Nghiên cứu phương pháp xác định tuổi sinh lí của muỗi (diptera culicidae) và ứng dụng trong nghiên cứu sinh thái học, dịch tễ và phòng chống một số quần thể vector quan trọng ở việt nam

TM

• ^ ^

.•

tfi-J:à

. > ^ ' '

I*".'

' 1

., . \

^tt^>^-.-^
4 ^

• ' W * * ^ \ % * ^ '^^

*#: A.

J t ^ * 1*^(4*^
••^ - '•p^ri*,.

^ % 1^'

-:ì^::=^^V

•

•<


èl-f. (
BÓ CIAO DUC VA DÀO TAO
TRUÓNG DAI HOC TÓVG HO? PL\ NÓI

Tr^ Thi Hoà
ITSiiKr
I

4

NGfflÈNCÙUPHl/dNGPHÀPXÀCDlNHTUÓlSINHLYCÙA
MUÒI (Diptera: Culicidae) VA L N G D U N G 'mONGNGHIÉN CÙU
SINH THÀI HOC, DICK TÈ VA PHÒNG CHONG MOT SO QUAN
THE VECTOR Q U ^ TRONO Ò VIETNAM.

Chuyén ngành : Con tiùng hoc
Ma so'
: 01.05.14

Luàn àn phótié'nsì khoa hoc sinh hoc

Jioa hoc :

PTS.DóSìHién
PGS-PTS. Pbam BMi Quyhn

PGS-PTS. Truang Quang Hoc

Ha nói-1994


Mò dàu
Càc bénh do con trùng truyén Imi hành róng rài ò h^u khàp càc chàu lue, dàc
biét tai càc vùng co khf hàu nhiét dói va càn nhièt dói. Co benh dà tùng là thàm boa
vói con nguòi nhu dich hach, sò't vàng, co bénh dang tra thành vàn de kinh té', xà
hói nóng bòng, co tinh toàn c^u nhu sò't rét (Hói nghi càp BO truòng Y té' toàn càu,
Amsterdam, 1992) hoac mang tiiih khu vuc iiliu sÓt xuàt huyé't Dengue. Viém nào,
giunchi, V.V....
Vlét Nam nàm trong vùng luu hàiili nang cùa nhièu bénh nguy hiém do con
trùng truyén nhu sò't rét, sÓt xuàt huyét Dengue, viém nào Nhàt Bàn B (JEB), giun
chi... Do vay nhiing tliiét hai to lón ve nguòi va cùa, nliùng ànli huòng nghiém trong
ve kinli tè', xà bòi do càc bénh ké trén gay ra ò nuóc ta là khó tinh toàn hé't. Chình
vi thè' cung nhu nhièu nuóc khàc trén thè" giói, còng tàc phòng chó'ng càc bénh do
con trùng truyén ké trén dang trò thành nliu c^u càp tliié't mang tinh xà hói cùa nuóc
ta.
Trong chié'n lugc phòng chóng càc bénli do con trùng truyén ma ph'àn lón là
do muói truy'én, và'n d'é phòng chó'ng trung gian truyén bénh trò thành mot kliàu hé't
sue quan trong va thàm chi trong mot so bénh nhu Dengue xuà't huyét, dò là bién
phàp chù yè'u. De phòng chó'ng vector mot càchhiéu qua, kinh té', nhilng nghién cùu
ve muói va càc loài con trùng y hoc khàc nhau khòng ngùng dugc day manh trong
nhieu thàp ky qua nhàm co dugc su hiéu bié't day dù Ve sinli hoc, sinli thài hoc, vai
trò dich té... cùa cliùng. Trong càc nghién cùu ké trén, nliùng còng trình co lién
quan tói cà'u trùc ludi quan thè, tàp tình hùt màu va trù dàu tiéu màu... góp ph'àn rà't
quan trong vào dànli già tièm nàng dich té hoc cùa mot qu^n thè cQng nhu góp ph^n
xàc dinli hieu qua cùa càc bién phàp pliòng trù (Beklemishev et ai., 1959; Cheong,
1985...). Polovodova-Detinova (1941, 1945, 1947, 1949, 1962) dà de xuà't va lioàn

chiiili phuong phàp xàc dinh tuoi sinli ly muòi bang phuong phàp md tinh nùttrén
ó'ng tróng. Phuong phàp này dà dugc àp dung phd bié'n trong nhirng nàm 40-60 cùa
thè' ky XX va góp ph^àn kliòng nhò vào viéc dànli già vai trò dich tè cùa mot só loài
muói truyén sò't rét. Tuy nhièn ngay cà phuong phàp klià phd bién nhu trén cùng
dàn boc lo nhugc diém vi nhùng còng trình gàn day dà kliàng djnh nùt khóng phài
là san phàm liình thành tu bao trùng sau mot fan muói de (Hoc T.Q., 1974, 1975.
1981; Lange va Hoc TQ., 1981; Hoc T.Q. va Charldwood, 1990).
Mac dù nhùng phuong phàp xàc dinh ludi sinh ly cùa càc loài con trùng, nhà't
là nhùng loài co y nglila quan trong trong y hoc dugc còng bó klià nhiéu, song chira
co phirang phàp nào dugc còng nhàn là hoàn chinh. Trong klù dò, dói bòi cùa thuc
tién phòng chó'ng trung gian tru/én benli ngày càng càp bàch. Su cliua hoàn chình


cùa càc phuong phàp xàc dinli mói sinli ly cung nhu su chua tién Igi khi àp dung ò
thuc dia dà là nhiing nguyén nhàn làm cho còng tàc xàc dinh tudi quìin thè vector ò
Vlét Nam khòng mang tinh thòng dung. Dièu dò gay khó khan khòng nhò trong
dành già tiém nàng dich té cùa mot quàn thè ciing nhu dành già hiéu qua cùa bién
phàp phòng chó'ng vector.
Nhàm góp pliàn vào phue vu còng tàc phòng chóng càc trung gian truyén bénh
b Vlét Nam thòng qua viéc su dung phuong phàp xàc dinh tudi sinh 15^ con trùng,
chùng tói dà nhàn thuc hién de tài: "Nghién cùru phuong phàp xàc dinh ludi sinh 15^
cùa muói (Diptera: Culicidae) va ùng dung trong nghién cùu sinh thài hoc, dich té
va phòng chóng mot só quàn thè vector quan trong ò Viét Nam ".
Nói dung co bàn cùa luàn àn góm 2 ph^n:
- Xày dung phuong phàp xàc dinh tudi sinh ly muói bang viéc md - nhuóm
buóng trùng nguyén ven trong dung dich dò trung tình 1/8000
-Thù nghiém phuong phàp de xuà't tai mot só thuc dia nhàm dành già dò tin
cay cùa phuong phàp dua trén kè't qua nghién cùu cùa 4 loài muòi là trung gian
truyén bénh quan trong ò Viét Nam: Aedes aegypti Linnaeus, 1762; Culex
quinquefasciatus Say, 1823: Anopheles sinensis Wiedemann, 1828; Culex

tritaeniorhynchus Giles, 1901.
Muc dich cùa luan àn nhàm:
- Co dugc mot phuong phàp xàc dinli tudi sinh ly muòi vói dò tin cay c"àn thié't,
co khà nàng ùng dung thuàn Igi ò Lhue dia.
^
- Tliàm dò khà nàng ùng dung cùa phuong phàp trén trong nghién cùu sinli
thài hoc, dành già tiém nàng dich té cùa quàn the va xàc diiili hiéu qua cùa còng tàc
phòng chóng vector.


Phìn A
Tóng quan càc vàn de nghién ciiu
Muòi là loài con trùng hai cành hùt màu (Diptera) co y nghla dich tè rat quan
trong. Rà't nhièu bénh do chùng truyén dang luu hành phd bié'n ò nhiéu vùng trén
thè giói va gay nhùng tdn thà't to lón ve nguòi va cùa cho nhàn Ioai. Co thè kè tói
càc benh nhu Sò't rét, Giun chi, Dengue, Viém nào Nhàt Bàn B...
Bénh sò't rét luu hànli trén h^u khàp càc chàu lue va gay ra nhùng thiét hai vò
cùng to lón cho con nguòi. Mac dù dà trai qua chuong trình tiéu diét SÓt rét (TDSR)
trén pham vi thè giói, song sÓt rét dang co xu thè quay trò lai va phàt trièn à mùc dò
tram trong (WHO,1991),
Theo thòng bào cùa Té chùc Ytè thè' giói (WHO) nàm 1991 co khoàng 2 ty
nguòi song trong vùng sÓt rét luu hànli, tu vong hàng nàm do sÓt rét lén dé'n 1-2
trieu nguòi vói so màc trén klioàng 110 trieu. Sò't rét dang trò thành và'n de. kinli tè
va xà hói trén qui mó thè giói (Tlióng bào cùa Hói nghi càp Bò truóng Bó Y tè toàn
càu bop tai Amsterdam (Ha Lan) 10/1992).
Ò Viét Nam truóc day, sò't rét luu hành trén 74,6% lành thd (Vù Thi Phan va
còng su, 1992) vói hàng triéu nguòi màc mói nàm. Mac dù viéc tiién kliai chuong
trình TDSR truóc day cùng nliu cliuong trình Phòng chó'ng Sót rét (PCSR) hién nay
mang lai nhiéu ké't qua song bénh sót rét vàn con co xu huóng quay trò lai va phàt
trién (Hoàng Dìnli HÓi, 1993),

Só nguòi màc sót rét cùa nàm 1992 tàng 1,3 làn lion 1991 va lén tói 1.352.813
nguòi (Hoàng Dinh ffòi, 1993). Hàng nàm chi phf cho PCSR lèn tói gàn 100 ty
dbng.
Tu làu nay ta dà bié't muói Anopheles là vector truyén càc Ioai ky sinh trùng
Plasraodium nhu: P.falciparum, P. vivax, P. malariae... gay ra bénh sÓt rét. Theo
Bruce - Chwatt (1985) trén thè giói co klioàng 60/400 loài Anopheles co klià nàng
truyén bénh trong dò 35/60 loài là càc loài vector chù yéu ò càc vùng dia ly kliàc
nhau.
Ò Viét Nam dà phàt hieu 9 loài Anopheles co khà nàng truyén benh (Dang Vàn
Ngù, 1973; Vù Thi Phan va còng su, 1980; Nguyén Due Manh, Tran Due Hinh,
Nguyén Tlio Vièn, 1991 ...), trong dò vector chù yé'u cùa mién nùi là An. niininius,
An. dirus (Dang Vàn Ngù va Nguyén Duy Si, 1967), cùa vùng ven bién pliìa bàc là
An.subpictus (Vu Thi Phan va còng su, 1975);cùa vùng ven bién phìa nam là
An.sundaicus (Nguyén Long Giang, 1992). Trong só càc loài dóng vai trò truyén
bénh ò vùng dóng bang, An. sinensis là loài rà't dugc quan tàni. Day là loài truyén
bénh sót rét chù yé'u ò Tiaing Quóc, Indonesia (Carroll, 1929; Reid, 1953...) va dà


dugc xàc dinh co khà nàng truyén bénh tai Viét Nam (Grasthen, Mameff, 1938;
Pham Huy Tié'n, 1973). Ngoài khà nàng truyén sÓt rét, An.sinensis con co khà nàng
truyén càc bénh khàc nhu giun chi...
Bénh Dengue va sò't xuà't huyé't Dengue do 4 typ cùa virus Dengue (typ I - typ
rV) thuòc nhóm Arbovirus gay ra (Doàn Xuàn Mugu, 1979).
Dengue co phàn bÓ rà't ròng, bao góm nhiéu nuóc thuòc chàu A, Phi, My...
Nhiéu tàc già quan niém Dóng Nam À là vùng luu hành làu dòi cùa Dengue
(Jatanasen. Afciyama, 1991; M.J. Uddin, 5. Jalees, R.S.Sharma va T.Verghese.
1992...). Dengue hay con ggi là Dengue có dién thuòng co dién bién làm sàng nhe
song nguòi màc bénh bi mét mói va màt sue lao dòng trong nhiéu tu^n le. Dàc diém
này cùng vói viéc Dengue Imi hành ròng, sÓ nguòi màc dóng, nén trong càc vu dich
do Dengue tuy tu vong khóng dàng kè song ành huóng to lón tói sue lao dòng. Vi

du nàm 1922 vu dich ò Bang Texas có tói 50-60 van nguòi màc; ò Nhàt Bàn, càc vu
dich Dengue hàng nàm só nguòi màc lén tói hàng triéu, dàc biét tai càc khu vuc
càng Oxaca, Kioto...(Y^O, 1979). Vu dich sò't xuà't liuyèt Dengue dàu tién dugc ghi
nhàn à Philipine nàm 1953 (Doàn Xuàn Mugu, 1979). Dac diém làm sàng cùa bénh
là kèm theo dàu hiéu xuà't huyé't va choàng, ty le tu vong Uong nhùng nàm dàu rat
cao tu 20-30% (WHO, 1979; WHO, 1992). Tu sau nàm 1953, sò't xuà't huyé't
Dengue ngày càng dugc phàt hién ó nhiéu noi nhu Thài Lan (1953), Philipine
(1953), Viét Nam (1958) va trò thành mot bénh luu hành ngày càng róng rài tai càc
nuóc chàu A, dac biét là Dóng Nam A. Tu chàu A, chàu Phi, sót xuàt huyèt Dengue
lan sang càc nuóc chàu My nhu Cuba (1981), Ethiopi (1981), Venezuela (1990)
(WHO, 1992).
Tai Vlét Nam, vu dich xuà't huyé't Dengue dugc ghi nhàn làn dclu ò Ha nói
(Mihov, C.Tuong, 1959) vói 68 bénh nhàn. Sau dò càc vu dich dugc thòng bào ò
càc tinh phìa Nani, vói ty le tu vong lón xày ra tai 19 tinh thànli phìa Bàc (Vu Tlii
Phan va cóng su, 1973; Vù Due Huong, 1984; WPRO,1992). Cùng tu dò sÓt xuà't
huyét Dengue trò thành mot bénh luu hành va thuòng xuyén xày dich ò Iràu hé't càc
tình thành cùa nuóc ta trù mot so vùng nùi va bài dào xa xói. Do vùng luu hành
ròng, dich thuòng xày ra, so nguòi màc lón, tu vong cao, sò't xuà't huyèt Dengue that
su trò thành mot và'n de y tè to lón, dòi bòi dugc tàp trung giài quyèt.
Tu rà't làu nay ta dà bié't Ae. aegypti va Ae. albopictus cùng vói mot sÓ loài
Aedes khàc tham già vào viéc truyén virus Dengue song dóng vai trò quan trong
nhà't vàn là Ae. aegypti (CaiTole, 1929; WaUìs, Tabaclmick, 1990). Nhiéu tàc già
cho ràng cùng vói su xàm nliap cùa Ae. aegypti vào chàu A cùng nliu khà nàng
thìch ùng va mò róng vùng phàn bó cùa chùng vào sàu trong nói dia, sót xuàt huyé't
ngày càng lan tran va mò róng pham vi luu hành tai càc nuóc trong vùng. Tai Viet
Nam, trong càc vu dich sò't xuà't huyé't cùa nàm 1969 dà khàng dinh dugc Ae.


aegypti là vector truyén virus Dengue chù yé'u ò Viét Nam (Vu Thi Phan, Pham Huy
Tié'n va còng s u . 1973).

Cùng vói qua trình phàt trién giao luu, dò thi hoà, là qua trình mò róng vùng
phàn bó cùa Ae. aegypti va kèm theo dò, sò't xuà't huyét lan tran va trò thành luu
hành trén p h ^ lón lành thd nuóc ta. Có thè nói, Ae.aegypti dóng vai trò liét sue
quan trong trong viéc phàt tàn va luu hành sò't xuàt huyé't. Ngoài khà nàng truyén
virus Dengue, Ae. aegypti con tham già vào viéc truyén bénli khàc nhu sót vàng,
chikungunia, giun chi; có khà nàng truyén Viém nào Nhàt Bàn B, là trung gian
UTiyén bénh sót rét chim... (Vu Due Huong. 1984; WalUs. Tabachnick. 199()).
Bénli giun chi do Brugia va Wuchereria gay ra, phàn bÓ chù yèn ò càc nuóc
nhiét dói thuòc chàu A (De Maillon, Sebastian, 1967; Ramalingam et al., 1968;
WHO. 1984...). Vói 2 loài ky sinh trùng quan trong là B. malayi va W. bancrofti. Ò
càc vùng luu hành giun chi, ty le màc cao, bién chùng nàng né nhu phù voi, dai
duóng chà't va dàn tói mà't sue lao dóng. Ò Viét Nam, nhùng nghién cùu ve giun chi
dugc tié'n hành ngay tu nàm 1910, 1911 (Mathis, Lenger, 1910). Theo bào cao cùa
Nguyén Duy Toàn (1975) bénh luu hành tai 19 tinh thành phìa Bàc vói tình chà't khu
trù thành càc d ro ràng. Tai càc 6 luu hành, ty le nliiém ky sinh trùng giun chi rà't
cao, dao dòng tu 2,69%-20,7% nguòi xét nghiém. Vi du tai Tlianh ha (Hai Duong)
ty le nhiém lén tói 15% (Sery, P.V. Nóng, 1958). Vector cùa giun chi Brugia va
Wuchereria thuòc gióng muói Mansonia, Culex va Anopheles. Tai Viét nam dà xàc
dinh vector chù yé'u cùa giun chi là Mansonia annulifera, Culex quinquefasciatus,
ngoài ra con có càc loài truyén benh thù yé'u khàc là Mansonia india, An. sinensis
(Tran Due Hinli va còng s u , 1987).
Viém nào Nhàt Bàn B là benh do Arbovirus gay nén. Bénh chi xày ra b tre em
duói 13 tudi vói ty ié tu vong rat cao (Nguyén et al., 1990; WHO, FAO, UNEP,
1991), thàm chi tói 28% (FAO, 1984). Nhùng truòng hgp cùu chùa dugc de lai di
chùng nào rà't nàng né, dùa tre trò nén tàn tàt va màt sue lao dòng. Benh phàn bó
chù yé'u tai càc nuóc trong vùng Dóng Nam A (FAO,19B4; WHO, FAO, UNEP,
1991).

Vlét Nam nàm trong vùng luu hành cùa bénh vói trong diém là càc tinli dòng
bang va trung du mién Bàc (Nguyén et al., 1990; Tien et al., 1991). Dich thuòng xày

ra vào càc thàng nóng trong nàm (6-7) (Nguyén et al., 1990). Vector ti-uyèn bénh là
Culex tritaeniorhynchus, dóng vai trò truyén virus gay bénh tu dóng vat nuòi sang
nguòi. Ngoài ra mot sÓ loài muòi kliàc cùng tham già vào viéc truyén bénh tu dòng
vàt va chim hoang dai cho dóng vàt nuòi nhu C. tarsalis, C. nigripalpus (Nayar va
Knight, 1981). Loài C.tritaeniorhynchus klióng nliùng là vector chù yé'u cùa mot
bénh rà't nguy hiém là Viém nào Nliàt Bàn B ma con có klià nàng truyén mot só'


bénh khàc nhu aiikungunia, sÓt Sindbis, giun chi W. bancrofti. B. malayi...
(Stojanovich va Scott, 1966).
Nhu dà trình bay b trén, Vièt nam là nuóc có nhiéu bénli nguy hiém do con
trùng truyén. luu hành ò mùc dò nang va trén nhiéu vùng cùa dàt nuóc. NhOng bénli
này thuòng xuyèn gay ra cho con nguòi nhùng thiét hai to lón ve tình mang, sue
Idioè. ành huòng to lón tói kinh tè va xà liói. Phòng chÓng càc bénli ké trén là mot
nhiém vu vó cùng càp thié't. Tuy nhién cung nhu pliòng chÓng nhiéu bénh do con
trung truyén khàc, phòng chó'ng sÓt rét, sÓt xuà't huyé't, giun chi, Viém nào Nhàt Bàn
B là VÓ cùng phùc tap va khó khan. Khó kliàn lón nlià't gap phài chinli là giài quyèt
khàu lan truyén m^m bénh hay nói càch kliàc là giài quyèt khàu vector truyén bénh.
Trong khi dò, mot sÓ bénh nhu Dengue xuà't huyét... vùa klióng có thuóc diéu tri
dàc hiéu, vùa khóng có vaccin phòng bénh, viéc phòng chÓng bénh chù yé'u là
phòng chóng vector.
Trong cóng tàc phòng chÓng vector hién nay, màc dù càc bién phàp phòng
chó'ng ngày càng phong phd, hoà chà't diét con trùng ngày càng da dang va hiéu lue,
phuong tién su dung hoà chà't ngày càng hién dai. C!ac phuong phàp phói hgp nhu
mói truòng, sinh hoc... ngày càng dugc àp dung ròng rài. Kinh phi bò ra tai càc quóc
già rà't lón song hiéu qua khóng mang lai nhu mong muón, Sót rét vàn dang phue
hbi va lan róng, sót xuàt huyèt tièp tue luu hành, gay dich va ngày càng có xu huóng
mò róng... Mot trong nhùng nguyén nhàn dàn dèn tình trang hién nay là nhùng hiéu
bié't Ve sinh 1^^, sinh thài vector chua day dù, toàn dién. Chinh nliàm khàc phue
nliung thiéu sót trén, cóng tàc nghién cùu Ve sinh ly, sinh thài vector ngày càng

dugc phàt trièn. Cùng vói nò, nhùng nghién cùu ve ky thuàt va càc phuong phap su
dung trong nghién cùu ngày càng dugc quan tàm nhu càc phuong phàp nghién cùu
tudi sinh ly con trùng, phuong phàp nghién cùu tap tinh hùt màu va trù dàu tiéu màu
cùa càc loài truyén bénh...
Viéc xàc dinh tudi sinli 1^^ con trùng y hoc nói chung va muói hùt màu nói
riéng có y ngiila cà ve thuc tién va ly luàn. Nhùng dàn liéu Ve tudi sinh ly cùa con
cài dugc dùng de dành già mùc dò nguy hiém dich té hoc va hiéu qua cùa bién phàp
phòng trù.
Nhùìig cóng trìnli nghién cùu dàu tién trong ITnh vuc này c^n dugc luu y là cùa
Perry (1912), Mer (1932), Detinova (1945), Polovodova (1947,1949), Gillies (1956,
1957)...
Có nliiéu phuong phàp xàc dinli tudi sinli ly con trùng kliàc nhau (Southwood,
1978). Nhu Perry (1912) chia con cài ra 4 nhóm theo dò xo cùa diém cành; Mer
(1932) chia nlióm tudi con cài theo su thay ddi kìch thuóc ampul cùa óng dàn trùng


chung. Detinova (1945) theo hình dang cùa vi khi quàn trong buòng trùng... Nhung
nói chung, có thè xèp thành 3 nhóm chìnli:
- Nhóm L Nhùng thay ddi trong buÓng trùng va trong lié Óng thò bao quanh
bubng trùng (Detinova, 1962); giàm dò man de (Morky, 1980a); nliùng dàu hiéu
giao phói Ichàc (Usinger, 1966).
- Nhóm IL Nhùng thay ddi b mùc dò mò, tè bào lién quan dèn tudi nhu thay
ddi ò thè beo (Waloff, 1958), co (Neville,1983), ó'ng Malpighi (Haydak, 1957)
(Remirez-peslz et al., 1976), phàn (Rosay,1961) (Laveissiere, 1975) va su tìch lùy
hgp chat phàt quang trong càc té bào dac biét (Eltershank et al., 1983) (Mail et al.,
1983).
- Nlìóm HI. Góm nhùng thay ddi ben ngoài do ké't qua mòn va ràch diém cành
(Jackson, 1946), hàm va Óng chàn (Luff, 1973; Tyndale-Biscoe, 1978).
Theo Tyndale-Biscoe (1984). Trong sÓ càc phuong phàp dà dugc su dung de
xàc dinh tudi sinli 15^ cùa con cài, có 2 phuong phàp có dò tin cày cao hon cà. Dò là

nhùng phuong phàp dua trén càc dàu hiéu ve su phàt trièn cùa co, làn d^àu dugc
Neville (1963) mò tà va su tìch lùy san phàm Phollicle trong buóng trùng sau càc
lan de, fan dau dugc Povolodova (1941,1949) mó tà. Mot sÓ chi tiéu nhu dò mòn
cùa cànli... kliòng dàm bào dò tin cày Ve tudi cùa chùng. Tuy nhién khi dùng ké't
hgp vói chi tiéu khàc nhu mùc dò de..., co thè giùp phàn tìch chi tièt hon càu trùc
tudi cùa con trùng. Cùng c ^ phài kè dé'n nhùng ky thuàt cùa WHO (1975 a va b),
Service (1976), Charldwood et al. (1970), Cliallier (1982), Neville (1983). Song càc
ky thuàt này chù yé'u giùp cho so sành dành già càc ky thuàt vói nhau va tao co so
xàc dinh càc ky thuàt tié'n bò (Tyndale-Biscoe, 1984).
Có thè diém mot sÓ phuong phàp trong lich su nghién cùu ve tudi sinh ly con
trùng de thay rò hon uu thè va nliugc diém cùa càc phuong phàp dà dugc de càp:
* Phuong phàp dua trén nliùng thay ddi lién quan dé'n su mòn va ràch cùa
cành: cành là bò phàn chuyén dóng cùa'co thè con trùng, vi thè chùng mòn va ràch
theo thòi gian, tu dò có tlié bié't dugc mot càch tuong dói tudi cùa con trùng. Ve
phuong phàp này có càc cóng trìnli cùa càc tàc già: Peny, Jackson, Saunders...
Peny (1912) chia con cài ra 4 nhóm theo dò xo cùa diém cành.
Jackson (1946) chia con due Glossina morsitans thành 6 nhóm vi theo tàc già
con due luón boat dòng hon con cài va do vày, nhanh ràch'hon.
Saunders (1962) cho ràng dò mòn cùa cànli dà phàn ành chinh xàc hon tudi
buóng trùng ò con cài G. pallidipes. Phuong phàp này dà dugc àp dung nghién cùu
ò thuc dia. Bang càch dành dà'u con cài G. morsitans submorsitans, G. morsitans, G.
pallidipes sau 59 ngày tai Zimbabuwe, Vale et al (1976) dà elio thà'y dò mòn cànli


tàng theo tuoi va klióng thày khàc nhau ve mùc dò mòn ò 3 loài rubi trén. Nhiing cà
thè thuòc mot nhóm tuoi chiém 90%.
Phelps va Vale (1978) dà xé'p dò mòn cùa cành con due 2 loài rubi
G.morsitans va G. pallidipes thành 6 nhóm. Nhung Ford (1969) va Ford et al.
(1972) khi nghién cùu trén G. morsitans va G.m. submorsitans. Newsteed dà góp 6
nhóm thành 2 nhóm cùng vói nhóm rubi mói nò. Nhu vày Ford et al. chi phàn con

cài thành 3 nhóm tudi theo dò mòn cùa cành.
Mulligan (1970), Jordan (1974), Challier (1982) cung su dung phuong phàp
này de xàc dinh tuoi sinh ly cùa rubi tsetse.
Phuong phàp "dò mòn cành" don giàn song c^n luu 5^ dèn mùa hoat dóng khi
dành già thành phìn tudi. Ryan et al. (1980) klù nghién cùu trén G.palpalis
gambiensis ò Thugng Volta dà di dé'n ké't luàn ràng: vào mùa khó con cài hoat dóng
hon mùa mua va dà ành huòng khàc nhau tói dò mòn cùa cành. Màt kliàc mot só' tàc
già con cho thà'y tudi trung bình cùa con cài già G.tachinoides khàc nhau khi su
dung dbng thòi cà hai phuong phàp: bubng tróng va dò mòn cành.
* Pliuong phàp dua trén dò mòn cùa cuticle: Cuticle cùng mòn theo thòi gian.
Dua trén chi só này Launois va Launois -Luong (1980) dà xé'p dò mòn long ngue
cùa Locusta migratoria migratorioides thành 6 nhóm: tu khóng ràch là nhóm non
dé'n ràch hoàn toàn là nhóm già.
Phuong phàp này nhanh, de làm va dua ra dugc thang tudi tho trung bình cùa
dói tugng nghién cùu so vói phuong phàp bubng trùng song cùng phài càn thàn khi
su dung vi có nhùng thay ddi cà thè theo hoat dóng mùa. Nhùng nghién cùu cùa
Launois va Launoi Luong (1980) dà elio thà'y, thòi gian tìnli theo ngày cùa nlióm
con trùng này ò Madagasca trong mùa nóng àm lón gà'p 3 làn so vói mùa lanli khó.
-Dijk (1979) su dung dò mòn long d"àu, hàm va dò tói (xam lai) cùa cành truóc
con tinìng trong xàc dinh tudi sinli ly cùa mot só loài. Tàc già dà xèp càc cà thè cùa
Pterostichus caerulescens (L) va Calathùs melanocephalus (L.) thành càc nhóm non
va già theo dò mòn long dau.
Òng chàn cùa bg hung (Scarabaeidae) dùng de dào va ràng trén cùa cliùng
cùng mòn theo tudi. Tyndale - Biscoe (1973) dà chia con cài thành 4 nhóm theo dò
mòn cùa ó'ng chàn. Tàc già dà su dung phuong phàp này cùng vói diéu kién sinh san
de xàc dinh tudi cùa con cài Onthophagus granulatus va elio thà'y chùng chi song
dugc mot nàm.
Hauston (1981) dùng chi só "Dò mòn cùa hàm" de xàc dinh ludi Carabus
glabratus va C. problematicus ò Bàc Anli va cho ràng chùng song dugc 3 nàm. Màc
dù vày. Van Dijk (1979) lai cho ràng khó xàc dinh 2-3,4 nani tuoi ò bo hung theò

càch này. Vi dò mòn long dàu va cuticle là mot dàc diém thay ddi luòn luón, phu
thuòc vào Ioai dia thè. hoat dòng cùa cà thè va thòi tié't (Tyndale - Biscoe. 1958;
Launois va Launois - Luong, 1980) nén chi có thè giùp xàc dinh tudi cùa càc cà thè
trong mot quìn thè dóng nhàt.
* Nhùng thay ddi ò mùc dò mó nhu su phàt trién co, thè phàt quàng, màu dó't
bung... dà dugc càc tàc già Neville (1963), Tyndale - Biscoe va Kitching (1974).
Akey va Potter (1979), Sharma et al. (1983)... su dung de xàc dinh tudi con trùng.
Nguòi d'àu tién de nghi su dung chi sÓ càc lóp endocuticle trong cuticle cho
viéc xàc dinh tuoi cùa con trùng cho cà con cài va con due là Neville (1963). Theo
tàc già, càc lóp cuticle tàng theo thòi gian tình bang ngày. Càc lóp này thày rò ò
ngue truóc, cành ngoài. ràu, dui con trùng. Song tuy loài càc lóp cuticle dugc thà'y
ro ò bò phàn nào. Nhu Oryctes rhinoceros (L.) - ngue truóc, dui, (Zelazny va
Neville, 1972; Zelany,1975). Nhò mói tuong quan lóp cuticle vói tudi ò nguc truóc
càc tàc già trén dà có thè xàc dinh tuoi ò Bo rùa (Coccinellidae) dèn 32 ngày tuoi.
Kìch thuóc màu Ibi trong (apodeme) ò cành trong cùa con trùng cùng dugc su
dung trong xàc dinh tudi con trùng (Neville, 1983).
Bd sung elio phuong phàp cùa Neville (1963, 1967, 1983) ben canh viéc tinh
só lóp endocuticle, Prew (1969); Tyndalle -Biscoe va Kitching (1974) con tìnli só
bang phàt trién, do dò sàu hoac càc vùng vàch ngàn cùa endocuticle de xàc dinh
tudi cùa càc dói tugng nghién cùu. Càc tàc già trén dà xèp càc cà thè cùa mot só loài
con trùng nghién cùu thành nhóm non (sau nò) va già theo sÓ bang endocuticle nhu
nhóm non cùa Anopheles (Diptera) gbm càc cà thè có so luong bang endocuticle
trung bình là 10-14 (Schlein, 1979a); 10-11 bang ò giÓng Culex va Aedes (Schlein
va Gratz,1972); khoàng 12 bang ò Sarcophaga (Schlein, 1972a)...
Phuong phàp trén có thè cho bié't tuoi tho truc tièp cùa loài nghién cùu trong
diéu kién phòng thi nghiém cùng nhu thuc dia. Tuy nhién do chiù ành huòng cùa
nhét dò, ành sàng (Neville, 1965); Dingle et al., 1969; Zelazny va Neville. 1972;
Schlein, 1972b, 1975, 1979a; Jolmson va EHison, 1982) va phu thuóc diéu kién nò,

cho nén phuong phàp trén chua dàm bào dò chinh xàc. Phuong phàp "su phàt trièn
cuticle" chi àp dung tò't nhàt cho con trùng con non. (Schlein, 1979a).
* Càc phuong phàp dua trén càc vàt thè phàt quang "trong co thè con trùng
dugc mot só tàc già de nghi su dung trong dành già tudi. (Yurgenson va Teplykh,
1972). Dua vào viéc phàn tìch càc phùc hgp pliàt quang trong buóng trùng con cài
Aedes aegypti, Ctenophthahnus orientalis (Wagner), Yurgenson va Teplykh, (1972)
dà xé'p con cài ra 5 nhóm tudi - 3 nlióm tuoi dau tién (I,II, III) cho nhirng con cài
non chua de. nlióm IV - con cài bàt dcìu de, nhóm V - con cài già.


Dua vào tinh chat cùa sàc tó phàt quang có tén là lipofuscin (Sheldahl va
Tappel. 1974) tìch luy trong càc tè bào sau mitose (ò tim, nào, ó'ng malpighi, dàu,
thè beo, nguc. mò bung) cùa nhiéu Ioai con trùng, nhiéu tàc già dà phàn ra càc
nhóm tudi sinh ly elio càc dòi tugng nghién cùu. Nhu Musca domestica (Sohal et
al.. 1977; Sohal va Allison,1971; Sohal va Sharma, 1972; Sohal, 1973; Sohal va
Donato, 1979), Sarcophaga buUata Parker (Etter Sank et al., 1983)...,
* Phuong phàp dua trén "màu sàc va tàm lung bung (tergit)" dà dugc Dyce
(1969) de nghi su dung trong xàc dinh tudi sinh ly cùa con trùng, dac biét là ò
Culicoides (Diptera). Phuong phàp này dua trén viéc nhàn bié't càc dai mó có sàc tó
dò (màu rugu vang dò) ò vàch bung trong thòi gian phàt trién phollicle. Màu sàc
phàt trién trong chu ky tiéu sinh dàu tién va hién màu ro klii phollicle phàt trién ò
giai doan Christophers IH va tàng theo lùa de. Màu sàc này thày ò con cài dugc hùt
màu cùng nhu glucoza. Bàn chat cùa sàc tó vàn chua rò nhung khóng lién he vói su
tiéu hoà màu vi nò phàt trién cà ò mot sÓ loài tu sinh (Birley va Boorman, 1982);
sàc tó phàt trién song song vói thè beo ò duòng vàch ngàn dó't bung va nhu vày có
thè san sinh chat tièt (Dyce, 1969).
Sàc tó dot bung dà dugc coi nhu mot dà'u hiéu de xàc dinh tudi sinh ly b
Culicoides marmoratus (Kay, 1973) va C. variipenis (Walker, 1977; MuUens va
Schmidtmarm, 1982). Phuong phàp này dà dugc dành già là tié'n bó hon so vói
phuong phàp nùt va óng thò cùa Detinova-Povolodova vi klióng c"àn md, nhanh

(hon 1000 con/ giò) va có thè àp dung cho màu song, màu de lanh. màu có dinh
trong con cùng nhu màu dà dugc gàn trong Bom Canada.
Tuy nhién phuong phàp "dùng màu sàc va kiéu tàm lung bung" cùa Dyce
(1969) cùng con han che nhà't dinh. No chi dugc àp dung chù yé'u b Culicoides spp.
va chi phàn biét dugc con cài chua de va dà de chù khòng thè nào xàc dinh dugc sÓ
chu ky tiéu sinh (Walker^ 1977, Akey va Potter, 1979) ma con cài dà thuc hién.
Ve viéc su dung chi tiéu "nliùng thay ddi mùc dò mó" trong xàc dinh tudi sinli
ly con trùng càn phài kè dé'n thè beo va mot vài chi só khàc. Phuong phàp này àp
dung cho cà con cài va con due. Dùng chi só này có thè phàn biét nhùng cà thè non
vói già, nhu ò Musca vetustissima (Tyndale -Biscoe va Hughes, 1969), Lucilia
cuprina (Vogt et al., 1974), Simulium omatum Meigen (Danies, 1977)... hoac có thè
dùng thè beo xàc dinh dugc rubi Zaprionus indianus Gupta (Cited as Z. paravittiges,
Godbole va Vaidya) song ò 13 ngày tuoi (Sharma et al., 1983)...
Co cành khóng pliàt trién b con cài mói nò Pterohelaeus darlingensis (Allsopp,
1979). Dùng chi só này Allsopp (1979) dà phàn con cài thànli càc nhóm: non - co
cành klióng phàt trién; trung bình - co cành phàt tiièn thànli bó va già - co cành phàt
trién thành kliò'i nhiéu liìnli thù.

10


Self va Sebastian (1971), Graham va Bradley (1972) dà phàn biét con cài muòi
Culex truòng thành con non (mói nò 2-3 ngày) theo màu xanh ò p h ^ nói nguc
bung. Nhu vày, càc phuong phàp néu ò trén nhàm xàc dinh tudi sinli ly cùa con cài
vàn chua thè cho bié't sÓ chu ky tiéu sinh con cài dà thuc hién. Trong y hoc, sÓ chu
ky tiéu sinh lién quan chat che vói su hùt màu vàt chù va nhu vày mang y nghia
dich té rò rét.
* Càc phuong phàp lién quan dé'n co quan sinh san: Nliùng thay ddi trong he
sinh san dugc su dung nhiéu trong nhùng phuong phàp xàc dinh tudi sinh ly cùa con
cài, dàc biét là san ph^m con lai cùa phollicle (FR).

- Dò man de dà dugc su dung nhu mot phuong phàp xàc dinh tudi sinh ly cùa
con Uùng.
Waloff (1958) dà nhàn thà'y ràng só trùng ò Lepidoptera giàm so vói tudi.
Morky (1980a) dà su dung phuong phàp giàm dò man de vói tudi de dành già
tudi cùa quàn thè Simulium damnosum.
Só luong trùng dugc dèm va xèp thành 5 nhóm khàc nhau. Nhóm có só lugng
trùng lón nliàt thuòc nlióm con cài non, chua de va càc nhóm khàc thuóc càc nhóm
con cài có mùc dò de khàc nhau. Cà 2 loài rubi ma Morky (1980b) nghién cùu: S.
vittatum Zetterstedt va Prosimulium niixtum, tàc già déu thày dò man de ò cliu ky
tiéu sinh thù 2 it hon chu ky tiéu sinh thù 1.
Tuy nhién dò man de phu thuòc nhiéu vào diéu kién song, kìch thuóc co thè
con cài... nén can phài luu y tói diéu này khi su dung phuong phàp "Giàm dójmàn
de" (Nayar va Sauerman, 1975; Edman va Lynn, 1975).
- Càc chi só khàc:
Lewis et al. (1970) dà nliàn thày tuyé'n phu sinh due cùa muói càt Lutzomyia
flaviscutellata (Mangabeira) klióng có hat khi chùng chua de. Dua vào dac diém
này, tàc già dà phàn biét con cài thành 2 nhóm: de va non, chua de. Nhiéu tàc già
ùng ho phuong phàp này so vói phuong phàp nùt khi phàn biét 2 nhóm con cài non,
chua de va dà de.
Fenemore (1971) dà dùng chi tiéu "hình dang cùa phan phu giao cslu, mùc dò
phàt trién va só lugng trùng" de xé'p con cài loài Costelystra zealandica (White)
thành càc nhóm tudi sinh ly non, trung bình va già.
Trong só càc phuong phàp dà dugc su dung de xàc dinh tudi sinh ly cùa con
trùng, phài ké dé'n phuong phàp cùa Gillies (1956b) va GilleU (1957a).

Theo Gillies (1956b), con cài Anopheles gambiae sau khi giao phói tao nén cài
gol là "tùi chùa tinh". Ò mot só con cài có 2 tùi nhu thè, chùng tò chùng dà dugc

11

giao phói làp lai. Tàc già de nghi dùng chi só này de xàc dinh tudi quàn thè va dành
già hiéu qua cùa bién phàp phòng trù. Tuy nhién phuong phàp Gillies chi phàn biét
dugc con cài vùa mói dugc giao phÓi chù khóng thè nào xàc dinh dugc ph^n tram
con cài chua de.
Gillett (1957a) de nghi xàc dinh tudi sinh ìf con cài Taeniorhynchus
(Mansonioides) africanus theo su có mal hay khóng àu trùng Hydrachnidae trong co
thè cùa chùng. Tàc già cho thày muòi truòng thành nhiém Hydrachnidae trong thòi
gian chùng nò tu quang. Do dò su có màt cùa Hydrachnidae trong co thè
Taeniorhynchus cho thà'y chùng chua de. Khi de trùng, Taeniorhynchus dua àu
trùng Hydrachnidae trò lai mói truòng nuóc chuàn bi cho giai doan lót xàc cùa
mình. Song nhiéu nghién cùu cho thà'y mùc dò nhiém Hydrachidae dòng thòi vói
tudi sinh IS cùa con cài loài Myaluracarus globatoro. Nguòi ta dà gap Hydrachnidae
trén nhùng con cài dà de.
- Kìch thuóc cùa ampul trong bubng trùng con cài dugc Mer (1932) va sau do
Polovodova (1941) bd sung su dung de xàc dinh tudi sinh ly.
Mer (1932) phàn biét nhóm con cài non theo ampul có kìch thuóc nhò.
Polovodova (1941) dà chùng minh ràng ampul tàng kìch thuóc ò 3 chu ky tiéu sinh
d^u. Do dò thèo phuong phàp cùa Mer thi khóng thè tàch dugc nhóm con cài già.
Polovodova dà phàn biét nlióm con cài già vói ampul có kìch thuóc lón, nhóm con
cài non vói ampul có kìch thuóc nhò. Phuong phàp Mer (1932) chi cho phép xàc
dinh thòi gian bay cùa càc cà thè ò thè he thù 1 vói càc thè he tièp sau va viéc tàch
con cài thành nhóm non theo kìch thuóc ampul nhò là có thè dugc.
^
Theo Polovodova (1941) va sau dò là Swellengrebel: dua vào kìch thuóc
ampul có thè dành già dò già quàn thè theo phàn tram con cài có ampul lón. Quàn
thè qua dòng theo ph^n tram con cài có ampul nhò.
Capuksh va Polejaeva (1941) dà de nghi dành già hiéu qua cùa phuong phàp
song Ccin kièm tra lai de tàng sue thuyèt phue. Tlieo kìch thuóc, màu sàc, nèp nhàn
... trén ampul, càc tàc già trén dà phàn biét con cài tlieo 3 nhóm:

+ Con cài non (ampul trong suót; khóng nèp gà'p)
+ Con cài de ìt (ampul vàng nhat, có nèp ngang)
+ Con cài de nhiéu (ampul nàu nhat, có 1 sÓ nèp gà'p khóng déu)
Phuong phàp này khó àp dung trong thuc té va dé'n nay, hìu nhu klióng dugc
su dung.
- Xac dinh tudi sinli ly con cài tlieo he óng thò cùa bubng trùng: Hai bubng
trùng cùa con cài có he Óng thò chia thành tìjrng bó ubò cuón chat lai trén màng
bubng trùng khi chùng chua de. Do su dàn libi cùa màng bubng trùng, càc bó óng
12


thò giàn ra theo su phàt trièn cùa phollicle va khóng bao giò co lai trang thài ttmg
bó cuón chat ban dàu. Dua vào dac diém này Detinova (1962) dà de nghi su dung
trong phuong phàp dành già tudi sinh ly cùa con cài. Phuong phàp này nhanh, có
thè kièm tra mot só lugng lón con cài trong mot ngày (300 - 400 con: Detinova,
1962) va chi c'àn dùng mot bubng trùng cho su dành già dùng mùc dò de. Tuy nliién
phuong phàp Detinova (1962) chi àp dung cho con trùng hai cành (Diptera) va chi
phàn biét dugc 2 nhóm con cài non chua de va dà de.
Phuong phàp này (FR) chi dugc su dung cho con cài dua trén su thay dói xày
ra trong bubng trùng do ké't qua cùa su phàt trièn hoac thoài hoà tróng. Theo
Tyndale - Biscoe (1984) trong bubng trùng con trùng, mói Óng trùng gbm phàn sinh
san ò phia trén - noi sùih ra càc phollicle va p h ^ dinh duòng ò phìa duói - noi
phollicle lón lén va phàt trién. Mói Óng trùng có bao óng trùng, sàt bao óng trùng là
màng dàn hÓi (tunica propria) (Bonliag va Armold, 1961; Clements,1963; Koch et
al., 1967) hoac nói mò (intima) (Nicholson. 1921; Beklemishev et al.. 1959;
Detinova, 1962; Giglioli, 1965). Mói oocyte dugc bao quanti bang lóp hiéu mò
phollicle. Khi phollicle gàn thành thuc, càc tè bào dinh duòng dugc tàch khòi oocyte
bòi càu tè bào phollicle (Adams. 1974). Lue này té bào dinh duòng hi thoài hoà. Sau
khi de. trùng de lai bao nói mó cùng vói càc té bào hiéu mó phollicle va té bào dinh
duòng thoài hoà. Do nói mò co lai sau de, càc mành tè bào... cùng co lai va hình

thành nén cài gol là FR. Tuy nliién su hình thành FR khàc nhau tuy loài (Bellamy
va Corbet, 1974). Dac diém cùa FR là ò nliiéu loài, chùng fon tai dé'n cuòi dòi va
kìch thuóc, só lugng tàng theo so làn de cùa con cài. Qiinli vi thè ma nhiéu nhà
nghién cùu sinli ly con trùng dà de nghi dùng làm chi só xàc dinli tudi sinh ly con
trùng.
Willimzik (1930) dà tini thà'y tè bào bièu mò pholhcle tlioài hoà ò con cài già
loài Colobopterus fossor (L.) (Cited as Apliodius fossor) va tàc già dà coi dò là dàu
hiéu cùa su de. Diéu này cùng dugc Heymons (1930) tìm thày ò Scarabaeus sacer
L.; Gihies va Wilker (1965), Rosay (1969a), Kay (1979) tini thà'y ò Anopheles va
Culex; Trueman va Me Iver (1983) tìm thày ò Coquillettidia perturbans (Walker)...
Càn cu vào bàn chà't nói mó, Tyndale - Biscoe (1984) dà chia FR thànli 3
nhóm:
Nhóm I Nói mó hình thành mot ó'ng dSn riéng rè pliia sau phollicle dà phàt
trién d^y dù. Sau mói lìn de se có mot nùt hình thành va nliu vày, óng trùng de
nhiéu lan se có mot cliuòi càc nùt (Lineva, 1953) va só nùt hén quan tói só trùng de
hoac khà nàng de va thoài hoà, cùng nliu só fan de cùa con cài.
Nhóm U. Chi có mot nùt. Thuóc Ve nhóm này, FR chi dugc dùng de phàn biét
con cài de hoàc chua de.

13


Nlìóm IH Nói mò là mot ó'ng ròng ben canli (ò chàn) phollicle phàt trién tièp
sau. FR này sé tìch luy duói chàn phollicle trong calyx ò dang hat hay thè sau mói
làn de hoac thoài hoà. SÓ lugng cùa nò lién quan dé'n it nlià't mot sÓ làn de dàu tién.
Dua vào kìch thuóc cùa nò có thè nliàn biét so làn de dà thuc hién.
Hién nay nliQ'ng phuong phàp su dung càc dàu hiéu lién quan tói càc bién ddi
pholicle va óng tróng vàn là nhùng phuong phàp quan trong. Pliuong phàp này (FR)
dà àp dung thành cóng ò nhiéu loài con tmng vói càc tén goi kliàc nhau. Hàu hé't
càc còng bó truóc day dà su dung tén ggi "corpus luteum" cho FR (Willimzik,

1930; Lewis, 1957; Singh. 1958). Tén này dugc mugn tu tén mot co quan nói tièt
cùa thù (Peters va Me Natty, 1980). Song bàn clià't cùa FR khòng phài là chat nói
tièt va vi thè tén goi trén cho FR là khó g dùng (Descamps va Wintrebert, 1961;
Phipps, 1966). Mot cài tén khàc cùng dugc dùng khà phd bién là "tlié vàng".
(Kuzina, 1942; Lineva, 1953). Tén này dugc su dung trong truòng hgp FR nàm ò
góc óng trùng va có màu vàng. Anderson (1964), Miller va Truce (1968) dà de nghi
cài tén FR khi gap FR klióng có màu vàng. Tén FR dugc dùng thuòng xuyén cho
càc nùt ma Polovodova (1949) va nliiéu tàc già khàc dùng tén FR bà't ké gap thày
chùng ò vi tri nào trong buóng trùng. Mot só tén khàc cùng dugc dùng cho FR nliu
là mot thè phollicle con lai "follicular residuai body" (FRB) (Giglioli, 1959), "thè
con lai" (residuai body) (Saunders, 1967), "dà'u vé't phollicle" (folliculiar remnauts)
(Smith, 1968), "chat con lai bình thuòng va klióng bình thuòng" (normal and
abnoraial relics) (Ovazza et al., 1965), "san pham phollicle tùng chuòi" (serial
follicular relics" (Saunders, 1962), "san pham phqlhcle tich luy" (multiple follicle
relics) (Walker, 1977)...
•
Ro ràng FR dugc goi cho mot hién tugng chung do ké't qua cùa su de trùng.
Song dugc dùng vói càc tén kliàc nhau theo vi tri tìm thày trong bubng tróng.
Tyndale - Biscoe (1984) dà de nghi càc tén sau: "nùt phollicle" néu FR có dang hìnli
chuong, "nùt phollicle don dòc" néu chi có mot FR thà'y trong nói mó, "thè vàng"
néu FR thày ò chàn phollicle bàt ké màu sàc trù cào cào (Tettigoniidae), chàu chàu
(Acrididae). Ò cào cào, chàu chà'u néu phollicle thoài hoà, FR có tén "tiiè thoài
hoà", va de tning, FR có tén "thè de" (tén này dà dùng ò hàu hé't càc cóng trìnli
nghién cùu thuóc bò Orthoptera).
Tliuòc ve nhóm 1:( Càc nùt phollicle) - gbm càc còng trìnli nghién cùu trén
nhóm Diptera cùa mot só tàc già nhu Anopheles maculipennis Meigen (Polovodova,
1949; Detinova, 1949, 1953); An. quadrimaculatus Say, An.ganibiae Giles, An.
furnestus Giles, An. squamosus Theobald va An. coustani Laveran (Gighoh, 1959,
1963; Detinova va Gillies, 1964); Mansonia uniformis (Cited as Mansonioides
uniformis) va M. annulifera (Bertram va Samarawickrema, 1958), Culicoides

grisescens Edwards (Glukliova, 1958) va Musca domestica (Lineva, 1953).

14


Trong nhóm Diptera, muói là dói tugng dugc nghién cùu. xàc dinh tudi sinh ly
nhièu nhà't vi tàm quan trong dich té cùa chùng, dac biét là sau còng trình cùa
Detinova (1962) Ve phuong phàp nhóm tudi con tróng hai cành.
Theo Polovodova (1947. 1949) va Detinova (1962). sau de muòi cài (Diptera)
de lai trén ó'ng trùng mot bao tróng. Bao trùng co lai thành nùt. SÓ nùt tuong ùng vói
só làn de, vói san phàm té'bào dinh duong ben trong goi là "thè vàng". Tén ggi này
truóc day dà có nhùng nhàm làn. Muller (1825), Memhikop (1876) va Brandta
(1876, 1878) dà chi ra ràng "thè vàng" có màt ò nhiéu con tróng. Mernhikop
(1866,1867), Verhein (1921) va Derbeneva -Ukhova (1935) dà chùng minh ràng khi
trùng chin. té bào dinh duòmg giàm dàn kìch thuóc, tiéu giàm va hình thành cài goi
là corpus luteum, có màu vàng hay nàu. Sau dò Steinberga (1932) khi nghién cùu
trén Loxostege sticticalis L. va Ivànova va Meserckoi (1935) nghién cùu trén
Blattodea dà cho thà'y ràng té' bào dinh duòng khóng mà't di ma chi co lai, tìch lai
thành cuc màu vàng trén ó'ng trùng. Dua vào dò biét dugc con cài dà hay chua de.
Diéu này cùng thà'y ò Musca domestica L. (Verhein, 1921; Derebenva - Ukhova,
1935), ò Stomoxys calcitrans (Kuzina. 1942), ò An. maculipennis (Beklemishev,
1944)...
Càc nùt chùa san phim con lai cùa té'bào dinh duòng dugc Colless (1958) mò
tà b dang hat màu vàng sau khi de. Sau dò là Spencer (1974. 1979) cùng thày b
Anopheles farauti Laveran, mói óng trùng dai thèm sau càc làn de cùng vói thè vàng
dang hat, mành hay kliói.
Phuong phàp Polovodova - Detinova dà dugc àp dung ò nhiéu dói tugng Ihuòc
Diptera de nghién cùu thành phàn tudi cùa chùng ngoài thuc dia nhu Mansonioides
(Bertram va Samarawickrama, 1958), Luciha cuprina (Vogt et al.. 1974) vói con cài
de 16 làn (16 nùt)...

- Thuòc nhóm 2:( Càc nùt don dòc)- có càc còng trình nghién cùu chù yé'u
thuóc nhóm Diptera nhu Anopheles melas Theobald (Giglioli, 1965); Simulium
damnosum Theobald (Lewis, 1960); Prosimulium fuscum (Syme, Davies, 1961) va
P. mixtum Syme va Davies (Davies, 1961); Culicoides barbosai Wirth va Blantan,
C. furens (Poly) (Linley, 1966); mot sÓ loài thuòc Tabanidae (Duke, 1960) va
Glossina spp. (Saunders. 1960.1962; ChalUer. 1965).
Trong buóng trùng con cài ma càc tàc già nghién cùu. chi thày mot nùt trén
Óng trùng. Nùt này có thè thà'y ò dang mot bao phóng truóc khi intima co lai hoàn
toàn sau khi de hoac mot nùt phollicle dà co lai. Va mot sÓ tàc già khàc con cho
thà'y chi có mot nùt trén óng trùng cùa càc con cài dà de nhiéu làn (Giglioli. 1965;
Snow va Wilker, 1977; Thomson et al.,1979; Wall va Doane, 1980...). Phuong phàp
này chi cho phép phàn biét 2 nhóm con cài dà de va chua de.

15


- Thuóc nhóm 3:( Thè vàng)- Dà'u hiéu này dugc su dung trong xàc dinh tudi
sinh ly cùa nhiéu nhóm con trùng nhu Musca domestica (L.) (Anderson, 1964;
Smith. 1968), M. autumnahs (Miller va Trecce, 1968), Haematobosca stimulans
(Meigen) va Stomoxys calcitrans (Kuzina, 1942)... O nhiéu loài thè vàng tàng theo
só làn de cùa con cài nhu Deha coarctata (Cited as Leptohylemyia coarctata) (
Jones, 1971), Musca vetustissima (Tyndale- Biscoe va Hughes, 1969), S. calcitrans
(Charìdwood va Lopes,1980)...
Tuy nhién ò mot sÓ ìt loài thuòc Coleoptera, thè vàng khóng tàng theo sÓ làn
de nhu Onitis alexis Klug. 0 loài này, do su day phollicle vào Óng dàn trùng
(Tyndale - Biscoe va Wattson, 1977) ma hàu hé't san phàm con lai cùng bi tròi theo.
CwÓì cùng trén óng dàn trùng hay trong calyx chi con lai rà't it thè vàng.
Nhu vày theo phuong phàp dùng chi sÓ thè vàng b trén chi phàn biét dugc con
cài theo 2 nhóm: non - chua de va dà de.
Phuong phàp xàc dinh tudi sinh ly con trùng dugc su dung phd bié'n nhàt là

phuong phàp dua vào nhùng thay ddi trong óng trùng cùa Polovodova (1949) va
Detinova (1945, 1962). Phuong phàp Polovodova - Detinova dua trén viéc tình só
nùt trén óng trùng dugc hình thành tu bao trùng va lién quan chat che vói só chu k^
tiéu sinh con cài dà hoàn thành (Anufreiva va Artemev, 1981). Viéc phàn tich nhùng
thay dèi trong Óng trùng dugc tié'n hành trén màu vàt tuoi va dòi hói ky thuàt md
con cài phài rà't thành thao (Vanden Assem, 1959; Gillies va Wilkes, 1965).
Su tao thành nùt trong ó'ng trùng dàc trung cho nhóm Diptera hùt màu có su
hoà hgp tiéu sinh, cùng thà'y ò nhóm Diptera khòng có su hoà hgp tiéu sinh
(Hippoboscidae) va tham clii ò cà nhóm con trùng hai cành khòng hùt màu (M.
domestica L).
Trong qua trình su dung phuong phàp Polovodova - Detinova de xàc dinh tudi
sinh ly con cài Simulidae, Beltukova (1953), Drokopheva (1957) dà tìm tlià'y nhùng
con cài có só nùt tuong ùng vói chu ky tiéu sinh; Dolmatova (1942) dà àp dung chi
só nùt de xàc dinh thành phàn tudi quàn thè Phlebotomus va phàn biét 2 nhóm con
cài de - có bao trùng ( ngay sau de) hoac nùt va chua de - chàn óng trùng mành;
Glukhova (1956, 1958) va Buanova (1957, 1958) dà cho thày quàn thè Heleidae
chù yé'u gbm nhùng cà the có 4 chu ky tiéu sinh...
Cùng trong qua trình àp dung phuong phàp Polovodova - Detinova. mot só tàc
già dà gap hién tugng khàc thuòng ò con trùng ma phuong phàp trén khóng thè giài
thich dugc. Nhu Gigholi (1965) dà thày An. melas Theobald chi có mot nùt góc duy
nhàt; Service (1977) thà'y con cài Ae.cantans Meigen chi có mot nùt màc dù dà bié't
rò là chùng de 2 làn; Charldwood va Lopes (1980) thày S. calcitrans chi có mot nùt
dù chùng dà de nhiéu làn... Phàn tram só óng trùng có só nùt trùng vói só làn de

16


giàm theo su tàng cùa tudi sinh ly (Sokolova , 1981, Hcfc^vll^^^iàrldwood. 1990)
Nùt dugc hình thành ngay cà khi con cài khòng dugc hùt nàu (Laiige va Hoc, 19^1
Knight va Nayar. 1982...)

(^
V^
^^/0^
Diéu này dà dugc làm sàng tò trong càc cóng bó cùa Truòng Quang Hoc
(1974, 1975a, 1975b. 1981. 1990) bang nhùng nghién cùu Ve mò yà té bào. Theo
Lange va Hoc, bao trùng khóng bao giò co lai thành nùt va nùt chi hình thành do su
thoài hoà phollicle.
Cho dé'n nay, theo Hoc va Charldwood (1990) vói nhùng loài muòi man de. tà't
cà càc ó'ng trùng déu xày ra qua trình phàt trièn trùng va de, bang ky thuàt bom dàu
bubng trùng vàn khóng thè xàc dinh dugc tudi sinh ly cùa con tmng, dàc biét là
muòi.
r ^ u vày cho tói nay .viéc tìm kièm mot phuong phàp tin cày cho viéc xàc
dinh tudi sinh ly con trùng vàn là và'n de thòi su. Càc phuong phàp truóc day hoac
dua trén càc chi sÓ nhiéu bié'n dòng. nhiéu phu thuòc vào diéu kién phàt trién hoac
dua trén càc chi só ma bàn chà't hình thành nò dang là và'n de tranh cài. Cùng tuy
muc dich nghién cùu ma viéc su dung mot phuong phàp xàc dinh tudi sinh ly con
trùng trò nén phù hgp hay khóng phù hgp. Chàng han trong nhùng nghién cùu ùng
dung nliu dành già vai trò dich té cùa mot loài, viéc xàc dinh thành phàn tudi quàn
thè cùa loài lai càn su dung càc phuong phàp có lién quan tói càc làn hùt màu hay
tdng quàt hon là su thuc hién càc chu ky tiéu sinh.
Tuy nhién trong qua trình sinh san cùa con tróng có nhùng dà'u hiéu thuc thè
tbn tai trong qua trình sinh san là thè vàng, càc nùt, bao trùng... Tu nhùng hiéu*bié't
mói nhà't ve bàn chat càc thuc thè trén, tham khào càc chi dàn cùa càc tàc già di
truóc, chùng tói mong muÓn xàc dinh mot phuong phàp có thè tin cày nhàm ùng
dung trong xàc dinh thành phàn tudi mot so' quàn thè muòi có y ngliìa dich té quan
trong b Vlét Nam.

17

^ul^.^cr^ì-éo

Phìn B
Nguyén liéu va phucrng phàp nghién cihi
1. Thòi gian nghién cùu:
Càc nghién cùu Uong phòng thi nghiém dugc thuc hién tu 1989-1991. Càc
nghién cùu tai thuc dia dugc tién hành tu 1991 -1993.
2. Dia diém nghién cùu:
Càc thi nghiém va phàn tìch xù ly màu dugc thuc hién tai phòng thi nghiém
cùa Td bó mòn dòng vàt khóng xuong song, Td bò mòn di truyén - khoa sinh hoc Truòng Dai hoc tdng hgp Ha Nói. Càc nghién cùu thuc dia dugc tié'n hành tai:
- Xà Trung Vàn, huyén Tu Liéni, Ha Nói.
- Xa Dbng Quang, huyén Quóc Oai, tinh Ha Tày.
- Xa Tàn Minh, huyén Thuòng Tin, tinh Ha Tày.
- Xa Lién Chàu, huyén Thanh Oai, tình Ha Tày.
Ngoài ra có tham khào màu dugc thu ve tu càc dia diém khàc theo dói tugng
nghién cùu tai càc vùng luu hành dich va vùng có dich xày ra nhu Ba Vi (Ha Tày);
My Vàn (Hai Hung) va cùa càc co quan: Vién sót rét, k^^ sinh trùng va con
trùng, Trung tàm ve sinh phòng dich tinh Ha Tày, Vién ve sinh dich té hoc - Ha
Nói.
3 Dói tugng nghién cùu:

^

Tai phòng thi nghiém :
- Aedes aegypti Linnaeus, 1762.
- Culex quinquefasciatus Say, 1823.
- Anopheles sinensis Wiedemann, 1828.
Tai thuc dia:
- Aedes aegypti Linnaeus, 1762.
- Culex quinquefasciaUis Say, 1823.

- Anopheles sinensis Wiedemann, 1828.
- Culex tritaeniorhychus Giles, 1901.
Dói tugng nghién cùu dugc dinh Ioai qua càc buóc:
- Dinh Ioai bang phuong phàp hình thè hoc theo càc khoà phàn Ioai càn tliiét.
- Xàc dinh bò nhiém sàc thè nguyén phàn cùa càc dói tugng nghién cùu.
18


- Su dung ky thuàt dién di enzym vói 2 Ioai nien ODH (octanol
dehydrogenaza) va EST ( Esteraza). Ké't qua xàc dinh loài dugc trình bay trong
mot phàn riéng cùa luàn àn: " Xàc dinh loài nghién cùu".
4. Càc phuong phàp nghién cùu:
4,1. Nghién cihi trong phòng thinghióm:
4.1.1. Ngubri màu vàt xù Iv:
Có 2 ngubfì màu vàt su dung trong nghién cùu:
+ Muói nuòi thuàn chùng trong phòng thi nghiém: Aedes aegyti, chùng phòng
thi nghiém cùa Vién sót rét ky sinh trùng va con trùng Ha Nói. Su dung muòi thuóc
dòi sau F59
+ Muói bàt tu thuc dia , chuyén ve phòng thi nghiém nhu :
Ae. aegypti tu thuc dia xà Tàn Minh (Thuòng Tin - Ha Tày)
Anopheles sinensis tu thuc dia xà Dbng Quang (Quóc Oai - Ha Tày) va xà
Trung Vàn (Tu Liém- Ha Nói)
C^ulex quinquefasciatus tu thuc dia xà Dbng Quang (Quóc Oai - Ha Tày), xà
Tàn Minh (Thuòng Tin - Ha Tày), xà Trung Vàn (Tu Liém - Ha Nói).
Culex tritaeniorhynchus tu thuc dia xà Dbng Quang (Quó'c Oai - Ha Tày).
4.1.2. Phuong phàp vàn chuvén màu song:
Muòi bàt tai thuc dia bang ó'ng hùt. Sau khi dinh Ioai so bò, tà't cà càc cà thè
cùa mot loài nghién cùu cho vào mot long vài man kich thuóc ( 1 5 x 1 5 x 1 5 cm) .
hoac cò'c già'y, cóc nhua bit vài man (duòng kfnh 7 cm). Nhùng cà thè cài no màu
dugc tàch ra mot Ibng riéng. Mói long déu có nhàn ghi rò ngày, giò va dia diém bàt.

Trong càc long, cò'c cho hùt glucoza 10%. Trong khi chò chuyén ve phòng thi
nghiém nhùng long, cóc muòi này dugc de ò chò màt va có phù khan àm de dàm
bào dò àm. Khi vàn chuyén muòi bang càc phuong tién co giói ve phòng thi
nghiém, càn bào dàm dò àm va trành nóng bang càch phù khan àm va de xa dóng
co xe. Tai phòng thi nghiém. càc long muòi dugc cbnyèn vào phòng có nhiét dò va
dò àm phù hgp.
4.1.3. Nhàn sÓ luong muòi de dùng trong nghién cùu:
Tai phòng thi nghiém, càc muòi cài no màu tièp tue dugc nuòi cho tói khi de
trong càc long vài man kich tliuóc (50 x 50 x 50 cm), (20 x 20 x 20 cm) hoac (15 x
15 X 15 cm). Trong long dat càc cò'c thùy tinh hoac dia petri có chùa nuóc de làm d
de elio muòi. Sau khi muòi de, muòi me dugc càm tiéu bàn va dinh Ioai làn cuòi de
xàc dinh tén loài.

19


Trùng muòi dugc giù cho tói khi nò thành bp gay. Bo gay cùa 1 muói me d\xgc
nuòi bang nuóc mày trong bocan có kìch thuóc duòng kinh bang 10 cm. Bo gay
dugc cho àn bang: bòt gan. bòt tóm, bòt dàu xanh, bót bành my theo ty le 1:1:1:1
Sau khi bo gay tudi 4 nò thành quàng, nhùng quàng này dugc de trong càc cÓc
nhua 100*^^ có chùa nuóc va dat trong long vài man de chò nò thành muói. Mot sÓ
bg gay tudi IV dugc giù lai cho càc nghién cùu ve nhiém sàc thè va dién di enzym
nhàm có thém co so de khàng dinh loài. Mot só dugc làm tiéu bàn giù cùng con
truòng thành me. Càc muòi truòng thành dugc su dung trong nghién cùu sau khi cho
hùt màu va de.
4.1.4. Ky thuàt cho muói hùt màu vàt chù:
Cho muói hùt màu chuòt nhàt trang, gà, thò. Vói chuót nliàt tràng: kep trong
cui luói sàt nhò, dat vào trong long muói; Vói gà: cho gà vào cui luói sàt, dat vào
trong Ibng muói, Ibng kich thuóc ( 50 x 50 x 50 cm); Vói thò: cho thò vào cui gè.
Tai thò dugc de ra ngoài va àp Ibng muòi vào tai thò.

Sau khi cho hùt màu vat chù, nhùng con cài no màu dugc tàch riéng khòi
nliùng con cài con dói hoac chua hùt màu.
4.1.5. Kv thuàt làm tiéu bàn muòi va bo gay:
- Làm tiéu bàn muòi:
Tiéu bàn muói truòng thành dugc càm bang kim thùy tinh va giù trong óng
thùy tinh có chùa bang phièn, day bang nùt lie, tràng 1 lóp paraphin mong lén nùt
de màu kin va khóng bi móc.
- Làm tiéu bàn bg gay:
Tiéu bàn xàc bg gay, xàc quàng.... dugc gàn trén lam kinh bang dung dich gàn
tiéu bàn bg gay va day lamen. Cóng thuc cùa dung dich gàn:
Chloralhydrat 74 g,
Góm arabic 8 g.
Axit axetic 5 mi.
Nuóc càt 5 mi.

20


4.1.6. Phàn Ioai muòi truòng thành va bo gàv:
- Phàn Ioai theo dac diém hình thài: Dura vào càc dàn liéu hình thài cùa Reid
(1953), Stojanovich va Scott (1966), Vién sÓt rét ky sinh trùng va con trùng (1968),
HaiTitson va Scanlon (1975).
- Làm tiéu bàn nhiém sàc thè:
Bg gay tudi IV dugc dùng de nghién cùu nhié'm sàc thè va dién di enzym.
- Phuong phàp làm tiéu bàn nhiém sàc thè nguyén phàn:
Tiéu bàn nhiém sàc thè nguyén phàn cùa Ae. aegypti, An. sinensis, C.
quinquefasciatus dugc làm theo phuong phàp cùa French va cóng su (1975) có cài
tié'n. Bg gay tudi IV dugc là'y ra khòi nuóc bang Pipet. Dùng già'y thà'm mém thà'm
khó nuóc con hàm trén bg gay. Sau dò xù ly trong dung dich Colchicine 0,1% trong
2 giò. Nào bg gay dugc md trong dung dich nhugc truòng Citrat natri 1%. Tièp dò

de mò nào trong dung dich nhugc truòng khoàng 5 phùt rói chuyén sang gigt thuó'c
nhuóm lact - acepo - orcein 2%. Dùng lamen sach day lén gigt thuóc nhuòm nam
trén lam kinh va ép nhe. Tiéu bàn tam thòi có thè dugc gàn bang paraphin hoac keo
dàn Lerro. Quan sàt tiéu bàn duói kinh hién vi b dò phóng dai 1500 làn.
- Phuong phàp do va chup ành nhiém sàc thè:

Nhiém sàc thè dugc phàn tich duói kinh hién vi Olympus, Bò nhiém sàc thè
nguyén phàn làm tu nao bo gay tudi IV dugc do bang trac vi thi kinh va trac vi vàt
kinh, hoac do trén ành vói dò phóng dai tuong ùng. Nhié'm sàc thè dugc chyp bang
phim chup hién vi Agfa 25 cùa Còng hoà lién bang Due. Kich thuóc nhiém sàc thè
dugc do theo càc chi tiéu sau:
Chièu dai tuyét dói tinh bang micromet, cliiéu dai tuong dói (Lr) dugc tình
bang ty só giùa chiéu dai mot nhiém sàc thè trén chiéu dai tdng só cùa bò nhiém
sàc don bòi (chiéu dai nhiém sàc thè X còng chiéu dai cùa 2 nhiém sàc thè thuòng)
nhàn vói 100. Chi só tàm dòng dugc tinh bang ty só phàn tram giùa chiéu dai nhành
ngàn trén chiéu dai cùa cà nhiém sàc thè (chiéu dai nhành ngàn - p còng nhành dai q). Càc só liéu do dac dugc xù ly thò'ng ké.
- Phuong phàp dién di enzym: Su dung phuong phàp dién di trén gel
polyacrylamid cùa C.A Green (1990) có sua ddi cho phù hgp vói diéu kién phòng
thi nghiém. Dgc két qua trén enzym db theo càc nguyén tàc dà dugc Steiner W. et
al. (1979) mó tà.

21


4,2. Ky thuàt mó buòng trtìng nguyén ven trong dung dich dò trung tinh.
4.2.1. Muc dich:
Xàc dinh tudi sinh ly muòi.
4.2.2. Chuàn bi dung cu va hoà chà't.
- Kfnh loup Z màt de md muòi.
- Kinh hién vi thuòng

- Kinh hién vi phàn pha.
- Kinh hién vi huynh quang.
- Mày ành chup theo kinh.
- Trac vi thi kinh trén hién vi thuòng
- Lam kinh
- Lamell
- Kim md
- Óng hùt nhò gigt
- Dung dich dò trung tình 1/8000
- Dung dich nuóc muÓi sinh ly 9/1000
- Ether, bòng, già'y thà'm.
4.2.3. Lua chon muòi md theo thòi gian yéu càu:
- De theo dòi su co lai cùa bao trùng va su tìch lùy cùa thè vàng sau khi muòi
de: Nhirng con cài có cùng 1 làn de dugc tàch thành 1 nlióm hoac riéng tiJfng con,
ghi ro ngày giò de làn cuòi. Ké tu lue muói de xong, cu 5 giò mot làn lai md 1 so cà
thè.
- De theo dòi su bié'n ddi va thoài hoà cùa phollicle trong càc chu ky tiéu
sinh, chon muòi dà bié't rò sÓ làn de, giò de, cu sau 24 giò ké tu lue de lai md 1 só cà
thè, nhùng cà thè con lai tièp tue cho hùt màu va mot só lai dugc md theo chu ky 24
giò cho dé'n khi có 1 só cà thè de thèm 1 làn nùa.
- De nghién cùu càc nùt "già" hay "thoài hoà" : Muòi sau nò cùa cùng 1 làn
de chi dugc hùt glucoza. C& sau 5 ngày md 1 só cà thè va kéo dai trong 2 - 3
thàng.

22


4.2.4. Md muói:
Muòi dugc gay me nhe bang Ether va dat trong 1 gigt nuóc muói sinh ly
9/1000 trén lam kinh. Dàt lam kinh duói loup 2 màt va md tàch dó't bung IX khòi

co thè bang kim md muòi. Dùng kim md lày 2 bubng trùng ra va chuyén sang giot
dung dich dò trung tình 1/8000 trong 30 giày. Dùng già'y thàm hùt hé't dung dich dò
trung tinh con lai va giò tièp vào tiéu bàn mot gigt nuóc muÓi sinh ly 9/1000. Tàch
2 bubng tróng de riéng. Mot bubng de nguyén. Mot bubng tàch tùng Óng trùng. Dat
nhe lamell va quan sàt duói kinh hién vi thuòng, phàn pha hay huynh quang tùy yéu
càu quan sàt.
4.3. Càc nghién cùu ò thuc àia:
4.3.L Nghién cùu bié'n dóng màt dò càc loài muòi:
De nghién cùu bién dòng màt dò 1 loài muòi nào do tai 1 diém, dà tién hành
diéu tra dinh ky màt dò muói mói thàng 2 làn va lién tue trong 12 thàng trong nàm.
Tùy tùng loài, dà àp dung phuong phàp thu bàt trong nhà ban ngày hoac ban dém.
trong nhà hay ngoài nhà, khu nhà b hoac chubng già sue hoac phói hgp càc phuong
phàp.
Trong mói phuong phàp, viéc thu bàt va xù ly muòi, tinh toàn màt dò muòi
theo qui dinh cùa Té chùc Yté thè giói (WHO, 1975) vàcua Vién sót rét ky sinh
trùng va con trùng Ha Nói nhu giò bàt, vi tri bàt...
Màt dò muói dugc tinh nhu sau:
- Vói An. sinensis:
+ Phuong phàp soi bàt trong nlià va chubng già sue ban ngày va ban dém:
con/nhà (chubng).
+ Phuong phàp diéu tra bang mòi nguòi : con/giò/nguòi.
+ Phuong phàp diéu Uà bang bay dèn CDC: conA)ày.
- Vói Ae. aegypti:
+ Phuong phàp soi bàt trong nhà : con/nhà.
H- Phuong phàp diéu tra bang mói nguòi: con/ giò/nguòi.
- Vói C. quinquefasciatus: tuong tu vói An. sinensis.
4.3.2. Nghién cùu thành phàn tudi quàn the:
Khi nghién cùu tudi quàn thè 1 loài ò dia diém nào dò. chùng tói dà thu bàt
muói bang càc phuong phàp nhu trén dinh ky mòi thàng 2 làn va lién tue trong 12
thàng.

23