiên cứu
Để tiến hành nghiên cứu, thực hiện đề tài Truyền thuyết về Vân Mẫu và
Thánh Tam Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa, chúng tôi phối
hợp vận dụng các phương pháp nghiên cứu như:
- Phương pháp điền dã: phương pháp này được sử dụng trong suốt quá trình
sưu tầm hệ thống Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở các địa
phương trên địa bàn huyện Yên Phong, Bắc Ninh.
- Phương pháp phân tích và tổng hợp: Nhằm phân tích các tài liệu lý luận
về truyền thuyết, phân tích giá trị của truyền thuyết từ góc độ văn hóa và mối
quan hệ giữa truyền thuyết với đời sống tâm linh về thờ Mẫu, thờ Thành hoàng
làng của cư dân địa phương. Từ đó tổng hợp các vấn đề nghiên cứu để đưa ra
đánh giá, kết luận về đối tượng nghiên cứu.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
9

- Phương pháp so sánh: phương pháp này chúng tôi sử dụng khi khảo cứu
đặc điểm Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở vùng Yên Phong,
Bắc Ninh với các truyền thuyết khác trong huyện.
- Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Để có thể đạt được mục đích nghiên
cứu của đề tài chúng tôi đã sử dụng thêm phương pháp nghiên cứu của nhiều
ngành khoa học như: phương pháp nghiên cứu văn hóa, phương pháp nghiên cứu
lịch sử, phương pháp nghiên cứu địa lí...
6. Đóng góp của luận văn
- Nghiên cứu một cách hệ thống Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam
Giang ở Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa; góp phần bổ sung, hoàn
thiện tri thức về truyền thuyết ở Bắc Ninh và khu vực.
- Luận văn còn góp tiếng nói để bảo tồn và phát huy những giá trị của Truyền
thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang cùng tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ người
anh hùng và thờ thần nước ở Bắc Ninh.
- Kết quả của luận văn sẽ trở thành nguồn tư liệu tham khảo cho việc nghiên
cứu, giảng dạy, học tập về văn học, cũng như nét tín ngưỡng thờ Vân Mẫu và
Thánh Tam Giang; đồng thời bước đầu góp phần cung cấp những cơ sở khoa học
cho việc hoạch định chính sách, chủ trương của chính quyền địa phương về công
tác bảo tồn và phát triển văn hóa của tỉnh Bắc Ninh trong giai đoạn hiện nay.
7. Bố cục của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung chính
của luận văn bao gồm 3 chương:
Chương 1. Tổng quan về vùng đất Yên Phong, Bắc Ninh và một số vấn đề
lý luận
Chương 2. Nội dung Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở
Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa
Chương 3.Nghê thuật Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ở
Yên Phong, Bắc Ninh dưới góc nhìn văn hóa
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

10




Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
11




NỘI DUNG
Chương 1
TỔNG QUAN VỀ VÙNG ĐẤT YÊN PHONG, BẮC NINH VÀ MỘT SỐ
VẤN ĐỀ LÝ LUẬN
Cộng đồng người trên dải đất Việt Nam, bên cạnh những nét văn hóa tương
đồng còn có nét đặc trưng riêng biệt thể hiện rõ sự khác nhau giữa các vùng miền.
Nét khác biệt ấy được chi phối bởi vị trí địa lí, điều kiện tự nhiên, hoàn cảnh lịch
sử, phong tục tập quán, đời sống văn hóa… Chính những yếu tố trên đã là nguồn
cội tạo nên giá trị văn hóa mang đặc trưng của con người nơi đó. Nghiên cứu
Truyền thuyết về Vân Mẫu và Thánh Tam Giang ngoài việc xem xét những yếu
tố địa văn hóa, địa lịch sử... còn cần tìm hiểu những kiến thức và định hướng lý
luận làm cơ sở triển khai đề tài nghiên cứu.
1.1. Tổng quan về vùng đất Yên Phong, Bắc Ninh
1.1.1. Vùng đất phù sa bên dòng sông Cầu giàu truyền thống lịch sử
Yên Phong là một huyện nằm ở phía Tây tỉnh Bắc Ninh, thuộc vùng đồng
bằng Bắc Bộ châu thổ sông Hồng. Tọa độ địa lý khoảng vĩ độ từ (21°8’45”) đến
(21°14;30”) độ vĩ Bắc; và khoảng kinh độ từ (105°54;30”) đến (106°4;15”) độ
kinh Đông. Phía Bắc giáp với hai huyện Việt Yên và Hiệp Hòa tỉnh Bắc Giang.
Phía Nam tiếp giáp với huyện Từ Sơn. Phía Đông giáp với huyện Tiên Du và

thành phố Bắc Ninh. Phía Tây giáp với huyện Đông Anh, huyện Sóc Sơn thành
phố Hà Nội.
Yên Phong có diện tích tự nhiên 9.868,11 ha. Năm 2015, dân số Yên Phong
là 162.592 người, mật độ dân số 1.277 người / km2. Địa hình chủ yếu là đồng
bằng, cao độ trung bình so với mặt nước biển 4,5 m đất đai được hình thành chủ
yếu do quá trình bồi tụ phù sa của hệ thống sông Hồng và sông Thái Bình trực
tiếp là ba con sông (sông Cầu, sông Ngũ Huyện Khê và sông Cà Lồ).
Khí hậu nhiệt độ trung bình cả năm là 23,40c nhiệt độ trung bình mùa nóng
từ 240c đến 290c có ba tháng dưới 200c (tháng 12 đến tháng 2), tháng 7 cao nhất
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
12




là 29,20c, nhiệt độ mùa đông từ 160 đến 210. Lượng mưa trung bình 1.512 mm,
có 5 tháng khô, độ ẩm trung bình 82,5%.
Do nằm ở thế lòng chảo bởi ba con sông bao bọc là sông Cầu, sông Ngũ
Huyện Khê và sông Cà Lồ nên Yên Phong có những thuận lợi cho việc phát triển
sản xuất cây trồng. Địa dạng hành chính ổn định, bền vững ít bị chia cắt song
người dân nơi đây cũng phải liên tục đương đầu gánh chịu rất nhiều khó khăn do
hậu quả của lụ lụt gây ra. Điều kiện tự nhiên ấy tạo nên sực mạnh đoàn kết, ý chí
kiên cường bất khuất của người dân phải trường kì trong đấu tranh lao động sản
xuất.
Theo địa giới hành chính hiện nay, Yên Phong có 14 đơn vị hành chính bao
gồm 01 thị trấn Chờ và 13 xã là: Hòa Tiến, Yên Phụ, Văn Môn, Tam Giang,
Đông Tiến, Đông Thọ, Trung Nghĩa, Long Châu, Yên Trung, Đông Phong, Thụy
Hòa, Dũng Liệt, Tam Đa. Với 74 thôn làng, khu phố. Yên Phong có trung tâm
huyện là thị trấn Chờ cách thành phố Bắc Ninh 15 km về phía Đông; cách thủ đô
Hà Nội 29 km về phía Tây Nam, cách quốc lộ 1A 8 km về phía Nam, có quốc lộ

18 chạy qua, cách sân bay quốc tế Nội Bài 15 km về phía Tây, cách cảng Hải
Phòng 114 km về phía Nam. Hệ thống giao thông khá thuận tiện cho việc giao
thương, tiếp xúc kinh tế, văn hóa với các nơi trong ngoài nước và khu vực. Phía
Bắc huyện lỵ có đường quốc lộ 18 chạy dọc theo hướng Đông - Tây dài 9 km đi
từ Quảng Ninh về Hà Nội, qua địa bàn các xã trong huyện là: Hòa Tiến, thị trấn
Chờ, Đông Tiến, Yên Trung, Long Châu, Đông Phong. Phía Tây có đường quốc
lộ 3 theo hướng Bắc Nam dài khoảng 5 km nối liền Hà Nội - Thái Nguyên chạy
qua các xã Văn Môn, Đông Thọ, Hòa Tiến, Tam Giang. Huyện có tổng chiều dài
10 km, nằm trên 3 nút giao thông quốc lộ 18 và quốc lộ 3 là điểm của thị trấn
Chờ, Đông Phong, Hòa Tiến. Song song với quốc lộ 18 còn có đường tỉnh lộ
286, theo hướng (Đông - Tây). Bắc Ninh nối với Đa Phúc, Phủ Lỗ dài 10 km đi
qua các xã Hòa Tiến, Yên Phụ, thị trấn Chờ, Trung Nghĩa, Long Châu, Đông
Phong. Theo hướng (Bắc - Nam) có đường tỉnh lộ (295) ngược đường phía Bắc
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
13




có thể đi phố Thắng, Hiệp Hòa, xuôi đường phía Nam đi Từ Sơn - Hà Nội dài 8
km qua các xã Đông Tiến, thị trấn Chờ, Đông Thọ; theo hướng Bắc và Tây Nam
có đường tỉnh lộ 271 từ bến Như Nguyệt đi cầu Tó dài 9 km qua các xã: Tam
Giang, thị trấn Chờ, Văn Môn. Đường thủy có sông Cầu bao phía Bắc; Sông Cà
Lồ bao phía Tây, có tổng chiều dài 26 km, chạy qua các xã: Hòa Tiến, Tam
Giang, Đông Tiến, Yên Trung, Dũng Liệt, Tam Đa. Sông Ngũ Huyện Khê bao
phía Nam và Đông Nam hợp lưu với sông Cầu chảy qua các xã: Đông Phong,
Long Châu, Trung Nghĩa, Đông Thọ, Văn Môn. Cùng với tổng số 56 km đường
huyện, 64,5 km đường liên xã, 220 km đường bê tông thôn xóm, rất thuận lợi
cho việc sản xuất, lưu thông hàng hóa và sinh hoạt văn hóa cộng đồng.
Kể từ khi được khai danh thành lập huyện, trải qua hàng nghìn năm lịch sử

dựng nước và giữ nước của dân tộc, vốn là vùng đất cổ xinh đẹp giàu có tiềm
năng, người dân trung hậu, chất phác, làng xã Yên Phong không ngừng được
củng cố, liên kết chặt chẽ bền vững, đã trở thành pháo đài đánh thắng mọi kẻ thù
xâm lược, bảo vệ giữ làng, tạo nên sức mạnh cộng đồng dân tộc, xây dựng quê
hương ngày càng giàu mạnh về vật chất, tiên tiến đậm đà về bản sắc văn hóa dân
tộc của địa phương.
Yên Phong là miền quê vốn có truyền thống thượng võ và lòng yêu nước nồng
nàn, các thế hệ người dân Yên Phong luôn có tinh thần đoàn kết, tích cực tham gia
đóng góp vào công cuộc đấu tranh chống giặc ngoại xâm, bảo vệ Tổ quốc.
Thời kỳ đầu Công nguyên, nhà Hán xâm lược cai trị nước ta, vùng Yên
Phong thuộc quận Long Biên (quận Giao Chỉ). Năm 43 nhân dân trong vùng đã
nổi dậy hưởng ứng cuộc khởi nghĩa của hai Bà Trưng, đánh đuổi giặc Tô Định,
giải phóng Long Biên.
Mùa xuân 542, nhân dân Yên Phong hưởng ứng cuộc khởi nghĩa của Lý Bí
đánh đuổi giặc Lương, Lý Bí lên ngôi hoàng đế, đặt quốc hiệu là Vạn Xuân, đóng
ở Long Biên, câu chuyện còn được lưu truyền qua hình ảnh người con gái quê
hương Hứa Trịnh Hòa, đã từng theo giúp Lý Bí đánh giặc dựng nước.Thế kỷ thứ
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
14




XI nơi đây đã trở thành trung tâm diễn ra cuộc kháng chiến chống Tống, dưới sự
chỉ huy của người anh hùng dân tộc Lý Thường Kiệt, nhân dân Yên Phong đã
đóng góp lực lượng dân binh lớn tham gia cuộc kháng chiến, cùng nhân dân cả
nước đánh tan 30 vạn quân xâm lược nhà Tống, xây dựng một quốc gia Đại Việt
độc lập tự cường, đất nước bước vào một thời kỳ phát triển thịnh vượng về kinh
tế, xã hội, thương mại. Năm 1285, giặc Nguyên hung hãn mở cuộc xâm lược
nước ta lần thứ hai. Với lá cờ thêu 6 chữ vàng, “Phá cường địch, báo hoàng ân”

dưới sự chỉ huy của Trần Quốc Toản trong hào khí “Sát Thát” (giết giặc Nguyên)
khắp vùng quê Yên Phong, nhân dân hưởng ứng góp công, sức cùng quân đội
nhà Trần đánh giặc. Phạm Ngộ từng làm Tham tán quân vụ, có công giúp Hưng
Đạo Vương đánh giặc Nguyên, được vua thưởng nhiều ruộng đất cho cả một
vùng Đông Lâu.
Thời Pháp thuộc Yên Phong là địa bàn hoạt động của nghĩa quân Yên Thế,
nhiều thanh niên các xã Đông Tiến, Tam Giang, Hàm Sơn (nay là thị trấn Chờ),
Trung Nghĩa, Yên Phụ, Dũng Liệt,…tham gia nghĩa quân, trực tiếp cầm gươm,
súng giết giặc. Rừng Đông Xuyên có địa thế hiểm yếu là nơi cất dấu quân của
nghĩa quân.
Trong cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm, dưới sự lãnh đạo của Đảng.
Yên Phong là địa bàn sớm có tổ chức tiền thân của Đảng và phong trào quần
chúng phát triển mạnh mẽ, từ những năm 1928, chi hội Việt Nam thanh niên cách
mạng đã được thành lập và có nhiều hoạt động như: hình thức rải truyền đơn,
kêu gọi bãi khóa, bãi thị, đòi giảm giờ làm (ngày làm việc 8 tiếng), ủng hộ nước
Nga.
Trong phong trào cách mạng tháng Tám năm 1945, Đội thanh niên cứu quốc
được thành lập, dưới sự lãnh đạo của Đảng đã tham gia tích cực vào cuộc khởi
nghĩa giành chính quyền của huyện Yên Phong ngày 18/8/1945, cướp đồn điền
Vũ Văn An ngày 19/8/1945, giành chính quyền tỉnh Bắc Ninh ngày
20/08/1945.Trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, nhân dân Yên
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
15




Phong không quản ngại hi sinh gian khổ, đóng góp sức người, sức của hưởng
ứng các phong trào thi đua yêu nước như “Tuần lễ ủng hộ kháng chiến”, “Mùa
đông binh sĩ”, “Hũ gạo kháng chiến”… hàng ngàn người được huy động tham

gia thanh niên xung phong dân công hỏa tuyến phục vụ chiến dịch, đào 5.050m2
đất hào, đắp 4.600m3 đất ụ để ngăn cản bước tiến của xe địch. Tổng kết cuộc
kháng chiến có 901 thanh niên tham gia nhập ngũ; 214 liệt sĩ; bộ đội, du kích,
huyện đã đánh 237 trận, phá 13 ban tề phản động, đánh bại hàng trăm cuộc càn
quét lớn nhỏ của địch; diệt 685 tên địch, làm bị thương 204 tên, bắt sống 61 tên,
bức hàng 146 tên, thu 189 súng trường, 46 tiểu liên, 50 trung liên và đại liên, 02
đại bác và hàng trăm tấn quân trang, quân dụng; được Chính phủ tặng thưởng
Huân chương Kháng chiến hạng nhì.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, toàn huyện có 6.697 người
tham gia nhập ngũ, 1013 liệt sĩ, 384 thương bệnh binh, 1.539 gia đình được cấp
bằng danh dự có công với nước, 7945 người được tặng thưởng Huân, Huy
chương cứu nước, 10 Huân chương Lao động kháng chiến các hạng, 784 Huân
chương chiến công Giải phóng, 6 Huân chương Chiến công, 34 mẹ Việt Nam
Anh hùng, 1 Anh hùng lực lượng vũ trang Đào Xuân Tiến.
Tổng kết 02 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, một
chặng đường đầy khó khăn, gian khổ, mất mát hi sinh, nhân dân Yên Phong luôn
tin tưởng vào đường lối lãnh đạo của Đảng, vượt qua mọi thử thách đóng góp
sức người, sức của cùng nhân dân cả nước mở ra một trang sử mới huy hoàng
của dân tộc, cả nước đi lên CNXH, Yên Phong được đón nhận danh hiệu Anh
hùng lực lượng vũ trang.
Vốn sinh ra từ vùng đất sông nước bao quanh, người dân Yên Phong luôn
quan tâm đến việc phát triển kinh tế, lấy nông nghiệp làm nghề sản xuất chính,
ngoài việc chăn nuôi, trồng trọt còn nghề phụ khác như: trồng dâu nuôi tằm, dệt
vải ra đời từ rất sớm và phát triển rộng rãi ở Vọng Nguyệt (Tam Giang), Chân
Lạc (Dũng Liệt)… nghề tre đan ở Đông Xuyên, Đông Thái; nghề cày bừa ở Đông
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
16

Xuất, đúc mũi cày ở Phú Mẫn, dệt vải trắng ở Yên Phụ, nấu rượu ở Quan Đình,
Đại Lâm, ép dầu ở Phương La, mì gạo ở Đại Lâm (Tam Đa), Cầu Gạo (Yên
Phụ)…
Năm 2017 tình hình kinh tế - xã hội của huyện tiếp tục phát triển ổn định,
với những kết quả đáng khích lệ: Tổng sản phẩm GRDP địa phương ước đạt trên
4.000 tỷ đồng. Khu vực nông nghiệp 685 tỷ đồng, khu vực công nghiệp, xây dựng
1.700 tỷ đồng; khu vực dịch vụ 1.600 tỷ đồng, thu nhập bình quân đầu người đạt
52 triệu đồng/người/năm. Công tác đầu tư xây dựng cơ bản tiếp tục được quan
tâm. Lĩnh vực văn hoá - xã hội có nhiều chuyển biến tích cực; công tác quốc
phòng - an ninh được giữ vững, quan hệ đối ngoại tiếp tục được củng cố và tăng
cường. Công tác xây dựng tổ chức cơ sở Đảng tiếp tục được coi trọng. Công tác
giải quyết thủ tục hành chính nhanh gọn, kịp thời, hiện đã thành lập và đưa Trung
tâm Hành chính công vào hoạt động bước đầu phát huy hiệu quả.
Kể từ khi được khai danh thành lập huyện, trải qua hàng nghìn năm lịch sử
dựng nước và giữ nước của dân tộc, vốn là vùng đất cổ xinh đẹp giàu có tiềm
năng, người dân trung hậu và chất phác, làng xã Yên Phong không ngừng được
củng cố, liên kết chặt chẽ bền vững, đã trở thành pháo đài đánh thắng mọi kẻ thù
xâm lược, bảo vệ giữ làng, tạo nên sức mạnh cộng đồng dân tộc, xây dựng quê
hương ngày càng giàu mạnh về vật chất, tiên tiến đậm đà về bản sắc văn hóa dân
tộc của địa phương.
1.1.2. Nơi hội tụ nhiều truyền thống văn hóa, văn học dân gian
Không chỉ thịnh vượng phồn vinh mà Yên Phong còn là một miền quê sản
sinh, lưu giữ nền văn hóa văn học dân gian gồm nhiều loại hình nghệ thuật khác
nhau với 73 di tích lịch sử, văn hóa và những sự tích, truyền thuyết dân gian khá
đặc sắc, hấp dẫn.
Truyền thuyết phản ánh những nét đẹp trong lao động sản xuất có sự tích
Bà Chúa Chóa, Bà Chúa Sành dạy dân trồng dâu nuôi tằm, dệt vải, làm đồ gốm;
Sự tích về nàng Nhũ Hương, đức tài nhân (ở Phong Xá), bà Thí Thóc (ở Vọng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

17




Nguyệt) với đức tính cần cù, nhân hậu để tiếng thơm cho đời. Sự tích miêu tả
những nỗ lực của nhân dân ta trong cuộc đấu tranh dựng nước và giữ nước, chống
thiên tai như: Truyền thuyết về Quý Minh đại vương (ở Hàm Sơn), ba vị tướng
người Đại Lâm giúp vua Hùng đánh giặc, truyện An Dương Vương đắp thành
Cổ Loa và Bạch Kê Tinh ở Yên Phụ, truyện Đức Thánh Tam Giang hiển linh với
bài thơ “Nam quốc sơn hà” đánh Tống ở Đền Xà, truyện Nguyễn Hữu Nghiêm
(Thọ Khê) vâng lệnh vua cầu đảo ở đền Hàm Sơn (nay là thị trấn Chờ)… cùng
nhiều sự tích về địa danh như: “Chợ Chờ”, “Đò Lo”, “Bến Gầm”, “Làng Lẫm”,
“Đồng Xác”, “Thất Diệu Sơn”, “Sông Thiếp”.
Hiện nay, Yên Phong còn có 72 ngôi đình, 72 ngôi chùa, 17 từ đường, 4
miếu, 1 điếm, 73 di tích đã được Nhà nước xếp hạng. Trong đó: di tích cấp quốc
gia có 37, di tích cấp tỉnh có 36, trong 73 di tích có 34 di tích lịch sử, 39 di tích
văn hóa nghệ thuật. Cùng với việc điều tra khảo sát của Viện Hán Nôm năm
1991, Yên Phong còn phát hiện 303 tư liệu văn bia, 22 quả chuông, 241 câu đối,
317 bức hoành phi và nhiều tư liệu chép tay bằng chữ Hán, chữ Nôm. Đây là
mảng tư liệu khá phong phú giúp cho việc khảo cứu đầy đủ hơn về các mặt đời
sống văn hóa xã hội của huyện. Nhiều làng xã còn lưu giữ những ngôi đình khá
đặc sắc như: đình Diềm, đình Ngô Nội, đình Quan Đình là những công trình kiến
trúc độc đáo với những chạm khắc có giá trị nghệ thuật cao. Chùa Khai Nghiêm
Vọng Nguyệt do công chúa Nguyệt Sinh nhà Lý xây dựng năm 1333, đời Trần
Hiến Tông, có sông núi bao quanh là nơi thắng cảnh nổi tiếng xưa. Được Hàn
lâm học sĩ Trương Hán Siêu có bài văn bia “Khai nghiên tự”. Đền Tam Giang
thờ Uy địch đại vương, Vương Húy Hát em trai Trương Hống, nằm bên ngã ba
sông Như Nguyệt là nơi đền thiêng bậc nhất.
Mỗi độ tết đến xuân về, Yên Phong còn là miền quê của lễ hội với 65 lễ hội

hiện có, trong đó có 64 lễ hội truyền thống và 1 lễ hội lịch sử. Lễ hội dân gian
thường được tổ chức diễn ra xuân thu nhị kỳ mỗi năm một lần có nơi 3 năm một
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
18




lần, có rước sắc, văn tế thần và các trò chơi dân gian như: vật, chọi gà, cờ người,
bơi chải trên sông Cầu. Lệ hội lịch sử chiến thắng Như Nguyệt được tạo dựng lại
sau kỉ niệm 920 năm chiến thắng quân xâm lược nhà Tống (1077) thời gian lấy
ngày 18/2 âm lịch là ngày lễ chính, 5 năm tổ chức một lần có mô phỏng hình
tượng Lý Thường Kiệt đánh Tống và hội bơi chải trên sông Cầu. Cũng như nhiều
làng quê khác ở Yên Phong vào tháng giêng và tháng hai, dường như các ngày
hội quan họ diễn ra liên tiếp: Chắp (ngày 4), Đống Cao (ngày 7), Chọi, Nguyễn
(ngày 9), Sói (ngày 12), Yên Từ (ngày 13), Mành (ngày 14), Trà, Đông Mai, Tam
Đảo, Diềm (ngày 15), Bùi (ngày 28). Sang tháng 2, hội cũng vẫn còn: Đặng Xá
(ngày 2), Tiên Thượng (ngày 6), Tiêu Long (ngày 7), Điều (ngày 15), Yên Xá,
Thọ Ninh (ngày 19). Bên cạnh ngày hội của quan họ, Yên Phong còn nhiều hội
khác. Nếu Đông Yên có Hội thi nói quá thì làng Vọng Nguyệt vào ngày 4 tháng
giêng, lại tổ chức đốt pháo nổ, diễn tả lại cảnh công chúa Nguyệt Sinh lấy bác
phó rèn. Trò Bách công: sĩ, nông, công, thương là hoạt động không thể thiếu ở
làng Như Nguyệt được tổ chức vào ngày 7 tháng giêng. Còn ở làng Yên Vĩ, tổ
chức cho trẻ em chạy giành bình nước thật vui nhộn và khỏe khoắn.
Khoa cử thời cổ Yên Phong có nhiều nhân tài, góp phần làm rạng rỡ nền
văn hóa nước nhà từ khóa thi Quý Sửu (1433) đến khoa thi Kỷ Dậu (1849) có
136 khoa thi: tiến sĩ Yên Phong có 41 người đỗ đạt. Nhà sử học Phan Huy Chú
viết “Làng Vọng Nguyệt ở Yên Phong có họ Ngô Ngọc đỗ chính bảng thờ Hồng
Đức rồi 5 đời đỗ liên tiếp, thực là xưa nay ít có”. Trong nhiều thời kì dưới thời
phong kiến, hàng trăm nho sinh trong huyện đã đỗ tiến sĩ, cử nhân. Đặc biệt khoa

thi năm Mậu Thìn (1580) có 5 người đỗ tiến sĩ trong đó có 2 người chiếm bảng
tam khôi. Ngày nay: có 02 Giáo sư, 19 phó giáo sư, 101 tiến sĩ, 296 thạc sĩ và
5533 người đạt trình độ đại học.
Không chỉ tự hào về khoa bảng mà dân ca quan họ cũng là niềm tự hào của
quê hương Yên Phong. Bởi lẽ khi xét quan họ là di sản văn hóa phi vật thể, Yên
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN
19