Hoàng Diệu.

Hoàng Diệu
(Mậu Tí 1828 - Nhâm Ngọ 1882)
Chí sĩ yêu nước, tự Quang Viễn, hiệu Tĩnh Trai, quê làng Xuân Đài,
huyện Diên Phước, tỉnh Quảng Nam (nay tuộc huyện Điện Bàn, tỉnh
Quảng Nam). Trước vốn tên Hoàng Kim Tích, sau mới đổi là Hoàng
Diệu. Ông sinh ngày 10 tháng2 năm Mậu tí 1828, đỗ cử nhân khoa
Mậu thân 1848 và phó bảng khoa Quý sửu 1853, lúc 25 tuổi.
Sơ bổ Tri huyện Tuy Phước (Bình Định), rồi thăng Tri phủ Tuy Viễn
cũng trong tỉnh Bình Định. Sau đó ông phải giáng, đổi về Tri huyện
Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên. ít lâu thăng Tri phủ Lạng Giang (Bắc
Giang), án sát Nam Định, rồi Bố chính Bắc Ninh. Ông nổi tiếng công
minh và thanh liêm. Suốt 30 năm làm quan nhiều nơi, cảnh nhà vẫn
thanh bạch, nghèo túng.
Đến năm Đinh sửu 1877, ông về Huế làm Tham tri bộ Hình, qua
Tham tri bộ Lại, coi viện Đô sát và dự vào viện Cơ mật. Năm sau,
làm Tuần vũ Quảng Nam, rồi làm Tổng đốc An Tịnh. Chẳng bao lâu
ông được triều đình ủy nhiệm chức Phó toàn quyền Đại thần để hiệp
thương với sứ bộ Y Pha Nho (Tây Ban Nha).
Canh thìn 1880, ông làm Tổng đốc Hà Ninh, lãnh chức hàm Thượng
thư bộ Binh, gồm coi cả việc thương chính.
Đầu năm Nhâm ngọ 1882, đại tá Pháp Henri Rivière đem quân ra
cướp miền Bắc, lấy cớ bảo vệ sinh mạng và tài sản Pháp kiều. Ông
bất bình, chuẩn bị đề phòng và sẵn sàng đối phó mọi bất trắc, đột
biến do quân Pháp âm mưu gây ra.
Quả nhiên, lúc 5 giờ ngày 8 tháng 3 Nhâm ngọ (25 tháng 4 -1882) H.
Rivière sai thông dịch viên tên Phong đưa tối hậu thơ, yêu sách 3
điều:
- Phá các tạo tác phòng thủ trong thành
- Giải giới binh lính.
- Đúng 8 giờ các vị tổng đốc tuần phủ, bố chính, án sát và chánh,
phó lãnh binh phải thân đến trình diện tại dinh đại tá. Sau đó, quân

Pháp sẽ vào thành kiểm kê. Xong sẽ giao trả thành lại. Ông tiếp tối
hậu thư, phẫn uất sai Tôn Thất Bá đi điều đình. Nhưng không đợi trả
lời, lúc 8 giờ 15 Rivière tấn công với số quân 450 người và một ít
thân binh, có 4 tàu chiến yểm trợ: La Fanfare, La Massue, La Hache,
La Surprise (tàu này không kịp tới, vì mắc cạn dọc đường Hải Phòng
đi Hà Nội).
Trước hoả lực của quân cướp nước, Hoàng Diệu quyết liệt đối phó.
Ông chỉ huy quân sĩ chống cự ở cửa Bắc. Trong khi ấy Tôn Thất Bá
chạy trốn vào làng Mọc (Nhân Mục) ở phía Đông Nam Hà Nội theo
giặc.
Một lát sau, kho thuốc súng trong thành nổ, do Pháp thuê Việt gian
đốt (có sách nói là Tôn Thất Bá đã làm nội tuyến cho địch).
Bố chính Nguyễn Văn Tuyển, Đề đốc Lê Văn Trinh và các lãnh binh
bỏ thành chạy, còn Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng trốn trong hành
cung.
Một mình Hoàng Diệu vào hành cung, thảo tờ di biểu, rồi ra trước Võ
miếu dùng khăn bịt đầu thắt cổ tự tử, hưởng dương 50 tuổi. Sĩ tử Hà
thành điếu ông.
Hoàng Hữu Xứng, Võ Trọng Bình, Trần Đình Túc đều có thơ, liễn
cảm niệm ông và ngậm ngùi thân phận họ. (X. Hoàng Hữu Xứng,
Trần Đình Túc,Võ Trọng Bình).