Luận văn Tìm Hiểu Giá Trị Nội Dung Và Nghệ Thuật Thơ Nguyễn Hành

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
======

PHẠM TH CẨM V N

TÌM HIỂU GIÁ TR NỘI DUNG
VÀ NGHỆ THUẬT THƠ
NGUYỄN HÀNH
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

HÀ NỘI - 2018


TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
======

PHẠM TH CẨM V N

TÌM HIỂU GIÁ TR NỘI DUNG
VÀ NGHỆ THUẬT THƠ
NGUYỄN HÀNH
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học

TS. NGUYỄN TH VIỆT HẰNG

HÀ NỘI - 2018

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan: Khóa luận tốt nghiệp với đề tài “T m hi u i tr n i
dun và n hệ thuật th N u n

ành” là côn tr nh n hiên cứu của c nhân

tôi, kết quả n hiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từn được côn
bố trong bất kỳ m t côn tr nh nào kh c.
Tôi xin ch u mọi tr ch nhiệm về côn tr nh n hiên cứu của riên m nh !
i, ng y 25 tháng 04 năm 2018
Sinh viên

Ph

Th Cẩ

V n


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bà tỏ lòn tri ân sâu sắc tới TS. Nguy n Th Việt Hằng – n ười
đã nhiệt tâm hướng dẫn, đ n viên đ tôi có th hoàn thành khóa luận tốt
nghiệp và trưởn thành h n tron n hiên cứu khoa học.
Tôi xin ửi lời cảm n chân thành tới c c thầ cô Khoa N ữ văn –
Trườn Đại học Sư phạm à N i 2 đã tận t nh iảng dạy, trang b cho tôi vốn
kiến thức quý b u.
Cảm n bạn bè, n ười thân luôn tin tưởn và tạo điều kiện đ tôi chu ên
tâm n hiên cứu.

i, ng y 25 tháng 04 năm 2018
Tác giả

Ph

Th Cẩ

V n


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. L ch sử vấn đề ............................................................................................... 2
3. M c đ ch n hiên cứu ..................................................................................... 5
4. Đối tượn và phạm vi n hiên cứu................................................................. 6
5. Phư n ph p n hiên cứu............................................................................... 6
6. Đón

óp của khóa luận ................................................................................ 6

7. Bố c c của khóa luận .................................................................................... 6
NỘI DUNG ....................................................................................................... 8
hư n 1. N

N V NĐ

UN ........................................................... 8

1.1 oàn cảnh l ch sử xã h i ............................................................................. 8

1.2. T c iả Nguy n ành............................................................................... 10
1.2.1. Cu c đời và con n ười .......................................................................... 10
1.2.2. Sự nghiệp s n t c ................................................................................ 12
Ti u kết chư n 1: .......................................................................................... 13
Chư n 2.

TR NỘ

UN T

V NN U

N

N .................. 14

2.1. N i niềm nhớ tiếc triều Lê c .................................................................. 14
2.2. Niềm da dứt trước thời thế su loạn ...................................................... 19
2.3. Tâm sự về cu c sốn của bản thân .......................................................... 27
2.3.1. N i niềm “sinh bất ph n thời” ............................................................ 27
2.3.2. N i cô đ n, bu n ch n, n hèo kh n i đất kh ch ................................. 30
2.4. T nh cảm của N u n ành trước cảnh quê hư n , đất nước và con
n ười................................................................................................................ 36
Ti u kết chư n 2: .......................................................................................... 45
hư n 3:

TR N

T U TT

N U

N

N ..................... 47

3.1. Th loại ..................................................................................................... 47
3.2. Thời ian và khôn ian n hệ thuật ......................................................... 52
3.2.1. Thời ian n hệ thuật ............................................................................. 52
3.2.2. Khôn

ian n hệ thuật .......................................................................... 54

3.3. N ôn n ữ n hệ thuật ................................................................................ 56


Ti u kết chư n 3: .......................................................................................... 60
K T LU N ..................................................................................................... 61
T L UT MK O


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Tron hành tr nh h n 10 thế kỉ của m nh, văn học trun đại Việt Nam đã
trải qua nhiều thăn trầm, biến đ ng của l ch sử. Điều đó đã đ lại những dấu
ấn nhấn đ nh tron s n t c văn học m i thời.
thế kỷ XV

iai đoạn văn học trun đại từ

đến nửa đầu thế kỉ XIX là iai đoạn ph t tri n t t bậc và rực rỡ,

với sự óp mặt của rất nhiều c c t c iả lớn như Đặng Trần ôn, Phạm Đ nh
H , Nguy n Gia Thiều, Lê
giả Nguy n
thi tập.

ữu Tr c, N u n

u,... tron đó phải k đến t c

ành với c c tập th n i tiến như Quan Đông

c s n t c của t c iả Nguy n

ành đều bằng chữ

ải; Minh quyên
n và có v tr

quan trọng trong nền văn th dân t c. V vậ việc t m tòi và n hiên cứu
nhữn

i tr th ca của nhà th N u n ành là rất cần thiết.

N u n
th

ành là nhà th tron

lớn của Việt Nam. Trong

N u n

n Nam n

i phả h

tu ệt, m t tron năm nhà

guy n

iên Đi n có viết về

ành là “n ười thôn minh, nhớ lâu, hi u r n , đọc nhiều s ch. n

được xếp thứ hai c n với ch là Thanh

iên côn tron

n Nam n

tu ệt...”. Tu nhiên, nhữn côn tr nh n hiên cứu về sự nghiệp và con n ười
Nguy n ành xuất hiện sự khôn thốn nhất, phần lớn sự quan tâm là về giới
thiệu văn bản.

i tr n i dun và n hệ thuật tron th N u n

ành vẫn

chưa được hệ thốn . h nh v l do trên đã kh ch lệ t c iả khóa luận lựa chọn
đề tài “ m hi u giá trị n i dung v nghệ thuật thơ guyễn

nh”. Qua đâ

sẽ i p ch n ta có c i nh n toàn diện h n về sự nghiệp s n t c và con n ười
của nhà th N u n

ành đ ng thời khẳn đ nh v tr , vai trò, đón

óp của

nhà th tron nền văn học Trun đại nói riên và văn học Việt Nam nói
chung.
Th văn của N u n

ành chưa được đưa vào iản dạ tron chư n

tr nh c c cấp học nhưn N u n

ành c n là m t tron nhữn t c iả được

nhắc đến rất nhiều ở iai đoạn cuối thế kỉ XV
1

- đầu thế kỉ X X.

n nữa,

th văn của ôn có kh nhiều bài th
Du, nếu n hiên cứu th N u n

x c đ n

về Đại thi hào N u n

ành thấu đ o, chẳn nhữn sẽ i p ch n

ta hi u rõ h n ư n mặt của m t tron nhữn N

tu ệt xứ n Nam, mà còn

cun cấp thêm nhữn c sở đ có th hi u sâu h n về Tố Như và văn chư n
dòn họ N u n ở Tiên Điền. Đ n thời tạo nên những ngu n kiến thức mới
và b sun thêm n u n tư liệu b

ch cho việc đối chiếu, so s nh với c c t c

giả, t c phẩm đ n đại và l ch đại đã được đưa vào nhà trường.
N oài ra, đối với m t sinh viên khoa N ữ văn có con đườn

ắn bó với

văn chư n th việc n hiên cứu về c c nhà th văn học trun đại m t c ch có
c sở và khoa học là vô c n cần thiết.
2. L ch sử vấn đề
2.1. Công trình giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp nhà thơ Nguyễn
Hành
h n tôi nhận thấ , trước năm 1958, nhà th N u n

ành ần như

chưa được giới n hiên cứu ch ý. Phải đến năm 1959 th côn tr nh đầu tiên
giới thiệu về cu c đời và th văn N u n

ành mới được ra đời, đó là cuốn

Sơ thảo lịch sử văn h c Việt Nam, quyển III (thế kỉ thứ XVIII) của tập th t c
iả Văn Tân, N u n

n Phon , N u n Đ n

hi (Nxb. Văn Sử Đ a,

1959). Trong đó, c n với c c t c iả Phạm Quý Th ch, Phạm Đ nh
N u n

n, t c iả N u n

,
,

ành được miêu tả thu c khu nh hướn bảo thủ

bi quan. Sơ thảo ị h sử văn h c iệt

m cho rằn : “th N u n

ành có

iọn ai o n của m t n ười lon đon thất thế...” [25,291], “tiến nói của ôn
là tiến nói v dòn họ Lê,... h nh c i phiêu lưu, đói r t tạo cho th ôn có
phon v riên của m t con n ười vốn s n bất mãn” [25,292].
Năm 1963,

iáo tr nh ị h sử văn h

iệt

m, tập

của nhóm t c

iả Lê Tr Vi n, Phan ôn, Đặn Thanh Lê, Phạm Văn Luận, Lê

oài Nam

c n đề cập đến th N u n ành. ọ có c n quan đi m với Sơ thảo ị h sử
văn h

iệt

m khi c n xếp N u n ành vào khu nh hướn bi quan, tiêu
2


cực và bảo thủ phản đ n . Tron đó nhấn mạnh tiến nói của c c t c iả Trần
anh

n, Phạm Quý Th ch, N u n

ành “là tiến nói của iai cấp su tàn

man m t tâm trạn đau bu n, hoan man khi thấ vận mệnh iai cấp n hẽn
vào ch đen tối và do đó sinh ra lu ến tiếc qu khứ m t c ch sâu xa. Tiến
nói của họ là tiến nói của iai cấp phon kiến nói chun , nhưn trước hết là
phân số quan liêu quý t c đời Lê Tr nh. Tiến thở than rên rỉ nà làm cho văn
học có lắm iọn bi ai, và nhiều chất tiêu cực” 31,26].
ần với quan đi m của Đặn Thanh Lê tron gi o tr nh ị h sử văn h
iệt

m là N u n L c tron côn tr nh ăn h
nử

u th

iệt

(tập 1 xuất bản năm 1976.

m nử

u i th

n c n xếp N u n

ành vào khu nh hướn văn học bất mãn với hiện thực, hoài c và tiêu cực.
Đ n ch ý h n là nhận đ nh: “N u n

ành là m t nhà th suốt đời c n

kh , phiêu bạt, cho nên th ôn khôn có nhiều bài nói về cảnh kh của bản
thân, mà còn có nhữn bài tố c o nhữn c i bất côn , xấu xa dưới triều đại
nhà N u n...” [14,187].
Năm 1984, nhà th N u n
h

ành đã thành m t m c trong

(tập 2 do N u n L c là n ười chấp b t, m c N u n

nhữn ý kiến tư n đ n với côn tr nh ăn h

iệt

iển văn
ành vẫn là

m u i th

Nh n chun , ở nhữn năm 80 việc n hiên cứu về N u n

.

ành chỉ xoa

quanh nhữn “đ nh kiến man t nh khuôn mẫu”.
San đến nhữn năm 90, đ n k nhất phải k đến ti u luận

guy n

nh v tập u n ông hải của N u n N ọc Nhuận. Đâ là bài viết đầu tiên
kh m ph n i dun tư tưởn tập th

u n ông hải. N ười viết đã có nhữn

nhận x t kh i qu t về m t số bài th tron tập th
Năm 1994,
n,

i Văn Trọn

iển văn h

iệt

u n ông hải.

m (1994 của hai t c iả Lại N u ên

ườn soạn, nhận đ nh về n i dun tron th N u n

ành như sau: “S n t c chủ ếu dưới thời N u n, nhưn nói nhiều về nhà

3


Tâ S n với th i đ th đ ch. ên cạnh đó có kh nhiều bài th nói về cảnh
kh của bản thân và của cư dân đư n thời” [1,380].

Th n 10 năm 2007, bài viết
Kim Đỉnh đăn trên tạp ch Văn h

guy n

nh v i hăng ong của Th i

nghệ thuật qu n

i đã nhấn mạnh vào

quãn đời ở Thăn Lon và cu c đời lâm li, bi đ t của nhà th .
Đặc biệt phải k đến hai côn tr nh hơ guy n
i phả h

nh (tu n, 2015 và

guy n iên Đi n (2016 do Mai Quốc Liên chủ biên. Trong “Lời

nói đầu” của tu n tập, Mai Quốc Liên đã có nhiều nhận x t sâu sắc, khắc
ph c được c i nh n vốn còn hẹp hòi về th N u n

ành. T c iả khẳn

đ nh: N u n ành sốn tron dân, ần dân, thư n dân; th ôn là tiến kêu
ai o n về thế sự; “chu ện đời su loạn, dân đen l t n o n hận c n là chu ện
của ch nh cu c đời N u n

ành”, “th N u n

ành quý ở c i chất hiện

thực cu c đời, ở sự thành thật” 12,13].
. . Công trình nghiên c u sƣu tầ

d ch văn ản thơ NguyễnHành

Trước năm 1958, văn bản th N u n ành chưa được xuất hiện đến khi
tủ s ch nhà họ

ao

i n( i n

hâu, N hệ

n được sưu tầm mới là l c

Minh quyên thi tập được iới n hiên cứu quan tâm. Năm 1958, t c phẩm
Minh quyên thi tập được ôn

Trai Phạm Khắc Khoan, quê Đức Thọ,

à

Tĩnh sao ch p lại, đó ch nh là bản man k hiệu V v.109 tron kho s ch của
Thư viện Viện N hiên cứu

n Nôm hiện na .

Trong lời iới thiệu tập th

hơ h

i Kỷ, Phan Võ, N u n Khắc
ăn th
N u n

ph

h u th m tri ph

án

guy n

u, nhóm t c iả

anh đã tr ch ý bốn câu th đầu tron bài
m ảm tá trong Minh quyên thi tập của

ành. Nhóm t c iả Văn Tân, N u n

hi khi biên soạn Sơ thảo ị h sử văn h

iệt

n Phon , N u n Đ n
m, qu n

(thế kỉ XV

có đề cập đến ba tập th : Minh quyên thi tập, u n ông hải, hiên ị nh n
vật sử thi của N u n ành.

4


Năm 1963,

ợp tuyển thơ văn iệt

đến iữa thế kỉ XIX của nhóm t c iả

) – văn học thế kỉ XV

uỳnh Lý, Đ Đức

Lâm, N u n Văn Ph , Lê Thước, oàn
thân thế sự n hiệp nhà th N u n

m (tập

i u, N u n Sĩ

ữu ên đã iới thiệu n ắn ọn về

ành và tr ch d ch 12 bài th của ôn .

Tron đó viết rõ: n có đ lại hai tập th là u n hải thi tập hay u n Đông

hải và Minh quyên phả với m t qu n là hiên ị nh n vật (qu n nà hiện
chưa t m thấ . Năm 1978, khi in lại lần thứ 2 cuốn
Nam (tập

- văn học thế kỉ XV

ợp tuyển thơ văn iệt

đến iữa thế kỉ X X, th N u n

ành

được iới thiệu thêm hai bài mới và bỏ đi m t bài c , nên t n số văn bản
được biết đến là 13 bài.
Năm 2000, cuốn

ng tập văn h

Đức Siêu ta thấ th N u n
và d ch thêm Minh quyên phả
N u n

m, tập 14 của t c iả Đặn

ành đã được phiên d ch nhiều h n với 73 bài
n của V v.109. Nhữn văn bản về th của

ành về sau chủ ếu được tr ch từ hai cuốn

Nam (tập

Đ n

in lần 2 và

ng tập văn h

k nhất về th

N u n

N u n Th

iệt

ợp tuyển thơ văn iệt

m nói trên.

ành là tu n

hơ

guy n

Tu n th N u n

u.

ành phon ph , côn phu nhất từ trước tới na .

ành do nhà n hiên cứu Mai Quốc Liên chủ biên, n oài

iả Lê Quan Trườn , N ô Lập hi, N u n N ọc Nhuận, N u n

Tiến Đoàn tham óp th n u n tu n d ch văn bản còn được r t từ
ăn h

nh do

ằn biên khảo, nhân kỉ niệm 250 năm năm sinh N u n

Đâ là tu n th N u n
c c d ch

iệt

iệt

ng tập

m, tập 14 tức là có sự kế thừa và ối tiếp. Đến đâ , t n số

bài th của N u n ành được iới thiệu là 222 bài.
. Mục đ ch nghiên c u
M c đ ch của khóa luận chủ yếu là n hiên cứu về N u n

ành đặt

tron bối cảnh thời đại nhiều biến đ n , c bản tr nh bà chi tiết về ti u sử
cu c đời c n như sự n hiệp s n t c của nhà th . Khóa luận n hiên cứu trên

5


hai b nh diện: n i dun tư tưởn và h nh thức nghệ thuật từ đó chỉ ra nhữn
đón

óp của N u n ành tron nền văn học trun đại Việt Nam.
4. Đối tƣợng và ph

vi nghiên c u

Đối tượn n hiên cứu của khóa luận là th văn N u n

ành. Tài liệu

ch nh mà ch n tôi iành đ n hiên cứu là cuốn hơ guy n

nh g m 222

bài th , do Mai Quốc Liên chủ biên d ch, Nguy n Th Hằn biên khảo, Trung
tâm N hiên cứu Quốc học, Nxb Văn học ấn hành năm 2015. Đâ là tu n tập
th N u n ành phon ph nhất t nh đến hiện nay. Tu n tập th nà (in cả
n văn, phiên âm, d ch n hĩa, và d ch th m t số bài

i p ch n ta có được

m t h nh dun c bản nhất về diện mạo th N u n

ành, mà c c văn bản

trước đâ khôn th đạt được.
Khóa luận đi sâu n hiên cứu nhữn
th N u n

i tr n i dun và n hệ thuật tron

ành, c th là tập trun xem x t tron hai tập th : Minh quyên

thi tập và u n Đông hải.
5. Phƣơng pháp nghiên c u
Trên c sở x c đ nh đối tượn , phạm vi, m c đ ch, nhiệm v n hiên cứu
th khóa luận sử d n t n hợp nhiều phư n ph p n hiên cứu như:
- Phư n ph p l ch sử - xã h i
- Phư n ph p ti u sử
- Phư n ph p liên n ành
- N oài ra luận văn còn sử d n phư n ph p thốn kê, so s nh, thực
chứn …
6. Đóng góp của hó
Khóa luận sẽ đón

uận

óp cho n hiên cứu m t đề tài bao qu t về n i dun

và n hệ thuật tron th N u n ành.
7. Bố cục của hó

uận

N oài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, n i dun ch nh của
khóa luận g m 3 chư n :
6


Chƣơng 1: Những vấn đề chung
Chƣơng : Giá tr nội dung thơ Nguyễn Hành
Chƣơng : Giá tr nghệ thuật thơ Nguyễn Hành

7


NỘI DUNG
Chƣơng 1. NHỮNG VẤN Đ CHUNG
1.1 Hoàn cảnh l ch sử xã hội
N u n ành sốn tron khoản thời ian nhữn năm cuối thế kỷ XV
- nửa đầu thế kỉ X X, m t thời đại l ch sử đầ biến đ n với nhữn cu c b
dâu, nhữn cu c tha đ i s n hà. Xã h i phon kiến Việt Nam iai đoạn nà
đan phải trải qua c n khủn hoản n hiêm trọn .
Ở Đàn N oài, ch nh qu ền phon kiến b c l bản chất bất lực, tàn bạo
m t c ch trắn trợn, nạn tham nh n , hối l n à càn trầm trọn . Từ lâu,
vua Lê đã mất hết qu ền hành, tất cả quyền hành r i vào phủ ch a chu ên
quyền, đ c đo n. N i b triều đ nh xả ra nhiều v tranh chấp, phế truất, iết
hại lẫn nhau.

c ch a Tr nh chỉ lo ăn ch i, xâ dựn ch a chiền nhiều h n lo

việc nước. Nhu cầu chi tiêu tron phủ ch a tăn nhưn nhân dân lại khôn có
khả năn n p thuế. Nhà nước đặt lệ mua quan b n tước đ thu thóc thu tiền.
hế đ thi cử, lựa chọn nhân tài của xã h i phon kiến trước đâ rất được coi

trọn nhưn ở thời đi m nà có tiền là có th mua được chức tước. Từ đó dẫn
đến việc su đ i của khoa cử đã đẻ ra hàn loạt quan lại tham nh n , dốt n t.
Quan hệ tiền tệ n à càn chi phối con n ười, làm hư hỏn đạo đức của tần
lớp quan lại. Thời k nà , đ n tiền đã trở thành thứ qu ền lực can thiệt vào
mọi mặt của đời sốn xã h i. Thêm vào đó, nạn mất m a, đói k m xả ra
khắp n i, n ười chết đói đầ đườn , nhân dân li t n, làn xóm tiêu điều... ó
th nói xã h i phon kiến Việt Nam đã đi vào con đườn tự s p đ khôn th
cứu vãn. Đọc th N u n
cảnh đời loạn l c bấ

ành ch n ta sẽ thấ t c iả hi lại chân thực

iờ.

Thời đại của N u n

ành còn là thời đại nở r c c cu c đấu tranh như

v bão của nhân dân. T nh chất mạnh mẽ được th hiện ở ch có những cu c
khởi n hĩa tập trun hàn vạn n ười, k o dài hàn ch c năm như cu c khởi
n hĩa của Nguy n Hữu Cầu (1741-1751), cu c khởi n hĩa của Nguy n Danh
8


Phư n (1740-1750), cu c khởi n hĩa của

oàn

ôn

hất (1736-1769).

c cu c chiến đấu c liệt của nhữn n ười nôn dân tu chưa iành được
thắng lợi nhưn là h i chuôn b o đ ng về sự khủng hoảng của chế đ phong
kiến Việt Nam.
Đỉnh cao của phon trào khởi n hĩa l c nà là cu c khởi n hĩa Tâ S n
do ba anh em Nguy n Nhạc, Nguy n Huệ, Nguy n Lữ lãnh đạo. Năm N u n
ành ra đời (1771 c n ch nh là thời đi m đ nh dấu bước n oặt N u n
Nhạc khởi n hĩa đ nh ch a N u n ở Qu Nh n, mở ra triều đại Tâ S n
(1778). Sau h n 15 năm khởi n hĩa (1771-1787) cu c khởi n hĩa nà đã
iành được những thắng lợi vẻ van : Đ nh đ ba tập đoàn phon kiến Lê,
Tr nh, Nguy n, làm chủ đất nước; đ nh tan h n hai mư i vạn quân Thanh
xâm lược; lập nên m t vư n triều phong kiến mới với nhiều nhữn ch nh
s ch tiến b . Sau 4 năm làm vua, năm 1792 vua Quan Trun mất, th i tử
N u n Quan Toản lên n ôi, tron triều phân chia thành bè đản , nhà Tâ
S n n à càn su

ếu. N u n

nh sau m t thời ian nư n nhờ Xiêm La

về nước thu ph c ian s n, xưn đế hiệu là ia Lon (1802 .
Tron h n 50 năm cu c đời m nh, N u n

ành lần lượt chứn kiến sự

khủn hoản , s p đ và tha thế nhau của ba triều đại: nhà Lê, Tâ S n,
N u n. n b chi phối bởi quan đi m ch nh thốn : “Trun hiếu chi ia ninh
sự nh ” ( òn dõi trun hiếu sao lại thờ hai vua nên N u n
N u n

ữu hỉnh, quân Tâ S n là iặc, ọi nhà Lê là “quân ta”. L c Tâ

S n thốn nhất Nam
N u n

ành ọi

ắc ôn đã lẩn tr nh, khôn ứn chiếu cầu hiền. Khi

ia Lon lên n ôi, xuốn chiếu l c d n , ôn c n khôn hưởn

ứn . n luôn m t lòn hoài tưởn đến triều Lê.
Nhữn biến đ n vừa phức tạp vừa lớn lao trên đâ là chất liệu quý i
cho nhữn s n t c đậm chất hiện thực tron th N u n

ành sau nà .

Nhưn rõ ràn về mặt tư tưởn , nhữn biến cố của thời đại đã â ra cho ôn
sự khủn hoản và đ vỡ lớn lao làm nên tiến khóc nhân t nh, nhân thế cho
9


nhữn năm th n lăn l n giữa cu c đời ió b i, cho n i đau tha hư n lưu
lạc, n i đau của sự li t n ia đ nh, bạn bè… Như vậ , thời đại đã có ảnh
hưởn khôn nhỏ đến tư tưởn , s n t c của nhà th .
1. . Tác giả Nguyễn Hành
1.2.1. Cu c đời v con người
Nguy n ành (1771-1824 , tên thật là N u n Đạm, tự là Tử K nh, hiệu
là Nam Th c, biệt hiệu Nhật Nam và N ọ Nam. Nguy n

ành là n ười làn

Tiên Điền, huyện N hi Xuân, trấn Nghệ An, nay thu c tỉnh à Tĩnh.
n thu c dòn dõi quý t c phon kiến, là con của Điền Nhạc hầu
Nguy n Điều (1745-1824), là ch u n i của Xuân quận côn Nguy n Nghi m
(1708-1776) và ọi Nguy n

u là ch ru t. N u n N hi m thu c đời thứ 6

tron dòn họ N u n ở Tiên Điền, đời thứ 15 của họ N u n.

c đời trước

N u n Nhi m, tron họ N u n đều có rất nhiều n ười đ đạt cao và làm
quan dưới triều Lê trun hưn và tron phủ ch a Tr nh. Thân ph của N u n
ành c n đ tam trườn , ôn làm Th n i văn chức r i Trấn thủ

ưn

óa,

Trấn thủ Tu ên Quan , Trấn thủ S n Tâ . Mẹ của N u n ành là vợ kế của
N u n Điều, bà là con thứ tư của Thiếu

ảo Đạt V

ầu, quê ở xứ Kinh

ắc.

Gia phả h Nguy n iên Đi n trong m c ghi về Nguy n Nghi m có viết
như sau: N u n

ành “được tập ấm chức Hi n cun đại ph , Phó Trun

tước

ành nhặc b .

s ch.

n được xếp thứ hai c n với ch là Thanh

n

,

n là n ười thôn minh, nhớ lâu, hi u r n , đọc nhiều

tu ệt...” 13,79]. Như vậ , N u n

iên côn trong An Nam

ành c n với ch m nh là Đại thi

hào Nguy n Du chiếm hai tên tron “ n nam n

tu ệt” (năm nhà th n i

tiếng nhất của ta thời bấy giờ) c n với đó khôn ai kh c ch nh là: N u n

Huy Tự (1743-1790 t c iả truyện th
Nguy n u O nh - con r Thượng Thư

Hoa tiên làm bằn th

Lại Nguy n Khản; Phan u Ích

(1750-1822 t c iả th Nôm Chinh ph ng m h
10

l c b t;

và D Am

g m

c;


n ười thứ ba là N ô Thời V (1774-1821 , ôn đư n thời được s nh n an
với Đại thi hào N u n Du.
Năm 1784, cha của Nguy n

ành là N u n Điều làm Trấn Thủ S n

Tâ , ặp loạn kiêu binh đốt ph dinh thự quan lại B Thượn Thư N u n
Khản. Nguy n Khản phải trốn lên S n Tâ , ôn toan c n em hợp binh c c
trấn về giết kiêu binh, nhưn kiêu binh iữ chặt h a Tr nh nên khôn làm
được. Kiêu binh làm p lực bãi chức Thượn Thư
Nguy n Điều b

Lại Nguy n Khản,

i n chức về huyện Thanh hư n ,

à Tĩnh. Tại đâ , ôn

đ nh cư c n con ch u của m nh. Khi nhà Tr nh s p đ năm 1786, N u n
Điều uất ức mà mất, Nguy n ành l c đó chỉ mới 15 tu i.
Thuở nhỏ, N u n ành học ở Thăn Lon , là n ười hi u biết r n , văn
th ha nên ôn có tham vọn nối dõi tru ền thốn cha ôn m nh. Nhưn khi
ôn đến tu i trưởn thành th

ặp nhiều biến đ n dữ d i của thời Lê mạt –

N u n s nên ôn khôn có d p thi thố sở học.

n với đó, họ N u n

Tiên Điền đến thời thân ph N u n ành đã bắt đầu sa s t, thất thế, phân t n
trước nhữn biến đ n của l ch sử l c bấ
Cu c đời Nguy n

iờ.

ành phiêu bạt đó đâ , khôn thi cử, khôn c n t c

với nhà Tâ S n lẫn nhà N u n. Điều nà c n được th hiện qua c c bài
th của ôn . Thời gian Nguy n Du ở Tiên Điền 1794 đến 1796 đ xâ dựng
lại từ đườn , đ nh ch a c n N u n Ức, Nguy n

ành c n có mặt ở Tiên

Điền tả việc ch đi săn. Việc xâ dựn đền thờ Điền Nhạc Hầu Nguy n Điều
c n có bàn ta N u n

ành đề c c câu đối. Nguy n

ành có mặt ở Tiên

Điền năm 1804, khi N u n Du vợ mất xin về nghỉ tại quê nhà, và sau đó
khoản năm 1805 được phong chức Đôn
Xuân. Với chức v Đôn

c

c học sĩ, N u n

ọc Sĩ triệu vào kinh đô Ph
u ở bên cạnh vua Gia Long

hàn n à dân s ch cho vua đọc và iảng cho vua nghe. R i Nguy n

ành

còn ở Thăn Lon c n tham gia viết Tr c Lâm Tôn chỉ N u ên Thanh với

11

N ô Thời Nhiệm tức Hải Lượng Thiền Sư (trước 1802 . Năm 1820 N u n
ành còn làm bài th khi n he tin ch N u n Du mất tại Ph Xuân.
V dòn họ N u n

ành mấ đời đều làm quan dưới triều nhà Lê nên

d chưa thành đạt nhưn Nguy n

ành khôn ra làm quan với Tâ S n và

nhà N u n mà cam ch u sống m t cu c đời bần hàn lưu lạc và l c nào c n
ôm ấp tâm sự hoài Lê. Nguy n

ành mất tron n hèo khó năm 1824, bốn

năm sau khi ch là N u n u qua đời.
1.2.2. Sự nghiệp sáng tác
N u n

ành có đ lại hai tập th là

u n Đông hải và Minh quyên thi

tập và m t qu n có nhan đề là hiên ị nh n vật thư nhưn qu n nà chưa
được t m thấ . Tron cuốn i phả h

guy n iên Đi n c n ghi lại rằn sự

n hiệp của N u n ành có t c phẩm “Quan hải tập, Minh qu ên tập, Thiên
đ a nhân vật thư” 13,79].

Minh

uyên thi tập:

m 177 bài th , n i dun của tập th rất phon

ph . Đó là tâm sự hoài Lê Tr nh bu i cha ôn họ N u n Tiên Điền làm quan
đầu triều và tâm sự về cu c sốn bần hàn n i đất kh ch. Ở tập th , N u n
ành hiện lên là m t nhà th sốn tron dân, ần với dân và được n ười dân
hết lòn thư n quý. Tron tựa N u n
thư n thảm thiết khôn

ành viết: “tiến kêu n he đau

bằn tiến kêu của chim đ qu ên. Đ qu ên là

loài chim phư n Nam, kêu về m a hạ, n à đêm khôn n ừn ... Tiến th
tron tập th nà , n ẫu nhiên mà iốn thế, nên nhân đó đặt tên”.
u n Đông
tựa như: ô n

ải: khôn chỉ là m t tập th , xen kẽ th còn có nhữn bài
t ,

sinh t m

t, ghê An phong th
..; nhữn bài ph : o n th

tập t ...; nhữn bài bạt: Đ u s thư

t...;nhữn bài k : Đ ng u n ng u
thư

o qu , Đ o ng

,

m song

ái ông ph ...N i

dun ch nh của u n Đông ải là ca n ợi nhữn tấm ư n trun hiếu n hĩa
liệt và suy n ẫm về xã h i (mối quan hệ iữa dân và nước và sự vận đ n
khôn n ừn của muôn vật , về bản n ã của m nh.
12


Tiểu

t chƣơng 1:

cu c đời phải trải qua nhiều ian truân nhưn N u n ành đã đ lại
cho hậu thế m t sự n hiệp văn học có i tr , ôn là đại diện tiêu bi u của th
trun đại Việt Nam cuối thế XV

đầu thế kỉ X X. Tron th của ôn n i bật

là nhữn h nh ảnh chân thực về nhữn biến cố lớn tron xã h i c n như với
bản thân nhà th và về cu c sốn của ôn tron khoản thời ian lưu lạc khốn

khó.

13


Chƣơng . GIÁ TR NỘI UNG THƠ VĂN NGU ỄN HÀNH
.1. N i niề

nhớ ti c triều Lê c

Năm 1819, khi n
viết Minh quyên phả

ở phườn Đ n Xuân, ắc Thành, N u n

ành đã

n (Lời dẫn tập th Minh qu ên . Ở đâ , ôn cắt n hĩa

về ý n hĩa và n u ên cớ của tiến chim đ qu ên. Lời dẫn đã bà tỏ tư tưởn ,
chủ đề của thi tập, đ n thời cắt n hĩa về n u n ốc của tiến th ấ . ó th
xem Minh quyên phả

n là tu ên n ôn tron tập th nà của N u n ành.

Theo ôn , “tiến kêu n he đau thư n thảm thiết khôn

bằn tiến

kêu của chim đ qu ên”, đ qu ên “kêu về m a hạ, n à đêm khôn n ừn ”,

“tiến th tron tập th nà n ẫu nhiên mà iốn như thế nên nhân đó mà đặt
tên”. Tiến kêu bi thiết của chim có n u ên do: “thời thế su loạn, dân đen li
t n o n hận” [12,19] và do nhà th đau đớn nhớ tiếc triều Lê c , triều mà ôn
cha N u n

ành vô c n

ắn bó và hi n quý. ó th nói, ch m th về lòn

cô trun với Lê – Tr nh là phần th quan trọn tron c c s n t c của N u n
ành.
Tron

iai đoạn l c bấ

iờ, phần lớn văn nhân thi sĩ đều ch u ảnh

hưởn của quan niệm ch nh thốn “Trun hiếu chi ia ninh sự nh ” ( òn
nhà trun hiếu khôn th thờ hai vua .

à

u ện Thanh Quan th hiện tâm

trạn hoài Lê khi bà đi qua thành Thăn Lon nhưn na đã hoan phế,
nhữn lối đi phủ đầ cỏ m a thu, nền c của cun điện, nhữn phiến đ nằm
dãi dầu mưa nắn , mặt nước h xưa như cau lại trước cảnh tan thư n ... tất
cả như còn phản phất h nh bón triều đại nhà Lê:
“

i ư
n ũ

e ng
u

i

h n thu thảo
ng tị h ương

Đá v n trơ g n ùng tu nguyệt
ư

òn

u mặt v i t ng thương ”
( hăng ong ho i

14

)


Quan niệm của à u ện Thanh Quan là mất vua c n như mất nước.
T quốc và triều đại được đ nh đ n là m t. Nói c ch kh c, nhà Lê mất có
n hĩa là nước mất: “Nhớ nước đau lòn con quốc quốc Thư n nhà mỏi
miện c i ia ia”.
n như bà, khi thời thế tha đ i, nhà Lê s p đ , N u n

ành đã

mượn tiến kêu của hai loài chim: chim đa đa và chim cuốc đ th hiện n i
xót xa khi b mất nước, tiến kêu ấ tha thiết như ọi h n nước c , mặc d
dưới triều đại đó ôn là m t cậu b mới đến tu i trưởn thành.
“

iá ô minh gi gi

Đ quyên minh qu
iểu o vị qu

qu
gi thanh,

ô th n há h tử s u ô

”

Từ n i niềm của con chim cuốc và chim ia ia được t c iả cảm nhận,
nhà th đã i n tiếp nói lên tâm sự từ tron sâu thẳm tâm h n n ười thi sĩ.
“ him kia còn biết ọi nước nhà” huốn chi là tron m t con n ười trun
n hĩa như N u n ành. Trước thời vận đ i tha ấ , n ười lữ kh ch khôn
th tr nh khỏi n i “sầu c n cực”, đau lòn , da dứt khôn n uôi.
Tron m t bài th kh c, N u n

ành c n th hiện sự đau đớn nhớ

tiếc triều Lê – Tr nh qua tiến kêu của chim đ qu ên:
“ g m vi

quyên th nh,

há h vi

quyên huy t,

hử huy t ản t sinh,
hử th nh hung

t tuyệt ..”

(Đ quyên)
( ất tiến n âm n a thành tiến kêu của chim đ
qu ên,
Khạc ra là tiến m u của chim đ qu ên.
M u nà vốn tự sinh ra,
15


Tiến nà rốt c c khôn dứt...)
( him đ qu ên
nh ảnh chim đ qu ên tron bài th được N u n

ành lấ từ tru ền

thu ết Trun Quốc. Đó vốn là oan h n của Th c đế, khi mất nước đã hóa
thành con chim đ qu ên, kêu thư n ai o n n à đêm, nhỏ m u tư i thẫm
đẫm câ cỏ. N i niềm khi triều đại nhà Lê s p đ của N u n

ành c n

iốn như niềm ai o n của con chim đ qu ên khi mất nước khôn bao iờ
dứt. ài th đã th hiện âm hưởn chủ đạo tron tập th Minh quyên của t c
iả. Đó là tiến tiến th đau thư n như tiến kêu ai o n c n cực của chim
đ qu ên, tiến kêu của chim đ qu ên “vấn vư n l lửn

iữa cành”, tiến

kêu thư n ai o n của N u n ành thấm vọn tron từn câu chữ.
N i niềm nhớ tiếc triều đại c thườn được ôn th hiện tron th của
m nh. Trước sự biến chu n khôn n ừn của thời đại, N u n

ành đã có

sự đối s nh về thời ian xưa và na làm n i bật lên nhận thức về sự tha đ i
của danh phận, v thế xã h i, tâm trạn và con n ười...
thập ửu tu
ở kinh đô c

ài th

M ot

inh u n nhật (Năm Kỷ Mão, bốn mư i ch n tu i, n à xuân
là m t tron nhữn bài th thấm c i ý v thư n tiếc ấ :
“ hi u niên u n nhật thử inh trung
i qu

qu n th n

s

ng

h t h phong ưu ô hoán tận
rùng
Thê thê

i

phát

th nh ông

hu ng s u vô n i ”

Ở n i đất kh ch quê n ười, tâm trạn bu n đau “s u vô n i” luôn thườn
trực tron con n ười N u n ành. ốn mư i ch n năm cu c đời đối với ôn
là khoản thời ian “trôi qua m t c ch vô v ”. Na đứn trước n i kinh đô
Thăn Lon , nhà th càn xót xa khi nhớ đến cảnh thuở trẻ của m nh c n ở
chốn đâ “nhà với nước, vua với son thân, đều chun niềm vui” nhưn

16

iờ


đâ “phon lưu tha đ i hết”. h nh điều nà đã khiến N u n

ành r i vào

cảnh tư n lai m m t đành “n he theo sự xếp đặt của ôn trời”.
N i niềm hoài vọn c n được N u n ành th hiện tron hai câu th :
“

h th i qu

sang/

ông tử

im giả

o thư sinh” (Thuở trước là côn tử iàu

ôm na là ã học trò ia nua . Từ m t “côn tử iàu san ” dưới triều

Lê – Tr nh, khi Lê – Tr nh s p đ ôn xuốn làm “b ch t nh” và là n ười có
tài, có lòn

i p đời nhưn khôn được biết đến, khôn có điều kiện thi thố,

phải sốn tha phư n cầu thực.
Trước hoàn cảnh v thế b đảo l n, N u n

ành b c l sự uất ch , da

dứt khôn n uôi: “ ghi t i v n nh n thượng/ i n t i v n nh n h /
v n nh n trung

hùy trị tri qu n giả” (Đ n ra ở trên muôn n ười Nhưn b

ở dưới muôn n ười Vất vả tron muôn n ười

i là n ười biết ôn

.

tron bài th

ành bà tỏ: “ hảm

m n

th i mệnh

hư ho i (Viết n i lòn , N u n

a

hôi i ảm th t nh.” ( ấp bênh uất ch ch u theo số mệnh/ Sự vật

đ i dời thêm cảm t nh đời . Đọc nhữn tran th của N u n
thấ m t tâm sự u uất khôn th chia sẻ c n ai.

ành, ta luôn

muốn d khôn th cảm

i c mất m t, m m t, tr trọi vẫn luôn là cảm i c thườn trực tron con
n ười của nhà th trun n hĩa.
Thêm vào đó, v m t lòn với nhà Lê nên N u n
th đ ch với nhà Tâ S n. n

ành luôn có th i đ

ọi quân Tâ S n là iặc, ọi nhà Lê là “quân

ta”, ôn ca n ợi nhữn n ười có côn đ nh quân Tâ S n. Tron bài
vịnh

y Sơn th i h i ngh

ng

giả (T n v nh nhữn n ười khởi n hĩa thời

Tâ S n nhà th tu ên bố “ ăng ị h

y Sơn thị hoái nh n” ( i đ ch Tâ

S n thả là n ười hào hiệp).
hẳn hạn, khi N u n

ành nói về “ôn N ự sử làn Đan Nhi m” đã

tử tiết v Lê - Tr nh tron bài Đ n hi m ng sử ông tịnh
“ gô qu

h u

uy ông ương
17

nh n
nh á h,

n:


h i hu t hi n i th n
hung ung tử sinh gi n,
m

m như thu n
s

vu nh n

nhiệm

ương thư ng,

ô qu h qu n th n ”
Theo N u n

ành, việc làm uốn thuốc đ c của N u n

u

iệu khi

ôn khôn ch u khuất ph c làm quan cho quân Tâ S n là m t việc hết sức
“oanh liệt”. T c iả hết mực ca n ợi ôn ch nh v ở “phon c ch thanh cao”,
khôn sợ c i chết đ

iữ “lấ đạo cư n thườn ” trọn tr ch nhiệm với nhà Lê.

Tron t c phẩm huật guy n

m

ng thi, truy vịnh

nh n, N u n

ành c n bà tỏ tấm lòn “mến tiết n hĩa” đối với N u n Tam Lan khi
nhân vật nà luôn nuôi ch kh “muốn rửa nh c quốc ia” nên “khi quân Tâ
S n tiến vào, ôn đã mấ lần khởi binh đ nh xuốn ph a nam” r i hi sinh:
“ rảm m

h

hê thị

h n hu r

môn” ( h m n ựa ở chợ Ph c

Khê Đốt thu ền ở cửa Trà Lý . òn có rất nhiều bài man tinh thần n ợi ca
tron th N u n
tư ng s

ử

u

ành như:
o ng gi

òng vong hư th n
ng

h y i phu nh n

ruy u

qu

vong

hiêu h ng ho ng

phi guy n hị ... Nhữn nhân vật được xem là tấm ư n trun hiếu, n hĩa
liệt tron th ôn trước tiên là n ười đứn về ph a nhà Lê, thu c nhà Lê. Điều
nà đã th hiện rõ th i đ ủn h nhà Lê, tâm sự hoài Lê, phê ph n và lên n
nhà Tâ S n của N u n ành.
Giới n hiên cứu văn học lâu na đ nh i tư tưởn ch nh tr của N u n
ành là bảo thủ. Sở dĩ nói vậ , v tron th văn của m nh ôn luôn qu ết liệt

chốn lại nhà Tâ S n và ôm ấp tâm sự hoài Lê. ó th nói, đâ ch nh là hạn
chế của ôn . Điều nà , N u n ành có n t kh c với ch của m nh là N u n
Du. N u n

u lu ến tiếc nhà Lê nhưn r i ôn nhận ra rằn “

i vị i n

thiên niên qu ” (Xưa na chưa từn thấ triều đại nào n h n năm .
18

ửn


dưn và n hi n ại với triều đại vua Quan Trun nhưn khi c n hiệp Quan
Trun tiêu von , N u n u lại cất lên lời cảm thư n tiến đàn tài hoa từn
làm sa mê m t cu c dạ ến mừn chiến côn 20 năm trước:
“

y Sơn ơ nghiệp nh t án tận tiêu vong
vũ hông ưu nh t nh n t i
hu n t

á h niên t ng

hương t m v ng s

th

ệ triêm y”

( ong th nh
(

m giả

)

n hiệp Tâ S n c n đã tiêu t n

Sót lại đâ còn n ười m a ca.
Thấm tho t trăm năm có là bao
ảm thư n chu ện c d n

o thấm nước mắt

Mặc d có nhữn hạn chế về quan đi m ch nh tr nhưn N u n

ành

vẫn hiện lên với n t đẹp về lòn trun n hĩa đ n quý. Nhữn biến đ n
khôn n ừn của thời đại đã man đến cho nhà th nhữn mối sầu hận mà
hàn trăm năm sau vẫn làm nhức nhối tr i tim n ười đọc.
2.2. Niề

d y d t trƣớc thời th suy o n

N u n

ành sinh năm 1771 mất năm 1824, là nhữn năm cuối thế kỉ

XV - đầu thế kỉ X X. Đâ là iai đoạn sả ra nhiều nhữn sự việc kinh thiên
đ n đ a và bi thư n nhất thời trun đại. Thật vậ , tron h n 50 năm của
cu c đời m nh, N u n

ành lần lượt chứn kiến sự khủn hoản , tha thế

nhau của ba triều đại: nhà Lê, Tâ S n, nhà N u n c n nhữn sự phân hóa,
đấu tranh của nhiều phe c nh ch nh tr kh c nhau. Thời đại của N u n ành
còn là thời đại mà n ười dân b đẩ vào đườn c n , ia đ nh li t n, đời sốn
phiêu bạt, nạn đói, d ch bệnh, n ười chết khắp n i,... c n với đó là nhữn
cu c khởi n hĩa của nôn dân n ra triền miên. Tất cả nhữn

biến đ n vừa

phức tạp vừa lớn lao đã â ra cho ôn sự khủn hoản và đ vỡ nhưn đâ

19