Hình tượng lửa trong văn học nghệ thuật

Số 25 (50) - Tháng 02/2017

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN

Hình tượng L

t ng

nh

ngh th

t

Image of Flame in literature and art
TS. Phạm Ngọc Hiền
Trường Đại học Sài Gòn
Pham Ngoc Hien, Ph.D.
Saigon University
Tóm tắt
Lửa có vai trò rất quan trọng đối với vũ trụ nói chung và con người nói riêng. Theo nghĩa đen, lửa tồn
tại dưới dạng vật chất. Tuy nhiên, lửa cũng được hiểu theo nghĩa bóng, chỉ các xung động, khí chất,
năng lực tinh thần của con người. Ngọn lửa tinh thần này thăng hoa vào các lĩnh vực hoạt động của con
người, trong đó có sáng tạo nghệ thuật. Rất nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật cũng mang hình bóng và
tính chất của lửa.
Từ khóa: lửa, năng lượng, sáng tạo, thăng hoa, nghệ thuật.
Abstract
The flame plays a very important role to the universe in general and the people in particular. In the
literal sense, the flame exists in material form. However, flame is also perceived in the figurative sense
to indicate the impulse, the temperament and the capacity of the human spirit. This spiritual flame
penetrates in various fields of operations of human, including the art creativity. Many literature works

also contain the image and characteristic of the flame.
Keywords: flame, energy, creativity, sublimation, art.

T hàng vạn năm nay, con người
lu n băn khoăn tự h i vũ trụ được sinh
ra t đ u Người Trung uốc, chủ nh n
của thuy t m dư ng ngũ hành, cho r ng,
có năm chất ki n tạo vạn vật mộc, h a,
th , kim, thủy.
i sự vật được hình
thành t sự k t hợp hài hòa gi a tính chất
m nước và dư ng lửa . Như vậy, tính
chất của lửa có m t trong tất c vạn vật.
Người n Độ cũng cho r ng, thần lửa
nhi là đấng th m nhập kh p n i ,
hóa th n vào tất c các sự vật, kể c con
người. h i chăng lửa là y u tố quan
trọng nhất trong các chất ki n tạo vũ trụ
và sự sống con người?

1. Lửa trong vũ trụ và con người
Theo các nhà h n t m học Lửa là
nh n tố đầu tiên của mọi hiện tượng
G.Bachelard , Tất c các thiên thể đều
được sáng tạo t c ng một thiên chất duy
nhất của ngọn lửa tinh khi t (Joachim
Poleman) [1, tr.191]. y nhìn lên bầu trời
ban đêm, hàng triệu ng i sao được tạo ra t
lửa.
t trời là một qu cầu lửa kh ng lồ.

Nói cách khác, c vũ trụ này được tạo ra t
lửa. Trái đất ch ng ta cũng là một qu cầu
lửa đ nguội. T đống tro tàn hàng t năm
của nó, nh ng sinh vật đầu tiên xuất hiện.
Tr i qua hàng triệu năm ti n hóa, hình
thành nên con người. Rồi con người mới
26


PHẠM NGỌC HIỀN

các thi t b . Lửa là vật siêu tồn tại , nó
kh ng hiện h u mà chỉ tiềm ẩn. Nh ng
người có nhiều lửa còn gọi là có bầu máu
nóng. ọ có tính cách mạnh m , ưa hoạt
động và có thể nóng tính như lửa. on
người có thể gi i thoát bớt lửa b ng nhiều
cách hăng hái chi n đấu để tr t lửa lên đầu
gi c, thời bình thì tích cực lao động tay
ch n ho c tham gia thể thao để gi i thoát
bớt lửa qua hoạt động c b p. ọ có thể
tham gia các hoạt động khoa học, nghệ
thuật để cống hi n cho x hội. Theo xu th
tự nhiên, lửa thường thoát ra theo con
đường tình dục. Nhưng n u để lửa thoát ra
theo con đường này quá nhiều thì chí
phấn đấu của con người có thể b nguội
lạnh. B i vậy mà nhiều nam thanh niên l c
chưa có vợ thì rất năng n , sau khi có vợ
tr nên mất phong độ. Nhiều văn nghệ sĩ

chỉ sáng tác, biểu di n sung s c
tu i
thanh niên, vì khi ấy ngọn lửa dục tình rất
mạnh. . . Niet sche cho r ng Nghệ sĩ
có bẩm tính kể c th n xác rất mạnh m ,
tinh lực th a th i, tính dục dồi dào. N u
qu không có một loại tính dục nóng b ng
nào đó, thì thi t tư ng khó có được
Raphaen [4, tr.9]. i có ngọn lửa tình dục
càng mạnh thì càng d thành công trong
cuộc sống. B i vậy mà Bachelard nói
Siêu lửa báo trước siêu nhân . uốn tr
thành siêu nhân ph i th a m n hai điều
kiện có lửa mạnh và bi t cách điều ti t lửa
đ ng hướng. ác nghệ sĩ tài năng bi t cách
kiềm ch ngọn lửa tình dục, không cho
ch y nhiều ra đường giao hợp mà b t nó
chuyển hoá lên đầu. B i vậy mà đầu các
nhà văn thường nóng rực do dòng máu
nóng vận hành nhiều để khai m ra các
luồng tư ng.
t họ thường đ do suy
nghĩ nhiều và mất ngủ, đó là sự mất ngủ
của lửa . Ngọn lửa mang theo hình nh của
tính dục và các nhân tính khác phát xạ vào

x y dựng nên nền văn hóa mang tính chất
của lửa.
Ta h y nói đ n sự tồn tại tiềm ẩn của
lửa trong con người dưới dạng vật chất.

on người giống như một c máy chạy
b ng nhiệt. Nguyên liệu th c ăn được đốt
cháy dạ dày và chuyển hóa thành năng
lượng theo dòng máu nóng đ rực đ n các
c quan để vận hành c thể. ay nói cách
khác, lửa đ tạo ra động lực để th c đẩy
các hoạt động của con người. N u lửa t t
thì c thể nguội lạnh, c máy người ng ng
hoạt động.
thể người ch a kho ng
nước
dạng nóng ấm. ua các thi t b
hiện đại, người ta thấy h i nóng t a ra
ng n ngụt quanh th n người. ó thể nói,
con người là một khối lửa tiềm ẩn. Ta đ
t ng nghe nói đ n hiện tượng người tự bốc
cháy ho c phát lửa làm cháy nhiều vật
xung quanh. ũng có hiện tượng người tự
phát sáng, các v thánh thần được t là có
hào quang lấp lánh trên đầu. ác v cao thủ
v l m ngày xưa có thể chư ng ho c
khạc ra lửa. h ng ph i ng u nhiên mà
trong ng n ng người iệt có các t ng
trái tim lửa cháy, ánh m t đượm lửa yêu
đư ng, nụ h n nồng cháy, một c thể đ p
bốc lửa, đi tán gái b mất lửa, ngọn lửa dục
tình, t t lửa lòng. o c người ta cũng nói
trái tim s i sục căm th , bầu máu nóng sục
s i, ánh m t rực lửa căm hờn, đốt cháy tim
gan, nóng lòng như lửa đốt, c đấm n y

lửa, tr t lửa, chia lửa, lửa iệt, người gi
lửa cho làng nghề truyền thống, người ti p
lửa cho th bộ đội ...
hiểu theo nghĩa
nào chăng n a, ta cũng thấy một quan niệm
ph bi n r ng trong con người có lửa.
Khi nói đ n lửa trong con người, ta
thường hiểu theo nghĩa bóng, chỉ một xung
lực mạnh m th c đẩy các hoạt động của
con người. Đấy là lửa tình, lửa
chí,
kh ng thể nhận thấy b ng m t thường ho c
27


HÌNH TƯỢNG LỬA TRONG VĂN HỌC NGH THUẬT

chàng. Bachelarl nói Prometheus là một
người tình lực lư ng h n là một tri t gia
th ng minh, và sự tr th của các thần là sự
tr th vì ghen tu ng [ , tr.
. Như vậy,
vụ án Prometheus có liên quan đ n lửa và
tình dục.
x lạnh, người ta rất coi trọng lửa.
Trong nh ng tháng dài giá lạnh tuy t r i,
họ chỉ bi t ngồi bên đống lửa. Nh ng
người kh ng ch u ăn kh ng ngồi rồi thì gi t
thời gian b ng cách tính toán chuyện làm
ăn ho c tri t l m mộng trước lửa. ự sinh

động và h i nóng của lửa đ kích thích
người ta tư duy. ó ph i chăng vì th mà
x hàn đới và n đới, khoa học và tri t học
phát triển mạnh h n x nhiệt đới Tuy
nhiên kh ng ph i ai ngồi ng m lửa cũng
làm nên chuyện. Nhà văn Giono nói chỉ có
nh ng người có tri th c ngồi ng m lửa
mới có thể phá v cánh cửa của b p lò và
th m nhập vào bí mật của lửa . Nhà th
Toulet ca ngợi sự k diệu của lửa
ư
l t o than a
a ng
á t
,
t a như ng n lửa
t há
nh
t t ng hát u . Nhiều người ta yêu
lửa đ n m c, tư ng tượng r ng mình s
được may m n khoác chi c áo choàng của
lửa
ao
t
o t ong nh ng
ng nha thạ h n ng ng, h gh h t
l t t ong
ánh ta lửa a ngư
g ng như t t nh nh n gh h t l ngư
u

t
áo hoá
u
á h t s h ng l á h t t ong ng
thanh h t
u hu ện a ngư
ng - Geroge and . ái ch t trong lửa
được coi là thiêng liêng như được n m
trong cánh tay u y m bốc lửa cửa người
tình. B i vậy, nó có s c hấp d n mạnh m .
Ti ng gọi của giàn ho thiêu v n c là
một chủ đề thi ca căn b n ... T
ictor
ugo đ n enry de Regnier, giàn h a thiêu
của thần ercule, giống như một biểu

các tác phẩm nghệ thuật.
2. Hình tượng lửa trong văn học
nghệ thuật thế giới
Trước h t, ta h y th m nhập vào kho
tàng thần thoại th giới để thấy được mối
quan hệ gi a lửa và tình dục. Trong tác
phẩm h ng hu n thoạ
ngu n g
a
lửa của ra ev có các c u chuyện sau ột
số th d n ch u c cho r ng, có con vật t
euro gi lửa trong mình. ột người đàn
ng đ gi t nó để tìm lửa. hi ch đ i c
quan sinh dục đực rất dài, anh ta thấy trong

đó một ngọn lửa đ rực. Lửa kh ng chỉ có
c quan sinh dục đực mà còn có c
quan sinh dục giống cái. một bộ tộc nọ,
chỉ có phụ n gi lửa. Trong l c nam giới
vào r ng săn b n, phụ n lấy lửa ra nấu chín
th c ăn rồi vội v thu gom lửa lại giấu vào
trong m hộ. hi nam giới về h i lửa đ u
hụ n tr lời kh ng có lửa. òn thần thoại
Nam
kể r ng, một anh h ng đu i theo
một phụ n và đe doạ s chi m đoạt ch n u
không cho anh ta bí mật của lửa. Bí th , ch
đành giang rộng hai ch n, ấn vào bụng để
.R
cục lửa phun ra t m hộ [ , tr. ràng khó có thể tin nh ng chuyện đó nhưng
người ta v n thích th lưu truyền để mượn
hình nh ngọn lửa nói hộ mình nh ng t m
tư thầm kín về tình dục.
Thần thoại y Lạp có c u chuyện n i
ti ng liên quan tới lửa như sau Nguyên
trước đ y, lửa là vật thiêng liêng chỉ dành
cho thần thánh. Nhưng vì thư ng loài
người, Prometheus đ ăn c p lửa của thần
thánh đem xuống cho con người. Thần
Zeus đ phạt chàng b ng cách xích vào
một t ng đá cho diều quạ rỉa th t. ó người
l gi i r ng, s dĩ Zeus tr ng phạt
Prometheus là do ghen tu ng. ó thể chàng
có th n hình bốc lửa nên được các nàng
tiên và các c gái trần gian say đ m. B i

vậy, ch a tể mu n loài đ ki m cớ phạt
28


PHẠM NGỌC HIỀN

tượng tự nhiên, ti p tục nói với ch ng ta số
phận của chính con người [ , tr.116].
ch u u, có rất nhiều nhà th dành
nhiều trang để tri t l về sự k diệu của lửa
như: Jean Paul, Hoffmann, Paul Valery,
ONeddy, Edgar Poe, Emila Zola,
Appolinnaire... Lửa trong th Novalis thể
hiện rất đa dạng cái vuốt ve cọ xát trên
th n hình nóng b ng, nụ h n nồng cháy,
đ i m t long lanh ngọn lửa dục tình... Lửa
còn tiềm ẩn trong đất đá và kim loại, nh ng
bông hoa lửa, lửa trên bầu trời. ng nói
Ánh sáng là thiên tài của hiện tượng có
tính lửa . N valis ch u sự th c đẩy mạnh
m t lửa. B i vậy trong tác phẩm h n
t m học về lửa , Bachelard đ lấy tên ng
để gọi cho một loại m c c m có liên quan
đ n lửa, là
o al s”, bên cạnh
các m c c m khác như
Prometheus”, “
Empedoclo . Lửa
cũng kh i nguồn c m h ng mạnh m cho
L. Aragon vi t bài th

n a t ư gư ng
soi". Nhìn người tình ch i mái tóc vàng rực
lửa, ng ng nàng đang kiên trì dập t t
ngọn lửa th chi n . Lửa đ gợi cho ng
bao suy nghĩ lớn lao về một thời bi k ch
của l ch sử “ h lượ h n h a ánh lửa
ng ng
lo sáng t ong t
ao t
nh
h ng n u t n
ngư
u
ngh a s u a a á lửa
.
c d đ tuyên bố t b chủ nghĩa đađa
và siêu thực để đ n với chủ nghĩa hiện thực
N, nhưng tác phẩm của ng v n lốm
đốm ngọn lửa siêu thực, bí hiểm. Để nhận
thấy hình nh của lửa trong nghệ thuật, cần
ph i có ki n th c để gi i m các k hiệu.
B i vậy, Bachelard nói Trí tư ng tượng
hoạt động trên đỉnh cao của trí tuệ, giống
như một ngọn lửa ... Trong v ng ẩn dụ
của ẩn dụ, người ta s hiểu được nền s n
xuất thi ca kh ng lồ của nh ng hình nh
ngọn lửa [1, tr.259].

3. Hình tượng lửa trong văn học
nghệ thuật Việt Nam

Người iệt Nam rất t n thờ lửa, b i
lửa đem lại no ấm cho con người, và đ c
biệt, lửa là v thần bi t h t mọi chuyện. ì
vậy mà c m i d p t t đ n, hình tượng vua
lửa ng Táo tr thành nguồn c m h ng
v tận cho các tác phẩm th văn, k ch,
họa... Lửa xuất hiện trong các hoa văn
trang trí, nhất là nh ng n i thờ c ng trang
nghiêm. Nguy n u cũng như nhiều người
khác, tin r ng trong lòng người có lửa, nên
t t
trong T u ện
u, ng vi t
lửa l ng
n h n o h n
h ng l
chi . au này, cụm t
t lửa l ng được
Nguy n
ng oan lấy đ t tên cho một
tiểu thuy t của mình. uy ận đ đ t tên
cho tập th đầu tay của mình là
ửa
thiêng . Đó là ngọn lửa thiêng liêng đ
kh i nguồn c m h ng cho th ng. Người
ta thường nói đ n cụm t văn hóa rượu ,
nó cũng tư ng đư ng với văn hóa lửa .
B i trong rượu có lửa, rượu mạnh có thể
đốt cháy, Rượu là
a h a công của sự

say mê
enry urger . ác thi nh n
thường d ng s c nóng của rượu để kh i
dòng c m h ng cho th . T n Đà vi t
t s nh a ượu
th
h ng th h ng
ượu s ng như th a .
m h ng th còn
được kh i nguồn t th n hình bốc lửa của
người đ p. B i th mà có một thi nh n vi t
trong bài o
:
lửa th t ong
ao
t
nh
ng th nh t o
t
không .
ống rượu - ng m hoa - làm th là bộ
ba đồng hành trong c ng nghệ s n xuất
th . Tuy nhiên, có thể thay th rượu và hoa
đ p b ng nh ng nguyên liệu khác, đó là
nhiệt năng t a ra t tình yêu thư ng con
người nồng cháy và chí cách mạng sục
s i. Nền nghệ thuật v s n mang tính chất
của lửa rất r rệt. ác họa sĩ thường d ng
29

HÌNH TƯỢNG LỬA TRONG VĂN HỌC NGH THUẬT

ha h lửa
ng”... Đ c biệt là bài
Ê-mi-ly, con : “
n h t l ng ta sáng
nh t
a t th n ta
ho ng n lửa h
thật”. Bài th nói về chuyện anh
lòa
o-ri-x n tự thiêu để ph n đối sự tham
chi n của
iệt Nam. h ng ph i
ng u nhiên mà người ta thường chọn cái
ch t trong lửa để kh ng đ nh l ph i. Nàng
ita trong sử thi Ramayanna n Độ cũng
chọn cái ch t trên lửa để kh ng đ nh sự
chung thủy của mình. B i lửa là thiêng
liêng, trong sạch và có kh năng th i b ng
tình yêu thư ng và sự ủng hộ của đ ng đ o
mọi người.
Lửa còn là ngọn nguồn c m h ng cho
v số nh ng nghệ sĩ khác trong văn học
cách mạng
án há
ngh t
t
i

ng ta át ngát ánh nh nh
ư
ệt a t
áu lửa
n ng
ậ sáng lòa” Nguy n Đình Thi , “ ng
h ng
hư áu n th nh hoa”
Thanh
i ,“
u t g
h t t ong
nh ng n lửa h ng ao g t t Thanh
T ng . Th Lê Th
y có nhiều hình
tượng lửa, đ c biệt là bài ửa và trường
ca
ửa
a hong áo ... T nh , B ng
iệt đ được sư i ấm b ng ngọn lửa trong
tim người th n. au này đi xa, b p lửa ấy
v n lu n bập b ng trong t m th c tác gi
t ng n lửa l ng
lu n s n
t
ng n lửa h a n
tn a
ng
h
ậ

nh ng t t nh tu nh
ệu
th ng l ng lửa! . ột nhà h n
t m học nói r ng: Thà r ng b mất một
bài học tri t học còn h n là kh ng nhóm
được b p lửa bu i sáng ... Lửa m ỉ trong
t m hồn l u h n dưới lớp tro than . Trong
bài th
ửa n , hạm Ti n uật có nói
đ n ngọn lửa truyền thống bất khuất có s n
trong tim d n tộc bốn nghìn năm, đó là
lửa tim “ , ng n lửa n
u
ta t ong
u n ư

gam màu nóng trong các tranh c động.
Nghệ thuật trang trí của họ cũng có nhiều
màu đ như qu ng trường đ , ph ng màn
đ , sao đ , cờ đ , khăn quàng đ , cận vệ
đ , ch thập đ ... Trong các v k ch cách
mạng, thường có ngọn đuốc đ rực. Rất
nhiều bài hát thể hiện chí sục s i trong
trái tim người:
lửa l n
, nh
Thiên h lửa,
o n l n
... Nh ng
nhạc phẩm đó được vi t ra t ngọn lửa

trong tim các nhạc sĩ, được cộng hư ng b i
ngọn lửa của các ca sĩ rồi l y lan tới quần
ch ng và th i b ng lên trận
o lửa .
Trong lĩnh vực th , ồ hí inh có nhiều
bài nói đ n nh ng hình tượng mang tính
lửa như Phư ng ng
u t ng hu n
sang h ng (...
gư
th h ng
ng
th
n ng”, “ u tư ng
s
ng
ư ng
nh h ng t ư
t
ng so ”, “ ng s
u n ua n ng
th t
, t ưa l n ng hửng l n th ”,
“Xa h t l than
h ng”, “ g ng
u,
t t
”, “ hu n , t
ạng ng
ao la nhu

t
u h ng
tư ”. Năng lượng s n sinh ra th của
ồ hí Minh là chí cách mạng sục s i
chất th p . Đó cũng là phẩm chất của lửa.
Tố
u cũng kêu gọi th ca cách
mạng ph i mang tính lửa:
gá sáng
h
ang ánh lửa”, “ n n ng
t
nh ng ng th lửa há ”. Lửa trong th
ng thể hiện rất đa dạng qua ánh n ng chói
chang của m t trời nhiệt đới n ng lửa,
n ng há , n ng hát, n ng át, n ng
,
n ng hang hang, n ng h , n ng t n,
n ng
, n ng h ng, n ng ng, n ng so ,
n ng
, n ng hanh... ng có nh ng c u
th n i ti ng nói đ n lửa trong lòng người
t ong t
ng n ng hạ
tt
h nl h
ua t ”, “ h ng h
,
nhưng

sao n ng ng
hư lửa há
trong l ng ta g l ng ”, “ t
nh n
30


PHẠM NGỌC HIỀN

trưa n ng lửa chói chang và đầy hoa đ .
Trong hoàn c nh ngọn lửa chi n tranh đ
b ng lên c nước. Đ c biệt là tình yêu cháy
b ng đ làm cho người ra đi lu n m ước
đ n ngày sum hợp bên b p lửa bập b ng
với nh ng th c ngon nóng h i t tay người
yêu. Để ước m đó mau thành hiện thực,
anh ph i chi n đấu dũng c m, tr t lửa lên
đầu đ ch. Nh ng động lực đó đ th c đẩy
mọi hoạt đ ng của con người và cũng t đó
hình thành nên một nền văn hóa mang tính
chất của lửa.
Tóm lại, con người đang đ ng trên
một qu cầu lửa đ nguội nhưng trong t m
tính của họ bao giờ cũng có một ngọn lửa
thầm kín bên trong, đó là siêu lửa . Nhà
văn tạo ra tác phẩm do sự th c đẩy của một
siêu lửa trong con tim và khối óc của
mình. T đó, ngọn lửa nghệ thuật b n sang
bạn đọc làm khêu dậy ngọn lửa đam mê
thư ng th c. Tác phẩm nghệ thuật là một

sinh thể sống động mang tính lửa vì được
tạo ra t lửa và được nu i dư ng trong m i
trường lửa. B i vậy, nhà th Rabelais phát
biểu Lửa là v đại sư của nghệ thuật .

u n ư
lửa t ta
”. hính
u
cũng cho r ng, ngọn lửa l tư ng đ có s n
trong lòng người. Nó lu n soi sáng con
đường cách mạng và hun đ c nhiệt huy t
các chi n sĩ
h ng ng n n h ng ao
g nh
t hư t h n h ng ao g
t t
o ho ta
ánh g t ư ng
n ta th n
vui th o
n ta th
nh ng l
ug
n
s ng
n ta
( g n n ng gá ).
ó l bài th hay nhất vi t về lửa là
u

ha l
u
của Nguy n
.
Toàn bài có
c u thì có tới
c u được
th p lửa chi m
và có
lần nh c
đ n các biểu hiện của lửa. Đó có thể là tính
lửa trong thiên nhiên: n ng, nh
nh,
trưa,
lửa, hoa , áo ... Tất nhiên,
c nh chia ly h m đó có rất nhiều màu,
nhưng lăng kính của tác gi chỉ lọc lại màu
l u
h a l h ng
đ , cho nên, “
s
. Ngọn lửa còn thể hiện qua tình
yêu nồng cháy của họ: t nh u
há , làn m i và giọt nước m t nóng
b ng. à một dạng lửa th ba n a là chí
sục s i của người ra đi. Người chi n sĩ nhìn
thấy r một tư ng lai huy hoàng phía
trước n ng ng l n
”, “ h t n
nh nh”, “

ạng ng
ng l n
n t
t”, “ gh a l
u
th o
hư h ng h
u
h a l ”. Để có
được bài th rực lửa ấy, Nguy n
được
th c đẩy t nhiều nguồn dòng máu nóng
sục s i của người chi n sĩ tr tu i. ộng
hư ng với hoàn c nh ti n đưa là một bu i

Ngày nhận bài

/

/

T L
TH
H
1. S. Freud (2000), Ph n t
h
ăn hóa
nghệ thuật, Nxb ăn hóa thông tin, H.
2. hư ng Lựu
,

luận h nh ăn h
hư ng
th
, Nxb ăn học, .
3. Nhiều tác gi
98 , h
ệt a
1985, Nxb Giáo dục, H.
4. Nhiều tác gi
99 , ăn h
hư ng
,
Nxb Giáo dục, .

Biên tập xong

31

/

/

uyệt đăng 20/02/2017