- 1 -
MUG
LUC
Trang
PHAN M<5 dI u
- ĐẠC Đlđl CHUNG CỨA LU^ Áií
I.
3
Ly do c h o n đ ề t a i .
I I . Lịch sử vẩn đìỉ nghỉễn cứu va mụic đích ý ngìiia
cua đe t a i .
I I I . N'guon t ầ i lig ti va phỉrong pháp 31? lý đe t à i
nghiên cứu.
IV . Những đong góp của lu â n én ,
CHỨdNG Mđ DAƯ
ĐẠI
GlĩđiỉG VE TC♦pC NGỨỜI MTĩd&G
*
I.
8
Sơ lư ợ c v ề t ộ c n g ư ơ i M 'nong,
I I . Đ ă c đ i êm xã h ộ i
t ô c n g ư ơ i M’n o n g .
III.Đ ă c đíem 'sinh hoạt v |t chất của người M'nong.
IV .
Đac đ iểm văn hóa t i n h t h ầ n củ a n g ư ơ i Mfn ô n g .
GHỬỔNG ifldfr
YiQÌ DUNG OT NRdĩIG
38
Cac n ộ i dung chính tro n g sử t h i nrông.
1. Sư th i nrông n ó i về sur hình thanh con ngiíơi. Quan
niêm ve th ễ giớ i của ngươi àPnông qua sử t h i nrSng.
2. Nhân v ậ t k h a i t h i ê n l ê p đ ị a t r o n g gử t £ i n r ô n g .
3. Nhân v ậ t anh hùng văn hóa t r o n g sJ t h i n r õ n g .
-4* Chiẩn tra n h và người anh hùng chiểìi trận, tro n g sử
t h i nrông.
5.
Sử
t h i n r ô n g ca n g ơ i cu ộ c s ố n g l a o đ ộn g ,
vầ
h©nh phúc củ a n g ư ơ i r.1 fn ô n g .
g ỉ au
có
6. Sií t h i nrông phan ánh những vậnđọng chuyển biển
lán tro n g xã hô ĩ M'nong,'
7. Sử t h i nrông là "từ điền bách khoa” không tồn t a i
bàng văn bán,raà tồn tgii trong t r í nhớ cua nghệ nhân.
CHỚdkìG HAI
THI PHÁP OT NRC^G
A* Những đẵc điểm của cẩu -trúc tá c phim nrông.
I , cẩu tr ú c cùa 'ngôn ngữ tộo nên tá c phẩm nrông.
88
I I . VgÈn t r o n g sử t h i nrông*
I I I * B i ê n phãp x â y d p i g c ể t t r a y ê n v à nhân v ậ t t r o n g
sử t h i n r ô n g .
B.
c á c t h ủ pháp nghÊ t h u ỗ t t r o n g sứ t h i n r ô n g .
1 . Thủ. pháp s o sánh
2. Thả pháp ngoa du
3.
Thả pháp mô phông va
phúng
du
4.
L ố i m iê u t a c h i t i ế t , t ỉ m ỉ , c ụ t h ề .
5.
"Lối t r i hơẽn sử t h ỉ " .
6 . Biên. pháp l a p l a i .
c . Nhưng ch ứ c n ă n g tir tư ơng - thẩm my cua cẩu t r ú c
s ở t h i nrrông.
1.
"Khuôn mâu*1đươc lă p
l« i y
nguyên.
2.
"Khuôn mầu" í t n h i e u
có sư t h a y đ ỗ i sa u m ồỉ ìầ n
lă p l ạ i .
3. Môt 30 khuôn mau t r o n g cẩu t r ú c t á c Dhlm n r ô n g .
’'ỉ n g h i a “tư tư ở n g -th ẫ m my cùa c á c khuôn mầu đó
t r o n g ' n h ậ n t h ứ c của n g ư ờ i M 'nong.
CHỨdĩTG BA
XÁC ĐỊNH
THÉ^IDAI
OT NRÓỈĨG
•
*
"I.
G iớ i th u y ế t
1 1 . Qugn n iệ m
VQ
chung v ề sử t h i .
sứ t h i của môt 30 nha t r i ậ t
học,
n hà n g h ẳ ê n cứu v ă n học t r ê n t h ế g i ớ i .
ÍEII.
Quen n iê m
ve
sử t h ỉ c ả a một 30 nha n g h i ê n cứu
V ip t N an.
T
IV . o t n r ô n g c ó những th u ộ c t í n h cu a t á c
V.
o t nrông la
31? t h i .
s ỉ' t h i th ân t h o ạ i.
THAY LỐI KBĨ 1ƯÁ?Í
NHứỉG v h
ĐE Đ l ĐỨỔC GIAI QUYST VA NHửĩG
ĐỈÈ cồn đt ạé t r a TRỨỐc m at.
+
+
+
TẰI LIẼtl THAM KHẨO CHÉĩH
víiỉ
3
-
-
•K
PHAN
*
>»
MỔ ĐAƯ
ĐAC Đ l ả í CHUNG CỦA LUẤ& ẨN
I.
LỸ DO CHON
ĐE Ĩ Ằ IMl
111
1
• .
m
1. Từ b a o đ ơ i nay» t r o n g c ô n g đ ồ n g M’n o n g van
lưu
t r u y ề n môt t h ể l o a i v ă n học dân g i a n đ ặ c s ấ c , đó l a
ot
n r ô n g . T i ế c Éầng n ó đư«*c ch ón g t a b i ế t đến quá muôn.Năm
1989,
chúng t ô i p h á t h iê n r a sử t h i n r ô n g ( l ) t a ỉ xa s ấ c
Môn., huyên Đẩc M in, t ỉ n h Đấc L ấ c , do n g h ê nhân NDong
,
n g ư ờ i M’n o n g P r e h hát k ê . Mơi đ â y có nhà dân t ô c h ọc đã
lầm lan. sử t h ỉ n r ô n g v ớ i y a o ( 2 )
(h ìn h th ứ c k i g ia
phả)
cu a n g ư ơ i M’nong*
*
*
'
•
, 1 1
A
2. T ây N gu yên l ê u n a y vần được c á c n hà khoa học c o i
l a n ơ i con bảo lư u được n h i ề u dẩn v ẩ t
x ã n g u y ên t h ả y ,
của c h ế độ côn g
sử t h i í.ĩ'nông quả l a một bức t r a n h r ố n g
l ó n v ề "’t h ơ i t h ơ ẩu củ a x ã h ô i l o a i n g ư ờ i C h ú n g t ô i chcaa
đ'ê t ầ i n a y t ứ c l à đ i t ìm h i ể u n h i ề u măt đ ơ i s ố n g của
n g ư ờ i M’n o n g t h ơ i viH n c ổ .
3. sử t h i M*nông về nhiều măt có sư gần gũi với sử
t h i Mương, chỉ ra đươc cu thể những đ i ầm tương đồng(va
cả sư k h á c b i ệ t ) ,
có t h e bước đ'âu g ơ i mở ra những v ẩ n cìê
"thú v ỉ v ề m ố i quan h i g i ư a vằn hóa M'nong v ầ vần
Ỉ4ưang, về cội nguồn văn hóa của hai cu* dâncung ngữ
N am Ấ,
s ố n g c á c h x a n h au
v ì những l ý do t r ê n ,
hốa
hê
v ề mat đ ị a l ý .
chúng t ô i
chọn đ ề t ầ i
lu â n
v ẩ n : sử t h i t h â n t h o ạ i M’n o n g .
™"""
(1)
/
A
^
7
Chúng t ô i s e l ỷ g i a i
( 2 ) Nhà dân t ô c
lo a i
hpc D iêp
%
vã
*
ch ư n g m inh s a u .
Đ ìn h Hoa cho r a n g yao
la
môt
sử t h i h u y ề h t h o e i ( x e m Tạp c h í VHDG, 1 -1 9 9 3 , t r . 6 l ) .
I I . LỊCH SỨ VIN ĐS NGHláĩI c ứ u VẰ MỤC ĐÍCH Y N GHIA CUA ĐE
TAI
1 . L i c h 5J vẩn, d ề n g h i ê n cứu
Trước chúng t ô i chưa có raôt ai nghiên cứu đề t à i ot
n r ô n g ( l ) . B ầ i n g h i ê n cứu đ ầ u t i ê n v ề đề t a i n à y do chứng
t ô i v i ế t v ớ i nhan đ ề : 0 t n r ô n g - s ử t h i
tro n g
cổ sơ M 'nong,
in
chí VHDG, so 3-1990. Nhân đây, cũng xỉn t r ìn h
b à y đ ô i n é t v ề k h á i n iêm o t n r ô n g va N k o ch yao ( h a y
Ro
yăo). Trong tiế n g M'nong: ot có nghi a bóng là h át,
hát
k éo d a i mãi
k h ô n g h ế t; n r ô n g l a câu chuyện
xa xư a. Như
%
vậy,
xét
về n g h í a b ón g , o t n r ô n g l à
câ u chuyên xa xưa
Ro y a o ) l à
h in h t h ứ c hát kề các
của t ộ c n g ư ơ i !,l'n 0n g. Con X'lkoch ( h a y
l ố i k ễ chuyên, b ìn h th ư ò n g v ề l a i
l i ch
dong họ và muôn lo à i, nó không đươc hát kể bằng
của
giong
c a o th ấ p v a làm đ i | u bộ như n g h ê nhẫn k h ỉ d iê n xướng o t
n r ô ĩ i g . N r ô n g có cốt t r u y g n ,
có tx n h hê t h ố n g ,
còn lík o c h
(hay Ro yao) không có cốt tru y ê n , đó ch ỉ ia nhũng mau
r ơ i rạ c , không có tín h hệ thong.
(1 )
G eorges
C o n đ on in a s t r o n g cuốn i ỉ o u s a v o n s mangé
la
P o r ê t de l a
P i e r r e G en ie Gôo (Chúng t ô i ăn rưng đ á
th ầ n
G ô o ),
có n h ắ c đ ể n một h ì n h t h ứ c t r u y ề n kể của
ngươi
M 'nong Gar có t ên l à noo p r o o , va ông g o i đ ó l à épopée
( a n h hùng c a ) . T u y n h i ê n , dưới góc đô dân t ộ c Ỉ1ỌC, ông
I
c h ỉ n h ắ c sơ qua. CÓ t h ế n o o p ro o l à o t n r ô n g chăng? Xem
4
G e o r g e s C o n d o n in a s , Sđd,N hà xu ất
ban M ercu re de
0
1 9 7 4 , t r . 1 8 4 - 1 8 5 (Theo Võ Quang Nhem)
?rance,
- 5 2. Mục đ í c h của luện. gạ
2 .1 *
Itya v a o c á c th ổ n h t ư u V6 l ý lu ậ n sử t h i của một
s ố n hà n g h i ê n cứu n ư ớ c t a va t h ế g i ớ i ,
chúng
lý g iả i
t ô i
v a chứng m±nh r a n g ot n r ô n g c ủ a n g ư ờ i M’n on g t h u ộ c
lo a i
sử t h i ,
2 .2 .
côn g bố,
tiễ u
th ễ
l o e ỉ sử t h i t h a n t h o a i .
T rên cơ sớ hang v a n câu n r ô n g đa công bo va chưa
do t á c g i a lu ê n v ă n v à ô n g Đ iễu Kâa sưu tầm v ầ
7
r
đ ị c h , t á c g i a t h ự c h ig n đề t à i n à y muốn được bo sung vào
m
danh mực sử t h i V i ê t Nam một t ê n g o ỉ m ớ i: aử t h i o t n rôn g
3A n g h í a
3 .1 .
Qua v i ê c xác đ i n h o t n r ô n g l ầ
sử t h i ca n g
có
thêm cơ s ở đ ễ khắng đ in h ra n g Tây ĩỉguyên l ầ mội; c á i n ô i
l ớ n về
sử t h i của V i ê t Nam, t r o n g đ ó có ca sử t h i anh.
hùng va sử t h i t h ầ n t h o ạ i (Trước đ â y cứ n ó i đến sử t h i
T â y N g u y ên l à c á c nhà n g h i ê n cứu c h ỉ c o i đ ó l à
sử t h i
a n h hùng hoặc anh hung c a ) .
3.2. Qua nghiên cứu ot nrông, nấm được tân thức của
người M’nông, qua đó có th ể 'ít n h iều giúp ích cho
những
ngưĩbô. làm công tá c quản lý đ ịnh ra đưồng l ố i va
chính
s á c h t h í c h hơp v ớ i đồng b à o .
V.
»
'
>.
ĨII.NGUON TẦI LIẸtl v l PHƯƠNG PHÁP xđ LY ĐE TÀI NGHlâr cừu
1. Ĩ-Iauồn t a i
11 ều
Luên án chỉ gió’i h©n vẩn
đe nghiên cứu tro n g
pham
v i ot nrông của người M’nong
và sử dim?; cẩc nguồn
tà i
liệ u sau đây :
- 6 + sử t h i cổ s ơ M 'nong: Đõ Hồng Ky - Đi lu Kâu sưu -tầm
,d ic h
va g i ớ i t h i ệ u . Nxb Văn hóa d ề n t ô c,Ha N ô i , 199 3.
+ L ên g đánh K ră,N ằng g i a n h l ộ i B ỉn g ,K ô n g (Sử
th i
M'n ô n g chưa côn g b ố ) .
+ N hật ký đ iề n
da t g i t ỉ n h Đấc L ấ c , t r o n g
cẩ c năm
1 9 8 9 ,1 9 9 0 ,1 9 9 1 ,1 9 9 2 ,1 9 9 3 .
ĩĩh ữ n g t ư l i ê u
l a nhưng t ư l i ê u
chúng t ô i sử dung đ ễ t h ư c h iê n đ e t à i
sưu tầm v a g h i chép
đ ư ợ c
t r o n g phạm v i
c á c huyên Đắc M in ,Đ ắ c N ô n g ,Đ ấ c Lẩp ( t ỉ n h Đấc L ẩ c ) v à c h i
ở c á c nhóm M 'nong P r e h ,N o n g . Tuy n h i ê n ,
qua n h i ề u n g ư ờ i
M’n o n g s ố n g ở huyên L ấ c ,B a SÚp-Bẻn Sôn (Đấc L ẩ c ) , ở t ỉ n h
M ô n đ ên k a ri (Căm puchia) raầ chúng t ô i đ ư ơ c t i ế p
c h u y ê n ,h o
đ ều n ó i l a n ơ i hp s i n h sống đều có o t nrông.D o v ậ ỵ chúng
t ô i t i n t ư a n g rần g o t n r ô n g phổ b iể n t r o n g "toan bọ
tổ c
*
n g ư ơ i '1'n ô n g .
2 . Phưo,ng pháp xử l ý đề t à i n g h i ê n cứu
2 .1 .
Đe xử l ý đề t a i , t á c
g i a lư ố n văn
đã qua
cẩc
bư ớc s a u :
?
Bước d au t i ê n : T r i n h bày nhưng đ i êm c h ín h về
đ iếm xã h ô i , v ề đ câ s ố n g v â t c h ẩ t va t i n h
đăc
t h ầ n cú a n g ư ồ i
M 'n on g í t n h i ề u có l i ê n quan đ ến n ộ i dung đề t a i đ ể
lầra
n ầ n t ả n g cho v i ệ c t ìm h ỉ ê u đ ề t a i .
Bước th ứ h a i
'Khảo sá t một ca'ch kỉía chi -tiết và cong
phu các vẩn đè về n ọ i dung và t h i pháp củe sử t h i nrông
Bước t h ứ ba : T r ì n h b a y một c á c h t ư c n g d ố i hễ t h ố n g
c á c quan n iê m v ề sử t h ỉ củ a một so n h ầ n g h i ê n
cứu t r o n g
-
7 -
v ầ n g o a i nước
tu* xưa đ ẫn n a y đ ễ làm cho dựa cho v ỉ p c
đ ịn h th ễ l o a ỉ
củ a o t n r ô n g .
xác
2 . 2 . Tr o n g ctơỉ so n g t i n h t h ầ n củ a n g u ờ ỉ M*nông .
nrôog tồn t ạ i
tô i
như môt t ổ n g t h ễ n g u y ễ n
hơp.
ot
Cho n ề n
chúng
c ố g ắ n g xem x é t đ ố i t ư ợ n g t r o n g d an g t ổ n g t h ể của n ó .
T rong k h i x á c đ ỉn h t h i l o a i , nhẩt
l a đ ễ khu b i ê t
sử
t h ầ n t h o a i v ớ i sử t h i anh h u n g, ch ú n g t ô i áp dung
th i
phưcmg
pháp so sá n h l o e ỉ h ì n h đễ tìm r a nhũng đ ễc t r u n g của chúhg.
IV . NHƯNG ĐONG GO? CỦA LUỆí ÌN
Đề t a i đirơc
chòn l a một v ẩ n đ e v ì không c ó t ư
liệ u
n ê n t ư t r ư ớ c đễn
n a y chưa một a i n g h i ê n
cách
l a đ ố i tư ọ n g củ a
n g a n h p h ô n c lo h ọ c , Do v ậ y n g ư ơ i
cứu v ớ i t ư
th ự c
h i ê n lu ậ n v ă n c ố g a n g đ ễ c ó n h ữ n g Ịặóng gop raớỉ,
1.
Chúng t ô i l a n g ư ơ i đ ầu t i ê n đ a l ý g i ả i
v a chứng
m inh m ot c ẩ c h cụ t h ể ra n g o t n r ô n g t h u ộ c t h ế l o a i sử t h i
>t i ề u
l o a i sử t h i t h ầ n t h o ạ i .
2. T r o n g k h i làm công v i ê c t r ê n ,
ciiúng t ô i đ a l ý g i ả i
v a đưa r a dan chứng v ề sư k h á c n h a u g i ữ a sử t h i t h ầ n t h o ạ i
v a sử t h l a n h h u n g, mat cô n g v i ệ c
Tuy n h i ê n ,
chưa mẩy a i c h ỉ r a cii t h e ,
ch ó n g t ô i v a n t h a n h ' t h ậ t n g h i r a n g
đóng
g ố p của chúng tô ỉ t r ư ớ c h ể t l a v ề măt t ư l i p u .
T r ê n đ â y l a mpt so n hữ hg n é t
ta i,
lớ n v ề l ý do ch ọ n d ề
v ề mục t i ê u phương hướng, v e phương pháp n g h iê n
c ứ u , nhầm hưóng t ớ i v i p c l ý g i ả i đ ề t a ỉ -theo t i n h thần,
k h o a hpc n g h iễm t ú c .
S on g, VI sử t h i t h ầ n t h o a i ì a môt
v ẩ n đ ề c o n t ư ơ n g đ ố i mới mẻ t r o n g công t á c
n g h iên . cứu
-
8
-
p h ô n c lo ở V i ê t Nam, đ o i tưctog n g h i ê n cứu mcri được p hát
h iê n ,
ban t h â n ncí l ộ i chứa đựng n h iều . v ẩ n đe t r o n g đ ơ i
số n g c ủ a n g ư ơ i M 'nong.
Do v ậ y k h i t h ự c h i £ n đ ề t a i
chấn ch ú n g t ô i không t r á n h k h ỏ i nhữhg t h i ể u
chx S a i lầm.
só t,
chấc
thâm
Chúng t ô i mong đươc c á c v i g i á o sư va c á c
n hà ch u yên môn, c á c ban đ ồn g n g h i ê p v u i l ồ n g c h ỉ bảo c h o *
+
+
+
Chương mở
dầu
ĐẠI
CỨđtíG VE TCĨC
NGỨdl M*Nc® G
»
•
I.
3& ìM g V5 TCTg NGĩiđĩ M'NOĩlG
T r o n g nhưng năm gan đ â y ,
c ó khoang 67.340 n g ư ờ i ( 1 ) .
n à y chu yểu ở Đắc L ấ c , & một
dan s ố M'nong ở V i ệ t
Đ ia
'ban
số n o i
cư t r ú
Nam
của cư
t h u ộ c t ỉ n h Lâm Đồng
v à Sông 3 e . N g o à i r a , n g ư ờ i M'nong cồn s i n h s ố n g
đẩt
dân
trên
Cămpuchia.
đ *Đẩc L ẩ c , n g ư ơ i M'nong phân, bố chủ y ể u ở cấ c huyên
L ấc. Đấc Nông va Đấc ĩ.íỉn. số x t CIX t r ú ở các huyên Krông
?ách,
Sa Súp, Krâxig Ana vầ M 'd r a c .
ỉí gLPồà SI'nông ở Viêt ĩĩam, cố bộ ohậa sống xen ke
va
chiu anh hưởng của người 3đê như Àí'nông Rlần ở
huyên
L ắ c , t ỉ n h Đấc L ấ c. Môt bô phên n h ỏ ở Lẫm Đồng,
song canh
ngươi' Ma va Cơ ho. 30 ohệa nhỏ hon ở Sông 3e, có quan hê
mật t h i ế t v ớ i ngươi SKiỄBg .
số còn l a i , chiếm đa
sế,chl
( 1 ) Ban. c h ỉ đạo đ i ề u t r a dân
s ổ Trung ương: Tổng
đ iề u
t r a dẫn số Vỉ êt ỉ ỉ ara, H. 199 1» t r . 66.
- 9 yểu l a M'nong N o n g , M'nong P reh -M ’n o n g c h ín h t ô n g ,
ở Đấc N ô n g (Đắc L ắ c ) , r ấ t í t
sống
c h iu ảnh hưỏng củ a c á c t ộ c
n g ư ơ i khác.
T heo c á c n hà nhân chủng học va dân t ô c h o c , t ô c n g ư ờ i
M 'n ô n g ^ ầ r a t r o n g phạm v ỉ nguồn g ố c c á c dân t ộ c
ở V i ê t Nam v a Đông Nam
ban
đ ia
( l ) , t h u ô c nhóm l o g i h ì n h nhân,
chủng A n b đ ô n ê d iễ n g . Đa s ố họ có tầm v ó c t h ẩ p , nước
da
ngấm đ e n , môi hơi dày, mất nâu đ en, t ó c đen vầ thẩng,m ôt
s o n g ư ờ i c ó t ó c uốn t ư n h i ê n .
N g ư ơ i M'nong t í n h t ì n h nóng n ẩ y ,
c h i en đẩu. quả cảm,
c ó n h ữ n g v i t ìi t r ư o n g n ổ i t i ế n g như Kham La, Khun J u N o b
, Ị Ĩ ' T r a n g Long, V. V. . . đã lầm cho t ô c ngươi lân cân như Éctê
, các dân t ô c lán g g iề n g Lao,Khoĩne kinh nầ. Ngay
ngươi
P h á p , k h i xâm lược 'vùng ngươi M’nong cũng đã n h i ề u phen
t h ế t b a i . Một 30 n g ư ờ i số ng s ó t , s a a t r ê n c h iế n t r ở về,
đều mô t ả các cu.cc àưng đo v ớ i n g ư ơ i M’nong bang mọt sư
k ỉ n h h o a n g . ỉ»lãỉ đ ể n năm 19 35 , n gư ơ i P h á p raứi n o a n t o à n
b ì n h ã i n h đươc vung người ì;ỉfn ô n g .
N gôn ngữ M'nong t h u ộ c n h óa ;,íôn-Khome m iền n á i phxa
Nam. T ro n g von từ v im g ĩ.ĩ’n ô n g b ộ c l ô
sư c h i u ảnh hưởng
của t i ế n g Chăm qua t i ế n g Écìê.
Sư cu* t r ú phên t á n như đ a n ó i ở t r ê n , v ầ v i ê c
>
*
T
~
ca n h du cư t r o n g qua t r ì n h l ị c h 3ư đa phân c h i a
du
ngươi
:,i'nông r a n h iề u nhóm đ ịa phương. Do v ễy, cộng đòng H'nong
_ mm—m
— _ — — —
(1) Bẩ Viết Đăng va các tác giá: ^ a i cương về các dân tôc
Ểctê tM’nong ả ổaỉí Lafe,Nxb. Khoa học xa hôi,H. 1982,t r . 29.
- ID có n h i ề u phương n g ữ , nhưng sư khác n h au g iữ a cá c phương
ngữ là không đa'ng kề. Kgười sử dung các phưong ngữ khác
n h a u cfeu đe dang n ó i , n g h e va h i ễ u n h au ( l ) . N g ô n ngữ M’n o n g
t h e h i ê n h a i t i n h c h ấ t : t í n h c h ẩ t đ i a phương va
tín h
c h ấ t to a n t h ể t ô c n g ư ơ i.
Tuy t ê n g o i phổ th ô n g t ô c n g ư ờ i l à .^’nóng,
nhưng
đồng bao Ton ý th ứ c rang t ô c danh minh l à Bu nông.Từ J3U
t r o n g hơp t ừ Bu n o n g có n g h i a l à ngựcri n o n g ,
các
nhóm
đ i a phương đ ều thêm vao sau t ô c danh của mình l ầ Bu n ôn g
N 0 n g . Bu nong P r e h . Bu nong P r a n g . V. Y* *«
đ 72 ẩc Lấc, ngưồ‘i 'ú'nông so ng t r ê n một đ i g h ì n h
d a dạng : t r o n g th u n g l ũ n g , v e n s ô n g ,
khá
s u ố i v a n ú ì.T h u n g
l ũ n g Krông Ana, Krông n ô , t h í c h hợp v ớ i v i ệ c t r ồ n g
lúa
n ư ớ c . NÚi có dãy Chư Yang Sin (2*40 5 m),Chư Yang Lẩc
( 1 . 6 8 9 ill), đ ỉ n h Nam Nung ( 1 . 5 0 5 ra). đ 7đ â y ,
có n h iều cây
t h u ố c va chim muông quý. Sons: s u ố i có Đắc Rung, Đẩc Phoi
,Đ ẩ c L i ê n g , S ê r ê p ô k . đ Tđ ó c ó n h i ề u tôm cá ,
Đặc b i ê t
ho L ắ c , r ộ n g 5 .0 0 0
ba b a , cá s ẩ u .
ha, một hồ cá n ổ i t i ế n g t ỉ n h
Đấc Lac. x é t về phong cảnh, hồ Lấc có t h ễ sánh v ớ i Biễn
Hồ ( P l e i k u ) ,
hồ Than ™hở (Đa L ạ t ) .
(1 ) T r o n g cuốn " M i n o r i t y g r o u p s i n t h e R e p u b l i c of South
V i e t Nam11 do bộ quân lự c Hoa K y .x u ấ t
ban năm 1 9 6 6 ,
r a n g "Người Gar l à nhúm đ ô c n h ấ t n ó i một phưong
cho
ngữ
không de h i ê u đ ổ i v ứ i các nhóm M'nong k h á c " (Dan Theo 3e
V i ế t -Đẳng . . .
S đ d ,tr . 26),
-
11 -
Rừng tư nhiên ở vùng người M1nông sinh song,một bô
phên lớn. ia lùng giầ, bao gồm các l o a i go quý như mun,
g õ , t r l c , k t e , cim' l a i , g i á n g hưoĩig. Khu vực rừng râra,@gút
n Ậ n cêy lồ ô, cùng với các iồ ỉ cỏ tra n h , là nơi quy t a
các động v i t quý hiếm như voi, bồ xám, t r â u rừng.
còn l a i là những vùng đẩt được íạ o nên t ừ quá t r ì n h
phân hóa đá bazan - l 0 £Ì đẫt cổ mau nâu đỏ - r ẩ t
thích
- hyp với v ỉêc trồng các lõ aỉ cây công nghiệp co’ g i á
tri
kinh t ế cao như chè, cao su, cà phê, hồ t i ê u . . .
<
Đia bàn người í:Ifĩiông sinh sống ở Dấc Lấc, còn
là
nhũng vùng đẩt đá càn coi, chỉ thẩy toàn những đồi
cỏ
tran h .
ỉígưoá M'nong la
của
một trarxg
số những cư dẫn t i ễ u biễu.
nền nông nghigp dung cuốc Q* Tây líguyêa.Xinh t e
nương
ra y chiếm v i t r í trọng yếu. Ruộng nước chí tháy xuất
h i ê n ở n h ữ n g v ìm g g ầ n đầm hồ h o ă c v e n s ô n g s u ố i .
lirong thực chính- của đồng bao là lúa tẻ.LÚa nếp
Cây
gieo
trồ n g Ichông đáng kê. ỉỉgoài lúa ra , n g ô ^ h o a ỉ , sấn đươc
trồnglàm lương thực phu.
K inh t ể
h á i Xu’Oto vầ sằn b ắt
còn đ ó n g raôt v a i t r o t o
lú n 'trong đ ờ i sống h ằn g n g à y c ủ a n g ư ơ i ì,I'nông.
Trong gia đinh,
công v i i c chính của ngươi đan
l à đ a n l á t , p h á t r a y , s ă n b ấ n , v . V . . N g ư ơ i đ à n bà t h ì
củi,
ông
bể
g i a g ạ o , n ấ u cơĩnỳkéo s o i , d ật v ả i , v . V . . .
Ngừời Mfnông rẩ t hiếu khách. Khi khách đến nhà, dù
ở gần hay ở xa, quen hay lạ đèu đưực t i ể p đ ã i chu
í áo,
-
12 -
chên thanh. K^ách ở lâu hang tháng, ăn. uống cũng không
phải t ín h to án g ì .
Đ iề u lư u ý , k h i k h á ch đ ển c h ơ i , n ế u
ở tư nắm, s á u n g a y t r ở l ê n , p h ả i ’o i í t tiỹ g i á c đ i lam g iú p
chil :ahà v a i b u ổ i . T r ư ớ c k h i r a v ề ,
chủ n h à mang c h é ^ ư ơu
c'sn r a đ ã i k h á c h đ ế c h i a 't a y . Nếu. mọt ngu’C’i
jC3 l a đ ã môt
lần đến nhà, t h ì -fc'j lan thứ hai t r ỏ ’ đ i đến chơi,được cả
nha coi như nhũng ngươi thên t h i ế t troĩÀg gia đình.
II.
3ẠC
.Olảl :Ck HƠÌ
♦
•
Dư ới đ â y ,
'TÓC
HGŨđl ìvĩ*NCSĩG
•
c h ả yểu n ó i đ ế n x ã h ộ i t r u y ề n t h ố n g
của
n g ư ơ i „! ' n ô n g , t r ư ớ c k h i có n h ữ n g t á c đ ộ n g t ừ b ê n n g o a i ,
làn t’hsy đ ổi í t nhiều bô mất xă hôi của Cỉ.r dâa này.
1.
3 on v i
3'J t r ú và t ỗ
chức râá h ỏ i
Bon l à n g M’n o n g do một g i a t ô c h a y n h i ề u g i a
hot) n h a u ma t h a n h .
3 on l à n g t h u ’021£ dir-ig 5ầ n c h ẫ n n ú i
g ầ i s ô ĩ i £ , s u ố i , đ a n , hồ đ ề t i ệ n
g ió .
tôc
,
31Ỉ d u n g n g u ồ n n ư ớ c “ ạ c h ẩ n
Tên bon th ư ơ n g cĩăt t h e o t ê n s u ố i , n ú l h oặc một khu
rư n g nào đ ó .
Chắng h©n, những n ^ / ơ i
s i n h s ố n g quanh n ú i íotn «irăng,
dưng n h à ,
làm
ăn
họ ă ă t t ê n là n g mình l ầ
bon Bu .'.Irăng, bon Bu Huych l à đ ặ t
tên th eo tên
s u ố i 3ẩc
Huy ch, ben 3ấc Rung, Dấc Ijaê,BÚc So (nay l a x ã ) , v . V . . .
cu n g i e u
la như v ệ y .
3 on l à đon v ♦i h a n h c h i n h d u y n h ế t
M 'nong.
các th a n h v i ề n
của bon là n g
c ủ a x ã h •ộ i
có í h ễ l à một
n h i ầ u d o n g ho. ố 7à Ễy q u a n Ì1Ễ dòng máu t h i t ô c
aa.sn hê c ô n g :cã l á n g g i l n g .
(chủ bon).
lấn
ngươi
hay
át
Đứng đ ầ n boil l a Kô r a n h bon
Kô r a n h bon đ ứ n g r a
tổ chức va
g iai
quyết
-
13 -
n h ữ n g công v i ê c c h í n h c ủ a b o n l à n g :
d ồ i bon,
xử k i ê n ,
quyết đ ịn h
chon
đẩt phát
r a y , v . V . . K h i c ó mêu t h ú ì n v ớ i bên
n g o à ỉ ,K ô ra n h
bon cũng
l a n g ư ơ i duy n h ấ t
c ó auyền
quyểt
đ ỉ n h c h i ế n t r a n h h a y hồa b ì n h .
Vào đô t u ô ỉ năm mươi lam t r ớ l ê n ,
không phên b i ê t
giàu
nghèo, nếu ai thông thạo luật t u c , phong t ụ_c tập quán, ăn
n ó i gãy gon, hay như cách nói của ngươi M’nông,đó la ngưọả
"khỏe t r í óc" t h ì được dồng ho hay cả bon làng tôn
xưng
làm chủ bon. về kinh t ể , Kô ranh bon không có đặc
quyền
đăc lơ i nào đáng kê, đôi khi ông t a còn phai chiu
một
khoản nào đó mang t í n h chất tưong trưng cho công đồng*'
MCỈ n g ư ờ i s ố n g t r o n g bon l a n g , k i cả c h ả l ầ n g đ ề u p h ả ỉ
t u â n t h e o ọác
quy chế của côn g đ ồn g.
Dhẹt nghiềrn n i n h .
Thắp
A ỉ v i phạm se b ị
xứ
n h ắ t cúng dsn bang con gà, cao n h ấ t
ma k h ô n g đ ủ của c a i làm c ú n g đ e n t h ì
phải đuổi ra khỏi
làng.
2. Quyền s ở hữu đắt đ a i va t ổ
chức sản x u .lt
c é c bon l à n g 'ĩ ' n ô n g t ồ n t ạ i như những đon v ỉ
b iê t.
tách
Khác v ớ i n h i ề u t ô c n g ư ơ i t r ê n - â y N g u y ê n , sư phân
đ i n h TSP-h g i ớ i đ ẩ t đ a i g ỉ ư a c á c bon người :,I’n ô n g ị đ ă c b i ê t
v ớ i các t ô c n g ư ơ i khác íà r ẩ t
chăt
che. Người t a
k h ô n g cho
Qhép n h ữ n g n g ư ờ i k h á c bon c a n h t á c t r o n g phạm v i đ ấ t
(1)
đai
Sau n h ữ n g lần. cả b o n l a n g đ i T h u ố c c á (xem t r a n g 2 3 )
v ề , t ố i đến,
chả l a n g p h ả i l ẩ y
n'yi c h é r ư ơ u , g i e t
l ọ n n h ỏ h o ặ c một con ga đ ể c ú n g t r ả
n g ư ờ i k é o đến u ố n g rươu và ằn t h i t .
một
ƠÌ1 t h ầ n n ư ớ c . M ộ t
con
số
-
14 -
của bon mình, 'ỉ thức bao vệ không gian sinh tồn của người
M ' n o n g ở m o i bon con manh me, c ó l e l à do t í n h k h é p k i n ,
nên. đ a g i ư
l ạ i đư ợ c d â u v e t
cua v i ê c b ao VỆ môt c a c h
nghiêm ngăt lanh thổ bộ lac của th ơ i nguyễn thủy.
c ác
thanh viên tro n g công đồng gắn bó với nhau,cùng lao đông
sản xuất va bảo vê bon làng. Người th ay mặt cho chả sở hữi
đẩt đai của bon làng cũng là Kô ranh bon.
Đất
canh t ẩ c t r o n g phem v i bon t r ê n danh n g h ỉ a l a
công đồng,
n h ư n g m o i t h a n h v i ê n c ó t o a n quyền c h i ế m
pham v i
đẫt đ a i
đ ó , môt
gỈ 8 à x n h t ư bỏ đ i k h ô n g h ỏ i ý k i ể n c h ả bon
bị khai
t r ù ’k h ỏ i b o n ,
:,ỉồi hô
là
canh t á c
củ a ĩĩiình.
quyền s ở hữu. đ ấ t đ a i s ẽ b i mất
hữu
nào
hoăc
th eo .
g i a đ ì n h t h ư ơ n g làm
t à ’ h a i , b a khu r a y . P h ầ n lớ n
lầm đ ổ i c ô n g , k h o a n g năm, s á u
hộ g i a đ ì n h t a p t r u n g làm
cho một
hô, x o n g r ồ i
nào neo
d o n , g ap k h ó k h ă n ,
cứ lu.ên p h i ê n như t h ế . N ấ u g i a
g i ú p , n g ư ơ i t a không t í n h
cả 'bon t â p t r u n g
làm g i ú p . K h ỉ
có
Đ ố i v ớ i r u n g , mồi t h à n h v i ễ n t r o n g c ô n g đồng có
toan
y
s
x
cô n g ,ch ỉ k h i tu ố t
đình
chủ
7
th ê
Song,"Vì môt l ý do
của
7
cho n g ư ơ i g i u p một g u i n h o
quyền k h a i t h á c ,
súc, thu
lúa
1
(khoang 5 k g).
s ử d u n g . Đồng b a o c ó quyền ch ăn t h ả
lưọrn lam t h ổ s ả n , h á ỉ lirgsn c á c l o ạ i r a u
b ấn muông t h ú .
gia
quả , s ă n
3 h ả r ừ n g l à t o à n t hễ công đ ồ n g , t r a n g đ ó chỉ
bo n l à đ ạ i d i ệ n ,
TÓm l ạ i , ý thức về rừng cây,sông s uố i,đ ểt đ a i của ngiíơi
H*mông r ấ t mạnh me. Ho cho rang không gian cư t r ú của công
\
đ ồ n g mình l à
do ô n g ba t o
o i s n đ ế l ạ ỉ , r ầ n g rr-oi môt
cánh
-
r ừ ĩig ,n g o n n ú i , c o n
15
-
s u ố i , d ò n g sông đ ều c ó th ầ n th á n h
quản, v ề phần m ình,
cai
họ có t r á c h n h iêm bao V£ đ ề t ổ
tiê n
" v u i lo n g ' 1 và th ầ n l i n h k h ôn g quở t r á c h .
3.
Cơ cẩu g i a đ ì n h và hôn n h ẵn
K iê n n a y ,n g ư ờ i M 'nong phen ló ii số n g t h e o t i lu g i a đ ì n h
Đ ạ i g i a đ i n h mâu hệ đang dần dan b ị v ơ v ụ n , nhưng
g i a đ ì n h n g ư ơ i phu nữ v a n g i ữ v a i t r ò c h í n h .
r a l ẩ y ho mg, ,Khi bo mẹ qua đ ơ i ,
tron g
Con c á i s i n h
quyên t h ừ a k ể t à i
sản
t h u ô c v e n g ư ơ i con g á i ú t .
Khoảng h a i» b a th â p k ỷ t r ư ớ c của t h e
kỷ n à y , t ể bao
bản t g o nên xã h ô i M’nong l à CSC g i a t ộ c mau hệ.
các nhóm
n g ư ờ i 'ù 'n ô n g Gar. M 'nong P r e h . M 'nong N ong; ở t r o n g
n g o i nhầ t r ậ t
g ia n ,
cơ
những
d a i hang 60 ,70 ra (1 ). T r a n g nha c h ia lam n h iề u
mỗỉ g i a n l a một g i a đ ì n h t r o n g g i a t ộ c .
Ve hôn n h ẫ n , t u y xă h q ỉ M'nong v ề cơ bản van l à
ch ế đô
m~Su hệ,
nhưng con* t r a i p h a i đ i hỏ i va •cưới VO’. Điều
k i ệ n để
•
*
nam nữ l ẩ y n h a u ,
l a h a i n g ư ơ i p h ả i k h ác dòng máu,muốn l ẩ y
n g ư ờ i t r o n g g i a t ô c cung đ u v c , n h ư ng h a i bẽn p h ả i c á c h í t
n h ấ t một đ ơ i t r ở l ê n v a p h a i t u â n t h e o quy đ i n h : v í du, bà
A Va ông B l à h a i c h i em r u ộ t ,
đirơc quyền
COĨ1
Ã
va cháu t r a i của ba
c ư ớ i con hoặc ch á u g á i củ a ôn g B,
cồn. ngirơc l ạ i
l à k iêxig kỵ.
Sau l ề
bẽn nam nữ
ăn h ^ i , t r e n g t h ơ i g i a n
chơ làm l ê c ư ớ i ,
đôi
được t ư do qua l a i
v ó i n h a u ,g iú p đơ
la n
n h au t r c n g v i ê c làm r a y ,
chơi
sửa s a n g n h a củ’a ,
g i ã gao ,
củi
(1) Xem Nguyên Trấc Ui:Đồng bầo các sấc tô c t h ỉ ễ u 30 Vỉêt
Nam, S a i g ọ n , 1 9 7 1 , t r . 4 4 .
-
ạ ư ớ c ,v .v ...
16
-
S o n g , t u y ệ t đ ố i không được n g ủ chung.
Khi nam nữ làm Í1 cưới xong, h ai ngươi ở bên nha chồng
môt th ò i gian (thương la
8
n g a y ) , r ồ i chuyển hẩn sang
ở
bên nha vợ.
Trong hôn nhên, t ì n h trạ n g n ố i dong (ntrôk)
cung có
xuất h i | n , nhưng không nhiều va mang t i n h chất bất buôc
như tạ c n ố i dong (chuê nuề) ở ngươi íÈtê.
các nha dên tôc hpc cho rang xa hôi M'nong hiền nay
la xã hội mau hê ở g i a i đoan mat ky của nó,
4. c á c h i n h t h ứ c c h i ế n t r ạ n h t TQ-Q.fr, xa h ộ i .
Trước đây,bon lang M'nong thương đu’Ợc bao quanh bang
h a i , b a lớp hang rao. ổ ?vong ngoai, nhưng nơi tron g yếu có
đầo hao, cấm chông. Ngày nay, ở các bon làng cổ van .dấu
vết đó.
4.1. Chiến trg n h giữa các dòng: họ.N ếu. người ngoài gia
t ô c v i pham l u ậ t 1Ệ. chung của cộng đồng :mu’on v o i , chiê ng
, ch é,v.v . . không chiu t r ả , bền có t à i S8Ĩ1 cho n g ư ò i
nha kẻ v ỉ phạm đẩu lý.
đến
lu ngu’O’i v i phạm không chiu nhên
l o i , chiu phat va t r ả lại,n g ư ờ i ta se kểo họ hang đến
đánh.Moi cuộc đánh nhau như vây thưòng dân đến cuộc chiẩn
tra n h giữa hai dồng họ.
Chiển t r a n h giữa các dồng 'no ngươi 'Ầ'nông là niuon duy
t r ì cẩc iu êt tu c trong côạg xã t h ị tộc, duy t r ì le phải, sư
công bang, các gia t ộ c se hoa thuẫn với nhau môt khi
các
bên đều thực hiện quy che chung của cộng đồng.
4 .2 .
Chi en t r a n h c b ilm đ o a t , c j ớ p
bóc.
'í t h ứ c làm g i a u
17
va ch iếm đ o ạ t v ơ n g ư ơ i k h á c của một s ố n g ư ờ i , môt s ố
t ộ c đa
g ia
dan đển c h i ế n t r a n h cướp b ó c ,c h iẩ m đ o a t t r o n g
lồ n g
x a h ô i M'nong* Xin kể ra đ ẳ y một dan chứng :
vào khoảng nấm 1930 , t ạ i bon 3u n u r t h u ô c t ỉ n h
-Mônđôn
k a r i Í C ấ m p u c h ia ), c ó h a i c h i em mồ c ô i cha me, không
ho
so n g l a c l o a i . K h i đó t r o ĩ i g bon có n g ư ơ i ổm c h ể t , h a ỉ
hang,
chả bon ban t x n h b ấ t Yưch va ií g u n - t ê n h a i n g ư ơ i mồ
c ô ỉ,
đ ề đ ổ i l ẩ yv 12 con t r ê u t o .
đươc
*
liề n
bỏ t r á n .
H ai c h »ị em mồ c ô i b i ế t
Ho đươc h a i ( 1 )
chả bon IBu nung ( n a y
thuôc
xã Quảng T r ư c ,h u y ê n Đấc L g p , t ỉ n h Đấc L ắc) t ê n l à 3ap Dj gt
VS 3ap ìĩ k r ư c h nhgn l à bà con. s au ào' Vjọ dân, mộ t 30
thanh
n i ê n đến bon. 3 u r n u r , đ ò i b ồ i th ư ơ n g danh dư cho h a i n g ư ơ i
k i a , v a dung áp I'J’C cướp n ộ t C0Ĩ1 v o i mang v ề .
mồ c ô i
Bon
3u n u r không chống l ạ i , v ì nhên t hẩy v i ê c lam của mình
s a i lu ậ t
la
tu c.
Nhưng sư che chỏ’ h a i n g ư ơ i mồ côã của oác chủ là n g b o n
Bu n u n g khôr.g đirơc bao l a u . Tror.g bon 00 ngu’O’i đau ốm
c h ết,h ai
,
c h ả l à n g gán cho c h ị 3m ;?iồ c ô i l a ma l a i v à đem
g i ế t c h ế t . DU’O’C t i n n à y ,
chả l a n g bon Bu n u r r ú thêm chủ
làng bon Tu- sraay ’-éo quâi di đánh bon Bu nung. Ho
c h ế t một n g ư ơ i ,
chém b i t hư o n g 2 ngirò’ị ,
giểt
bất số n g 9 n g ư ờ i
để lam con t i n , VS d ăt đ iêu k i ê n k h i nào chủ l à n g bon 3u
nung hoan t r ả
la i
ngươi k ia
Chủ làng bon Bu nung phai ĩnarig voi t r ả l ạ i
V e,
con v o i b ị cu*ớp t r ư ó ‘c k i a mới t r ả
(1 ) Hiện n a y t r o n g một bon i à n g 1,'I'nông có k h i Cung
số
môt
l ú c t ồ n t ộ i h a i chủ bon; moi chủ bon đứng đầu ’ĩiôt dồng ho,
r
••
••..
•ị
-
*-
■H4 I0 I
•
— *— -------------
-
18 -
đề ch u ộ c n hững n g ư ờ i b i bất v ề (G h i t h e o i ơ i k ể của
ông
P ỉ ô n g M p lan , cư t r ú t a i t h ô n 1 0 , xã Đẩc R u n g,h u yện s ấ c
N ô n g , t ỉ n h Đấc Lắc. Ong n a y c h ín h l à
cháu m ộ t ôn g D j ê t , c h ủ
bon 3u n u n g t r ư ớ c đ â y ) .
Ma l a i
l a một thảm hpa đốâ v ớ i n g ư ơ i M'nong (Chóng t ô i
s ẽ đề Cap đ ến vẩn. đe n a y , ở my.c I I I
:Đăc đ i êm s i n h
hoạt
văn hóa t i n h t h a n ) . Tuy n h i ê n , t r o a g 'trư ồn g hơp t r ê ụ , ma
l a i c h ỉ l a c á i c ổ đễ c á c chủ bon g i ế t
c ô i . Thực r a ,
hai h a i ngươi
mồ
chxnh do ý đồ tham lara v à ý t h ứ c dòng
ho
cực đoan t r o n g đầu ó c của c á c chủ bon đã dan đ en c á i c h ế t
c ủ a h a i c h ị em mồ c ô i .
gia
Do v ê y , n g ư ơ i ;.!’ nông t r o n g cung môt
t ộ c s ố n g r ế t mât t h i ế t ,
inần k l t
chặt
chẽ v ớ i n h a a đ ể
đủ sức mạnh chổng l a i dồng họ k h á c , k h ỉ can t h i ể t .
T h ơ i t r ư ớ c , g i a t ô c naò đông n g ư ơ i ,
có s ứ c inanh
k iễm chuyên đ ễ đánh c á c gi;a t ộ c k h á c . Ho g ê y c h i l n
v ớ i mụ.c đ í c h cướp c ủ a c ả i ,
l ẩ y trêu, bò, c h iê n g ché,
b ấ t phu nữ v ầ t r e
h o ặ c lam n ô l ê ( l ) .
đ àn Sr.g th iròn g b i bên t h ắ n g t r ậ n
đan
ông n ầ o đ ố c h ạ y t h o á t ,
g iế t
là
tran h
em đem đ ổ i
Khi đánh n h s u ,
s ạ c h . N ếu một n g ư ờ i
bẽn t h a n g t r i n
ch ’j ’a t h ễ
yên
têm . Ho cho n g ư ò l đ i t h ô n g báơ cho c á c bon xa gần b ỉ e t . A i
c h ứ c ngu'0’1 c h ạ y t h o á t
p h ả i báo n g a y ,
họ s e kéo đ ể n l á n h cả h a i .
bang không,
Kẻ t r o n t h o á t
khi b iểt
muốn s ố n g
phải
( 1 ) ĐÚng ra t h ì n ê n g o i la n g ư ờ i phiic d ị c h . L o a i ngu'O’i n à y
c ó t h ể đ a n l á c , ch a n t r â u , lam r a y cho c h ủ , h ọ k h ô n g b ị n g ư p c
đ ãi,m a
đ ư ơ c c o i n h ư l à m ỉ t t h a n h v i ân c ủ a g i a đ ì n h .
Tuy
n h i ê n v ề n g u y ên t ấ c , n g ư ơ i b ị c o i l à "nô lậ " k h ô n g có quyền
đư ơc c ó t a i s ả n r i ỉ n g .
-
19
-
n h ơ n g ư ờ i lam t r u n g g i a n đ ế n h ồ a g i ả i ,
cam ỶẨx r a n g k h ô n g
đ ư e c c ó h à n h đ ộ n g t r ả t h u . ỉĩ ểu s a u n a y ,
ra,
cả n g ư ơ i t r ố n t h o á t
có c h u y ệ n g ì
xảy
l ẫ n n g ư ờ i làm t r u n g g i a n aẽ
bỉ
trừng phat*
Qua đ ó cho t h ấ y v i ê c đ á n h n h a u t r o n g x ã h ô i
t r ư ớ c đ â y đa xảy r a t h ì
l u ô n chú ý t ổ
rẩt
Mfn ô n g
k h ố c l i ẽ t . MÕ ỉ bon l à n g
ch ứ c p h ồ n g t h ủ ,
trồ n g t r e
luôn
q u a n h bon l à n g
,
đ a o h a o , cam c h ô n g , đ à n ô n g k h ỏ e manh t h ư ò n g x u y ê n l u y ê n t âp
, sần
s a n g c h iế n đẩu.
T u y n h i ê n , n h ư v â y k h ô n g có n g h i a l a xigưò’i Ll'n ong
t r ư ớ c đ â y luôn
l u ô n b ị cuốn V3 0 c á c ' t r â n mề hồn
chiển
t r a n h . N g ư ợ c i a i , c h i ố i t r a ĩ i h n ô i bộ t ô c n g ư ờ i g ầ n n h ư
n h ữ n g t r ư ờ n g hơp n g o a i l ê , n g u y ê n t ấ c ĩ am t h e o
lu i t
ià
tu c
■/
v a n l a t ư t ư ơ n g ch u đ ẹ o t r o n g ý n g h i v a h a n h đ ô n g c ủ a toan,
thể
cộng đồng. (1)
Đối v ớ i người .\í'nông,nga’O’! c h ỉ huy CSC t r â n đánh n h a u
b a o g i ơ cun g i a ch ủ b o n . đ*òtẫy c h ư a x u ấ t
q u ê n sự c h u y ê n n g h i ệ p ,
ngươi tin
c ũ n g k h ô n g có đ ô i
cần c ủ a t h ủ l i n h
h i In thủ
th ê u binh
lin h
(nhữqg
quên s ư ) đirơc hư ản g đ ă c
quyền
n h ư t h ờ i k y dên
c h ả quên, s ự s a u n à y . ĩ í g ư ờ i c h ỉ h u y
chiến
t r a n h - ch ủ bon
-
nhưng
(1)
3u nun g t r ả
Sau k h i b o n
có quyên hànhgần như t u y ể t
chuôc l a i những ngư ời b ị bất
đối ,
l a i v o i cho b o n 3 u n u r
đễ
( xin. xem t r a n g i s ) , h s ỉ b ê n hò a
ỉ
f i a i v ớ i nhau.
Ho g i ế t t r â u ,
kết không hân t h u nh au nưa.
u ố n g ru ’C’u cù n g n h e u v a
cam
- 2 0 .v ề k ỉ n h t ế ông t a k h ô n g có đ ặ c l ơ i n a o . ố * đ ê y chưa c ó m iếng
đ lt
cho sư t ư hữu t à i san phát t r i ể n , n g h i a l à xã h ộ i g i a
t ộ c ch ư a cố n g u y c ơ t a n rã ( 1 ) .
*
'
III.Đ Ạ C Đ istí SE'IH HOẠT VAN HOA VẬĨ CHAT cứ^ L-I Glĩđl M'NC®G
•
•
1 .K ha
•
cửa.
T u y t h e o p h ư ơ n g t h ứ c c a n h t á c n.5ng n g h ỉ ê p ma
M 'nong ở nha sàn h a y nhà t r ê t .
M'n ô n g Gar, M'nong ĩ r e h ,
ngươi
c á c nhóm n g ư ơ i làm r a y như
-vỉ'nông N o n g , ỏ' nha t r ê t .Những nhóin
n g ư ờ i canh t á c ru ộ n g nước l ầ
chủ y ể u , s ố n g đ ỉ n h CU’ ở các
vung chân n ú i , c h i u ảnh hưởng
n h i ề u nểp s i n h hoat của n g ư ờ i
E đ ê , n h ư CQC nhóm j.I'nông R l ă m fn ô n g C h . i l , -.ĩ ' n ô n g Kuênh t h ì
ở n h a s a n . The o c á c n h a d a n t ộ c
học,
c á c nhóm h i ê n
nay
đang ở nhà san ĩihư vù’a líê, +.TƯỚC đêy đa t r ả i qu.a một t h ơ i
k y cư n g u t r o n g n h ữ n g n g ô i n h a t r ệ t , nhu’ c á c nhóm
ngươi
là m r a y đ a n g ở.
N ha t r i í
c ủ a n g ư ò i 1,1’n ô n g , đ g i t h ể đ ề u ch ưng TLÔt l o a i
h ì n h t h ố n g n h ẩ t , c ó .uột v a i b i ể n d a n g , n h ư n g k h ô n g đ á n g
k ề . ĩ ĩ h à c ủ a nhóm ‘. í ' n ô n g Gar
nét
' n ô n g ĩì o n a còn g i ữ đ ư ơ c n h i ì h
cổ t r u y ê n hon c ả . Đ ồ n g bao g o i n g ô i n h à c ủ a m ìn h l à h i l
ĐÓ là n o i CU’ t r ú của đ a i g i a đ ì n h mêu hê XU’S k i a , n a y còn
*
n h iề u vểt t í c h .
1’r o n g một n g ô i n h a ,
c ó quan hê v ớ i nhau, về h u y ể t
gồm b a , b o n g i a
t h o n g chunỏ s o n g , n ê n
đình
nổ’ đươc
k i ẩ n t r ú c t h e o l ố i ch ạ y d a i .
( 1 ) 1,1. 0 . C ô - s v e n cho r a n g "Quá t r ì n h
tan ra
của xa h ô i g i a
t ô c b i lu h iên rõ
rêt trong
auá t r ì n h
1 trọng K i n h t ế t o
l ớ n mới -
t à i s á n t u ’ h ữ u 'T- Xem:M,0.
sven:
Sơ yếu l ị c h
1 9 5 8 , t r . 30 2.
h ì n h ' t h a n h cú a
lưc
Cô -
sử văn hóa n g u ỹ ê n t h ’ả y,K xb Văn sử 3 i a , H ,
-
21
-
Từ ngoài nhìn vào, ngôi nha dai M'nor^g có vẻ hơi thấp
Nhà không có hiền, xung quanh được b ị t bằng những
hàng
phên đan "nong đôi ’1 cao tằng đô cao của một ngưò’ỉ có
đô
cao t r u n g t à n h ( k h o a n g l , 6 m). Nhà đưọ’c lo’D bằng l á
cỏ
t r a n h h o ă c l á c â y mây nươCi Mái. t r a a h c h ạ y k i a khẩp
bon
phía. Hai mái trtrcicjSau vầ haỉ c á i Cìiái ăn l i ề n một lớp,
nhạn t ừ xa tưa như môt cái lều mái úp khổ rộng và dài.Ịĩhà
ở t r u y ề n t h ố n g c ủ a n g ư ò l M 'nong k h ô n g có c ử a s ổ .
các
cửa
ra vao thưồĩig được rnở về một phía hướng ra đưong cái,hoăc
l ố i mòn,thu.ên t i ê n cho v iê c đ i l a i ra vào. cửa hơi
thấp,
nên ngươi cao vao ra phải C'áỉ.
ỉ ỉ g ô i n ha c h ỉ có các v ì c ộ t , không có c á c v ì k e o .
vì
c ộ t gồm h a i c ô t
?
oái.
r>ĩoi
H a i h a n g c ô t n à y c h i a l ò n g nhầ ra
V
b a k h o a n g k h ô n g đ ê u nhau .. K hoang g i ư a r ô n g hon h a i
"
7
bên. Ba khoang cúa chiều rông ngôi rxhầ tu’ong ứns với
khoáqg
ba
chức nằng danh cho mci khoảng: Khoảng trong lam S£p(giirồĩ^
ngu chsy suốt dọc theo ohicU dai của ngôi nhà.Khoang giữa
để đ i l a i . Khoang ngoài xếp đẵt các đồ dung.
*
Đ o i v ớ i n g ô i nhà cua d a i g i a đ ì n h mâu h e , được
c h ia
%
lam sác khoanh, moi khoanh la ĩioi ở cua mệt gia đình trarg
g ia tô c . I.ĩoi gỉa d'inh đ^u có oiôt bồ iúa va hei bếp riêng:
bếp t r a n g buồng ngủ danh cho cha me; bểp cạnh bồ lú a danh
cho các con g á i. Ngoài r a , cứ hai gia đình còn có chung
một bếp. sểp này dành cho con t r a i của hai hô.
Gần
bếp
chung có môt khoảng rộng dung cho viêc giã lúa.
Trong nhà còn có gian danh cho khác. Gian lihách
bao
-
22
-
g iơ cũng rộng hoĩi gian chủ. Khi khách vao nhà, không nên
nhem cho.
2. về ăn uống
ivĩoi ngsy ngươi lYi'nong an ba bưa, nhimg chỉ nấu
hai
lsn :n ẩu buổi sáig để ăn sáng va ẵn trư a; nẩu buổi t ổi để
ăn t ố i . Nấu nha có khấch, bữa ần t ố i Đhải cho khách
ăn
trư ớc, ngươi nha ăn sau, cồn buổi sáng va buoi trư a chủ
va khách cùng ăn với nhau.
Dung cu nẩu ăn gồm có: nồi bang đẩt sét dùng rtẩu cơm,
ổng t r e 'tươi dung niu ca^h,nắu t h ị t , cá. Đồng bao lấy quả
bầu già để khô, r ồ i cưa đ ầ u , l ẩ y phần dưới lam bát ăn. Đa
số là ăn bốc. Trong bưa ăn, bao g i ơ cũng có một bầu ớ± lain
gia v i . Đong bào an corn la chính. Khi t h ế t bát ăn củ .mai.
Thức íấn thường có ba loại: rau, t h i t , cá.
N g o a i rau. quả đu’Ợc t r ồ n g t r ẽ n nirong r a y t h e o mua
như bều, bí,mu'ớp, chủ yểu đồng bao vao rìmg kiểm các
vu
lo a i
rau,c&ăt đot may,măng t r e , n ứ a về lam thức ăn. Rau rừng ỏ’
vung ngLTCi'i M’nong ẩn thom ngon, trong 30 đó có cả nhưng
l o a i rau thuộc vao các v i thuốc bấc hiêu r. ghi ậm, nên góp
phan giúp họ í t khi đau ốm va sống lâu. Loai rau ngươi
Ĩ.Pnông t h í c h nhết là l á Ro* nhao, nểu canh gì. họ cũng
bỏ
môt i t Vao đ i lẩy v i . LÚc nao mồi gia đinh cung có lá Rơ
•
*
niiao khô dự t r ư tro ng nhà. Ho còn lá y l á này giã với bôt
gạo bỏ vao ống t r e đun
canh bồỉ hay canh thực.
nhừ, va goi l o a i thức ăn nay
lầ
-
23 -
Tôm c á l a nguồn t h ư c phâm quan t r p n g của nhiều. nhóm
người M'nông. Ngươi M'nông ỉĩong sống gan suối Đấc Rung,
viÊc bất cá, xúc tôm táp đamang l a i thức ăn tư ơ i cho ho
tra n g suốt mua khô. Ngươi M'nong Rlăm. ĩ«l'nông Gạr, M1nôrg
Chil sống quanh hồ Lấc ,Ivl'nông Bu dâng bền. bơ sông Sềrêpck
, viêc đánh bất cá đa mang l p ỉ nguồn thức ăn quan trong
cho họ. Nhiều gia đình còn mang cá phơi khô danh ẵn trong
những ngày mua mang bận rôn.
N h ì n chung, phương t i ê n và cách t h ứ c cũng như
p h ố i s ả n ohẫm săn bất đông v ậ t củ a n g ư ờ i ĩil 'nông
phân
tron g
những năm gần đêy Van còn g ầ n v ó i ngưò’i n g uyễn t h ả y .
Khi đánh bất c á , vao mua mưa đồng bao dùng đơm,
đặt
c â u , mun khô dùng rổ đ ễ x ú c . có k h ỉ , n g ư ờ i t a c h ỉ cử
môt
số ngươi giữ nhà, chễm sóc COĨ1 t r ẻ , trông coi g a,h eo ,trâu.
, b ò ,v .v . .
còn phen lớn đ i l ẩ y v ỏ c â y , r ả i l ê n cá c t ả n g đ á
b ồ n g p h ẩ n g , r ồ i huy đ ô n g moi zigu’G’i ,
mồi n g ư ờ i cầũi một đ o ạ n
gồ cứ ng c u n g đ ẫ p ch o á ể n k h ỉ vỏ c â y n á t ,
x o n g l a i bỏ
g u i mang t ớ i t h ả xu ốn g d on g s u ố i đ a đ i n h t r ư ớ c ,
các
vao
lo a i
tộm c á s a y t h u ố c vỏ cay n o i l ê n măt n ư ớ c , n g ư ơ ỉ t a b a t cá
gom l a i , mang ve c h i a ct'su cho t ấ t cả moi n g ư ơ i.
Nghề sẵn bắt .-nuông tliú trong rừng của ngươi 'Ấ1nông •
r ể t phổ b i ể n , Vơi những cạm b â y t h ô SO’ đồng bầo đ a .
thu
về cho m'inh môt nguồn thực phẩm va raôt nguồn l ơ i kinh t ế
đ a n g kẽ.
T r o n g v i ê c s ă n b ấ t t h ú rừ n g ,
với
sư tham g i a
có TI hững cuộc vêy
của h an g n g h ì n ngu'G'i. Thương vào
bất
cuối
-
tháng h a i,
24 - ■
đầu t h á n g ba dương l ị c h ,
sa u k h ỉ ph át r a y xan g
, ch ơ r a y khô đ ễ đ ố t , n g ư ơ i của n h i ề u bon l à n g r ủ nhau t ỏ a
ra b a o v â y môt d iê n t í c h
rô n g t ớ i ga n chực km2. vòng
vây
cứ dần dan t h u n h ỏ l ạ i , k h i b i ể t khu v ư c đ an g bao v â y
có
n h iều
ta
lo n r ừ n g , t r ư nh im g cho h i êm y ể u , con l a i n g ư ơ i
*
M
c h ẹ t c â y rầ o k i n . Ịỉ hưng n ơ i không rao c â y , đồng bào
cả
đào
hào r ộ n g va
sâu.
Công v i ê c x o n g x u ô i , t ẩ t
moi n g ư ơ i
đều nhất t ề
đánh
t r ổ n g , gõ rao, hồ r e o v a n g dẫy. Thú rừ n g
?
h oa n g s ơ ,
l o a n h quanh tìm đương c h ạ y , c u ô i cùng b ị
x u ố n g hầm h ầ o .
các g i à
rớt
la n g có k in h n g h iêm v a những t h a n h
n i ê n t r a i t r á n g dùng l a o đêm c h ế t những con m ồi.
Khi cu ô c v â y b ắt th ú rừng k e t t h ú c , n g ư 0*1 t a căn
v a o s ố n g ư ờ i tham g i a của :noi bon đ ễ
th ịt
l a i dAT'S’c c h ia cho t ẩ t
cứ
c h ia ph ần . Về b o n ,p h ầ n
cả moi n g ư ờ ỉ t r o n g bon.
n g ư ơ i M'nông non n ổ i t i ế n g về săn v o i t h i ê n n g h ê .N g h ề
s ă n và t Liuin dư ƠÍ1g v o i đ ặ c b i ê t
Đôn -
E súp
(Đắc
d ìm 5 làm sứ c k é o ,
L ắc).
làm v c ỉ
đ ê y , v o i còn đươc n u ô i lam
T rư ớc đ â y ,c h i m
phát t r i i n ỉ'
V o i bất đ ư ợc,
sẫn h o ặ c t r a o
khu vưc
Ban
s a u k h i t h u ầ n d'iong,
đ o i mua b a il.Trư ớc
c h i ể n tư ong.
c h ó c , t h ú v â t t r a n g lừ n g cồn n h i ề u , v ớ i
t a i n g h ê sẩ n b ấ t , t h i t
t ư ơ i vk t h ị t
M 'n o n g k h ô n g t h i ế u . Nhưng
p h ơ i khô của
người
g i a đ i n h g i au c ó , c h í Call dư
trữ
v a i g ì i i m uối l a c ó t h ê y ên t.êra v ề t h ứ c ăn t r o a g nam.
Muối ấ n , đ ố i v ớ i đa 30 n g ư ơ i ’.í'n ô n g l a
khăn.
to
Ho p h ả i đ ổ i v ớ i một g i á r ẩ t đ ấ t : một
h ế t sứ c
khó
con g a t r o n g
c h í đ ồ i đươc môt c á i đ a u qua bầu đ on g m uối ( tữ o n g đương
-
25
-
v ớ i môt c h é n uống ntíó*c c h è ) , raôt con t r â u t o cu n g c h ỉ đ ổ i
được bốn. g u i rauối (k h o a n g 40 k g ) . Nha n g h e o ,
ít
k h i được ăn muối b i ế n .
chăt
rẩt
Ho t ạ o r a muối 'oầng h a i c á c h :
các ốn g t r e n o n đ ễ khô r ồ i đ ố t
l o c l ẩ y nư ớc làra n u ố i ;
cả năm
la y tr o ,
dung t r o đó
v a gom góp vỏ c h u ố i đem p h ơ i k h ô ,
đốt lay t r o làm muối.
Như đã
va
n ó i,
trư ớc đ ây ở ngươi
'.I 'n ô n g
k in h t ể
sẩn b ấ t chiem một v a i t r ò quan t r ọ n g t r a n g đ ơ i
củ a h o .H iậ n n a y , t í n h c h ẩ t k i n h t ể t ư cung t ư cẩp
h á i lươm
sống
đang
d sn dan đuvc ohá v ơ , Đồng bao v a o rừng l ẩ y lâ n t h ổ s ả n c ó
g i á t r ị k i n h t e cao như mêt ong, nẩm hưoT-g, s c n g , n â y , v , V . . .
đem báộ l ẩ y t i ề n mua c á c nhu y ể u p h ẫ n cền t h i ế t như
kim ,
c h ỉ,th u ố c
,men,v. V
mu.ối»
., .
3. Y phục v à t r a n g sức
Phu nữ
quanh t h a t
'á'n ôn g mac éo n g ắ n va ir.ăc v á y
lư n g .
bang c á c h quấn
«0 nữ iM'nong c h ỉ có môt k i ể u , t r o n g
ló
bao gồm nhic'j. l o a i . -Moi l o a i du’O’c g ọ i t h e o t ê n điíờng hoa
văn c h í n h của á o . c á c mô t i p
hoa v ă n đươc t h ê u d ê t
doc
t h e o c á c đường b i ê n của ẩ o . v á y cung c h ỉ c ó môt k i ể u ,
gồm n h i ề u l o â i v a c ó t ê n g o i k h á c n h a u .C h ẳ n g h an ,
bao
c h iếc
v á y đen tu y ền mặc tron g lao động 50 Ì là o i l i ế t . c h i ế c váy
■/
có mảng hoa văn rông ban chạy vòng quanh hai bap chẵn goỉ
la oi mbon ho.
Đan 5rL£ M’n on g quến khố vầ m«c áo c h e auá nông.ĐÓ l à
I o ê ì áo c h u i đầu,
cổ t r o n ,
đ u v c mở xu ố n g n ộ t đ oạn ở n gự c