Nghiên Cứu Tính Đa Dạng Các Loài Dơi (Mammalia Chiroptera) Ở Khu Dự Trữ Sinh Quyển Cù Lao Chàm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC
VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM

VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT

NGUYỄN VIẾT THỊNH

NGHIÊN CỨU TÍNH ĐA DẠNG CÁC LOÀI
DƠI (MAMMALIA: CHIROPTERA) Ở KHU DỰ
TRỮ SINH QUYỂN CÙ LAO CHÀM-HỘI AN

LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC

HÀ NỘI - 2015


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC
VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM

VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT

NGUYỄN VIẾT THỊNH

NGHIÊN CỨU TÍNH ĐA DẠNG CÁC LOÀI
DƠI (MAMMALIA: CHIROPTERA) Ở KHU DỰ
TRỮ SINH QUYỂN CÙ LAO CHÀM – HỘI AN

Chuyên ngành:
Mã số chuyên ngành:

Động vật học
60 42 01 03

LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC

Người hướng dẫn: TS. Vũ Đình Thống

HÀ NỘI - 2015


M CL C
M
CH

U ........................................................................................................ 1
NG 1: T NG QUAN VÀ LÝ DO CH N

TÀI ........................... 3

1.1. T NG QUAN ........................................................................................ 3
1.1.1. Khái quát v b D i (Chiroptera) .................................................. 3
1.1.2. L

c s nghiên c u d i

Vi t Nam ............................................. 3

1.1.3. Khái quát v phân lo i, nghiên c u đ c đi m sinh thái và ti ng
kêu siêu âm c a d i Vi t Nam ...................................................... 5
1.1.4. Tình hình nghiên c u đ ng v t hoang dã Khu D tr Sinh
quy n Cù Lao Chàm ậ H i An ........................................................ 5
1.1.5. c đi m t nhiên và dân sinh kinh t Khu b o t n bi n Cù
Lao Chàm ......................................................................................... 7
1.2. LÝ DO CH N

TÀI.......................................................................... 9

1.3. M C TIÊU NGHIÊN C U ................................................................. 11
1.4. N I DUNG .......................................................................................... 11
CH

NG 2: TH I GIAN, A I M VÀ PH NG PHÁP NGHIÊN
C U...................................................................................................... 12

2.1. TH I GIAN VÀ

A I M NGHIÊN C U ..................................... 12

2.1.1. Th i gian ......................................................................................12
2.1.2.

a đi m .......................................................................................12

2.2. V T LI U VÀ PH

NG PHÁP NGHIÊN C U.............................. 16

2.2.1. V t li u nghiên c u ......................................................................16
2.2.2. Ph
CH

ng pháp nghiên c u .............................................................17

NG 3: K T QU VÀ TH O LU N ................................................. 25

3.1. THÀNH PH N LOÀI D I B T G P KHU D TR SINH
QUY N CÙ LAO CHÀM ậ H I AN .................................................. 25
3.2. MÔ T KHÁI QUÁT CÁC LOÀI D I B T G P KHU D TR
SINH QUY N CÙ LAO CHÀM ậ H I AN ........................................ 26
3.2.1. D i chó m i ng Cynopterus horsfieldii .....................................29
3.2.2. D i lá đuôi Rhinolophus affinis ...................................................35
1


3.2.3. D i lá m i nh Rhinolophus pusillus ..........................................41
3.2.4. D i n p m i nơu Hipposideros galeritus.....................................47
3.2.5. D i n p m i xám l n Hipposideros grandis ...............................53
3.2.6. D i n p m i xinh Hipposideros pomona .....................................58
3.3. KHịA NH LO I CÁC LOÀI D I B T G P KHU D TR
SINH QUY N CÙ LAO CHÀM ậ H I AN ........................................ 63
3.3.1. Khóa đ nh lo i c n c vƠo đ c đi m hình thái ngoài...................63
3.3.2. Khóa đ nh lo i c n c vƠo đ c đi m ti ng kêu siêu âm ..............66
3.4. SO SÁNH TệNH A D NG C A CÁC LOÀI D I KHU D TR
SINH QUY N CÙ LAO CHÀM ậ H I AN VÀ M T S QU N
O C A VI T NAM Ã Cị K T QU NGHIÊN C U V D I 67
3.5. NH N NH V TÌNH TR NG B O T N VÀ CÁC NHÂN T
NH H NG

N HI N TR NG C A CÁC LOÀI D I KHU
D TR SINH QUY N CÙ LAO CHÀM ậ H I AN ........................ 73
3.6.
XU T M T S GI I PHÁP B O T N D I KHU D TR
SINH QUY N CÙ LAO CHÀM ậ H I AN ........................................ 73
K T LU N VÀ KI N NGH ...................................................................... 75
K t lu n ..................................................................................................75
Ki n ngh ................................................................................................75
TÀI LI U THAM KH O ............................................................................ 77
Tài li u ti ng Vi t ..................................................................................77
Tài li u ti ng Anh ..................................................................................79

2


M

U

Trong l p thú, ch có nh ng loài thu c b D i (Chiroptera) có kh n ng
bay l

n th c s và ki m n trong không trung. V m t phân lo i, b D i có

thành ph n loƠi đa d ng và phong phú th hai (ch sau b G m nh m Rodentia)
trong l p thú. Cho đ n nay, đư có h n 1.300 loƠi d i thu c 18 h đ

c phát

hi n trên th gi i [34]. Các loƠi d i có vai trò quan tr ng trong các h sinh thái,

vƠ trong đ i s ng kinh t .
Phi-líp-pin và nhi u n

nhi u n

c khác, d i đ

c u trúc phân t , c u trúc x
c đó đư đ

c nghiên c u m t cách h th ng, chi

ng, đ c đi m ti ng kêu siêu âm c a các loƠi d i

c quan tâm nghiên c u.

Vi t Nam, các loài d i m i đ

c quan tâm nghiên c u trong kho ng 10

n m g n đơy. Tuy nhiên, vi c nghiên c u
b vƠ ch a nh n đ

c, Hoa K ,

áng chú Ủ, nhi u đ c đi m sinh lý, sinh thái h c,

ti t trên toàn b lãnh th .
nh ng n

c trên th gi i nh Anh,

n

c ta còn h n ch , không đ ng

c s quan tâm c a c ng đ ng. T n m 1994 tr v tr

đư có 65 loƠi d i thu c 25 gi ng, 6 h đ

c,

c ghi nh n t i Vi t Nam [1]. Tuy

nhiên, đó lƠ k t qu t ng h p nh ng ghi nh n qua các đ t đi u tra chung v
đ ng v t có x
Nam đư đ

ng s ng. Nh ng n m g n đơy, vi c nghiên c u v d i

c quan tơm h n.

n n m 2000, Lê V Khôi đư th ng kê đ

loƠi d i thu c 25 gi ng và 7 h [5]. N m 2009, Nguy n Xuơn
C nh công b thành ph n loài thú hi n bi t

Vi t
c 88

ng và Lê Xuân

Vi t Nam; trong đó bao g m 113

loƠi d i thu c 33 gi ng, 7 h [2]. Cho đ n nay, đư có 120 loƠi d i thu c 38
gi ng, 8 h hi n bi t

n

c ta (V

ình Th ng và Csorba, tài li u ch a công

b ).
M t khác, đa s nh ng công trình đư nghiên c u v d i
ch th c hi n

m c đ đi u tra thành ph n loài

ch y u là nh ng v

Vi t Nam m i

m t s khu v c; trong đó,

n qu c gia và khu b o t n thiên nhiên trong đ t li n. D n

1

li u v các loƠi d i sinh s ng trên h sinh thái đ o c a n
Th c t , k t qu nghiên c u v d i
BƠ, Côn

c ta còn r t h n ch .

m t s qu n đ o c a Vi t Nam nh Cát

o, Phú Qu c đư cho th y: h sinh thái đ o lƠ n i sinh s ng c a nhi u

loƠi d i quỦ hi m; trong đó có loƠi đ c h u c a Vi t Nam [63], [60].
Cù Lao Chàm là m t qu n đ o bao g m 8 đ o nh (Hòn Lao, Hòn Dài,
Hòn M , Hòn Khô M , Hòn Khô Con, Hòn Lá, Hòn Tai và Hòn Ông), có v trí
quan tr ng đ i v i an ninh, qu c phòng và phát tri n kinh t - xã h i c a đ t
n

c. T n m 2005 đ n nay, qu n đ o Cù Lao Chàm nh n đ

vƠ đ u t ngƠy cƠng nhi u t nh ng c quan vƠ t ch c
nh m phát tri n du l ch và dân sinh kinh t .
l

c s quan tâm

trong vƠ ngoƠi n

c

c bi t, t n m 2010 đ n nay,

ng khách du l ch th m Cù Lao ChƠm t ng đ t bi n: có nh ng ngày trong

mùa du l ch(t tháng 4 đ n tháng 8 h ng n m), s l

ng khách nhi u h n 3 l n

t ng s nhân kh u sinh s ng trên đ o Hòn Lao. S phát tri n du l ch d n đ n
áp l c phát tri n c s h t ng và t ng b
đ n môi tr

c nh h

ng tr c ti p ho c gián ti p

ng sinh thái và sinh c nh s ng c a các loƠi đ ng, th c v t; trong

đó, có nh ng loƠi d i.
Nh n th y ti m n ng vƠ giá tr đa d ng c a khu h đ ng v t trên qu n đ o
Cù Lao Chàm thu c Khu D tr Sinh quy n Cù Lao Chàm ậ H i An; v i s
tài tr v kinh phí b i Qu Phát tri n Khoa h c và Công ngh Qu c gia
(NAFOSTED) trong đ tài mã s 106.11-2012.02, Vi n Hàn lâm Khoa h c và
Công ngh Vi t Nam trong đ tài mã s VAST04.07/15-16; chúng tôi l a ch n
và th c hi n đ tƠi ắNghiên c u tính đa d ng các loƠi d i (Mammalia:
Chiroptera)

Khu D tr Sinh quy n Cù Lao Chàm ậ H i An”.

2

CH

NG 1: T NG QUAN VÀ LÝ DO
CH N

TÀI

1.1. T NG QUAN
1.1.1. Khái quát v b D i (Chiroptera)
Trong l p thú, b D i (Chiroptera) có thƠnh ph n loƠi đa d ng và phong
phú th hai (ch sau b G m nh m - Rodentia)[49]. Cho đ n nay, đư có h n
1.300 loƠi d i, thu c 203 gi ng và 18 h đ
Trong thành ph n loài thú hi n bi t

c phát hi n trên th gi i [34], [53].

Vi t Nam, b D i đa d ng và phong phú

nh t [2], [60]. D i có vai trò quan tr ng trong các h sinh thái [45].
1.1.2. L

c s nghiên c u d i

Vi t Nam

D n li u đ u tiên v d i Vi t Nam đ
Sau đó, có m t s ghi nh n v d i

c công b b i Peters (1869) [51].

Vi t Nam t k t qu đi u tra chung v thú

vƠ đ ng v t (Van Peenen 1997) [56 ]. Cho t i n m 1994, đư có 65 loƠi d i thu c
25 gi ng, 6 h đ

c ghi nh n t i Vi t Nam [1]. ó lƠ k t qu t ng h p t nh ng

k t qu đi u tra chung v khu h đ ng v t m t s khu v c vƠ ch a có k t qu
nghiên c u riêng v d i [10]. T n m 1997 đ n nay, công tác nghiên c u d i
đư đ

c quan tơm h n tr

c. M t s chuyên gia t các n

M ch, Hoa K , v.v... đư đi u tra d i m t s v
N m 2000, thƠnh ph n loƠi d i ghi nh n đ

c nh Anh,

an

n qu c gia c a Vi t Nam [40].
c

Vi t Nam bao g m 88 loài

thu c 25 gi ng và 7 h [5]. N m 2005, thành ph n loƠi d i ghi nh n đ

c

Vi t Nam bao g m 107 loài thu c 31 gi ng, 7 h [6]. N m 2009 thƠnh ph n
loƠi d i ghi nh n

Vi t Nam lƠ 113 loƠi d i thu c 33 gi ng, 7 h [2]. Cho đ n

nay, thành ph n loƠi d i hi n bi t Vi t Nam bao g m 120 loài thu c 38 gi ng,
8 h , 2 phân b (V

ình Th ng và Csorba, tài li u ch a công b ). áng chú

ý, thành ph n loƠi d i đư có nhi u thay đ i trong su t 20 n m qua; trong đó,

3


nhi u loài có v trí phân lo i b thay đ i, nhi u loài m i ghi nh n cho khu h
d i Vi t Nam và nhi u loài m i cho khoa h c đ

c phát hi n qua đi u tra th c

đ a và phân lo i b m u v t trong các b o tàng [60], [62], [63], [64]. Có th
nh n th y r ng: trong s nh ng công trình đư công b v khu h d i c a Vi t
Nam, h u h t k t qu thu đ

c t phơn tích đ c đi m hình thái phân lo i [40],

[24], [43].
N m 2007, m t loài m i cho khoa h c (Kerivoura titania) đ

c phát hi n

Vi t Nam [19]. N m 2008, loƠi m i cho khoa h c (Murina harpioloides)
đ

c phát hi n

Vi t Nam [43]. C ng trong n m 2008, m t loƠi d i m i khác

cho khoa h c (Myotis phanluongi) đ

c phát hi n

Vi t Nam [24].

N m 2009, m t loƠi d i m i cho khoa h c (Murina eleryi) đ

c phát hi n

Vi t Nam [38].
N m 2010, thƠnh ph n loƠi d i

V

n Qu c Gia Côn

o (15 loài thu c

7 gi ng và 6 h ) và Bái T Long (17 loài 7 gi ng và 5 h ) đư đ
trong k t qu đi u tra c a V

ình Th ng và nh ng ng

c ghi nh n

i khác[13].

N m 2011, m t k t qu t ng h p v tính đa d ng c a các loƠi d i
Qu c gia Côn
L i và nh ng ng

o, bao g m 16 loài thu c 6 h đư đ

V

n

c công b b i Ơo Nhơn

i khác [33].

N m 2012, m t phơn loƠi d i m i cho khoa h c (Hipposideros alongensis
alongensis) và v trí phân lo i c a loƠi D i n p m i h long đư đ
b iV

ình Th ng và nh ng ng

i khác [63].

N m 2013, Nguyen Truong Son và nh ng ng

d i m i Myotis indochinensis cho khoa, phát hi n đ
N m 2015, m t s loài m i cho khoa h c đư đ
Murina lorelieae ngoclinhensis đ
ng

c công b

i khác. Công b m t loài
c

Vi t Nam [47].

c phát hi n

Vi t Nam

c công b b i Vuong Tan Tu và nh ng

i khác [69]; Nguyen Truong Son và nh ng ng

i khác, công b m t loài

d i m i Murina kontumemsis cho khoa h c[48]; đ ng th i, m t s loƠi đư đ

4

c


ghi nh n

Vi t Nam tr

c đơy nh ng v trí phân lo i đư thay đ i (V

ình

Th ng và Csorba ậ tài li u ch a công b ).
1.1.3. Khái quát v phân lo i, nghiên c u đ c đi m sinh thái và ti ng kêu
siêu âm c a d i

Vi t Nam

Cho t i nay, đư có 120 loƠi d i thu c 38 gi ng, 8 h đ
Vi t Nam [43]; V

c ghi nh n

ình Th ng và Csorba (tài li u ch a công b ). Trong đó,

có nh ng ghi nh n v m t gi ng (Nyctalus) và 1 loài (Nyctalus cf. noctula)
ch a đ c s khoa h c [43]. M t khác, nhi u loƠi d i đư đ
nh ng tài li u công b tr

c ghi nh n trong

c đơy nh ng không cung c p thông tin chi ti t và

ngu n m u v t. M t s loài hi n đ

c đánh giá lƠ t h p loài và c n nghiên c u

chi ti t v i s k t h p t ng th d n li u v hình thái, ti ng kêu siêu âm và sinh
h c phân t đ kh ng đ nh v trí phân lo i c a chúng[44], [60]. Trong đó, đáng
k đ n là nhi u loài thu c các gi ng: Cynopterus, Hipposideros, Rhinolophus,
Harpiacephalus, Myotis, Pipistrellus, Hypsugo, Ia, Miniopterus và Tadarida.
Khi gi i quy t đ

c nh ng v n đ còn t n t i v v trí phân lo i c a các loài

thu c nh ng gi ng nêu trên, thành ph n loƠi d i

Vi t Nam s thay đ i đáng

k .
1.1.4. Tình hình nghiên c u đ ng v t hoang dã

Khu D tr Sinh quy n

Cù Lao Chàm ậ H i An
1.1.4.1. Tình hình nghiên c u d i Cù Lao Chàm
Tr c khi nghiên c u nƠy đ c th c hi n, Kuznetsov (2000) [45] là tài
li u duy nh t đư công b có ghi nh n v d i

qu n đ o Cù Lao Chàm. Trong

tài li u đó, tác gi Kuznetsov ghi nh n 5 loƠi d i (Hipposideros armiger, H.
bicolor, H. larvatus, Pipistrellus ceylonicus và P. javanucus), nh ng không
cung c p mã s m u ho c n i b o qu n m u v t. Do v y, không có thông tin
v ngu n m u d i thu đ

c

Cù Lao Chàm tr

c đơy đ tác gi tham kh o.

M t khác, v trí phân lo i c a các loài H. bicolor, H. larvatus và m t s loài
5


thu c gi ng Pipistrellus đang có s thay đ i trong nh ng n m g n đơy. Vu Dinh
Thong (2011) [60] xác đ nh nh ng ghi nh n tr
Nam c n đ

c đơy v loài H. bicolor

Vi t

c quan tâm nghiên c u k h n trong th i gian t i do hai loài H.

bicolor và loài H. pomona có đ c đi m hình thái t
này, H. pomona phân b r ng vƠ th

ng g p

ng t nhau. Trong s 2 loài

Vi t Nam (IUCN - Liên minh

B o t n Thiên nhiên qu c t , [60].
1.1.4.2. Tình hình nghiên c u các loài đ ng v t khác trên c n Cù Lao
Chàm
Qu n đ o Cù Lao ChƠm có 8 Hòn đ o, nh ng h u h t nh ng công trình
nghiên c u đa d ng sinh h c nói chung vƠ đ ng v t trên c n nói riêng ch y u
đ

c đi u tra nghiên c u

Hòn Lao. Nên k t qu thu đ

Trong đó, đáng k đ n là nh ng công trình nghiên c u d

c còn r t h n ch .
i đơy:

N m 1998, m t s chuyên gia thu c Trung tâm Nhi t đ i Vi t - Nga đư t
ch c đi u tra nhanh v đa d ng sinh h c t i các đ o g n b c a Vi t Nam; trong
đó, có qu n đ o Cù Lao Chàm. K t qu đi u tra đư ghi nh n đ

c 7 loài th n

l n và 1 loài r n [3].
N m 2007, các chuyên gia thu c Tr

ng

i h c Khoa h c T nhiên,

i

h c Qu c gia HƠ N i ti n hƠnh kh o sát t i qu n đ o Cù Lao ChƠm vƠ ghi nh n
đ

c 12 loƠi thú, 13 loƠi chim vƠ 5 loƠi ch nhái [tƠi li u ch a công b c a Ban

qu n lỦ KBTB Cù Lao ChƠm].
N m 2008, khi xơy d ng H s thƠnh l p Khu D tr Sinh quy n th
gi i Cù Lao ChƠm - H i An (UBND t nh Qu ng Nam 2008), y ban qu c gia
UNESCO Vi t Nam đư thông báo

qu n đ o Cù Lao ChƠm có 12 loƠi thú, 13

loƠi chim, 130 loƠi bò sát vƠ 5 loƠi ch nhái [15].
N m 2013, Võ T n Phong, Lê ình Th y vƠ inh Th Ph
hƠnh đi u tra b
đ

c đ u v khu h chim

c 52 loƠi [7].

6

ng Anh ti n

qu n đ o Cù Lao ChƠm vƠ ghi nh n


T n m 2011 đ n 2014, Phan Th Hoa đư ti n hƠnh đi u tra nghiên c u h

l

ng c , bò sát

qu n đ o Cù Lao ChƠm vƠ Khu B o t n Thiên nhiên S n

TrƠ. K t qu đi u tra ghi nh n đ

c 11 loƠi l

ng c vƠ 35 loƠi bò sát

Khu

D tr Sinh quy n Cù Lao ChƠm [3].
K t qu t ng h p đó cho th y: khu h đ ng v t r ng c a qu n đ o Cù
Lao ChƠm không phong phú vƠ đa d ng nh

các h sinh thái r ng trong n i

đ a; nh ng v i tính ch t là h sinh thái r ng h i đ o và di n tích r ng không
l n thì s loài ghi nh n b

c đ u có Ủ ngh a khoa h c và giá tr b o t n cao.

ng th i, Cù Lao Chàm c n có nh ng nghiên c u ti p theo đ đánh giá đ y
đ h n v tính đa d ng loƠi đ ng v t hoang dã trên c n.
Nh ng k t qu nghiên c u nêu trên m i ch ghi nh n đ
đ ng v t có x

ng s ng thu c các l p L

c m t s loài

ng c , Bò sát, Chim, Thú. Có th

nh n th y r ng, khu h đ ng v t c a qu n đ o Cù Lao Chàm c n đ

c quan

tâm nghiên c u nhi u h n trong th i gian t i.
1.1.5.

c đi m t nhiên và dân sinh kinh t

Khu b o t n bi n Cù Lao

Chàm
1.1.5.1. i u ki n t nhiên
V trí đ a lý – a hình
Khu D tr Sinh quy n Th gi i Cù Lao Chàm - H i An đ

c UNESCO

công nh n n m 2009. Qu n đ o Cù Lao Chàm n m cách th xã H i An, t nh
Qu ng Nam kho ng 19 km v phía ông, t a đ đ a lý: 15°52 30 - 16°00 00 N;
108°24 30 -108°44 30 E. Qu n đ o Cù Lao Chàm bao g m 8 đ o v i t ng di n
tích kho ng 2.000 ha. Trong đó đ o l n nh t là Hòn Lao v i di n tích 1.317 ha
vƠ lƠ n i có đ nh núi cao nh t (571m).

ơy c ng lƠ đ o duy nh t trong qu n

đ o đang có kho ng 3.000 dơn c sinh s ng. C m đ o ch y u lƠ đ i núi th p,
h u h t các đ o nh đ u có hình chóp c t.
200m.

cao so v i m c n

c bi n t 70-

o Hòn Lao có m t dưy núi chính x p theo hình cánh cung t Tơy B c
7


xu ng

ông Nam, đ cao t 187 m ( nh T c C ) đ n 517 m chia Hòn Lao

thƠnh 2 s
+S

n có đ d c khác nhau
n ông có đ d c l n, đá t ng bao quanh chơn núi hi m tr , không

có bưi b i ven bi n.
+S

n Tơy d c tho i ít đá t ng, có các bưi b i ven bi n nh Bưi B c,

Bưi Ọng, Bưi LƠng, Bưi X p, Bưi Ch ng, Bưi Bìm vƠ Bưi H

ng [3].

Khí h u và th y v n
Khí h u
Qu n đ o Cù Lao ChƠm có khí h u h i d

ng đi u hòa, nh h

ng b i

khí h u nhi t đ i gió mùa. Gió Tơy Nam t tháng 5 đ n tháng 6 vƠ đi cùng lƠ
nhi t đ cao c a mùa hè. Gió mùa ông B c t tháng 12 n m tr

c đ n tháng

3 n m sau mang theo không khí l nh. Trong tháng 10 đ n tháng 11 khí h u c a
qu n đ o th

ng ch u nh h

ng c a bưo nhi t đ i. Biên đ nhi t trong n m

Cù Lao ChƠm giao đ ng trong kho ng 6oC-7oC. Khí h u có hai mùa rõ r t: mùa
m a (t tháng 9 đ n tháng 12) và mùa khô (t tháng 1 đ n tháng 8).
Nhi t đ trung bình hàng n m

Cù Lao ChƠm kho ng 27,50C. Nhi t đ

cao nh t t tháng 5 đ n tháng 8 vƠ th p nh t t tháng 12 n m tr

2 n m sau. L

c đ n tháng

ng m a hƠng n m bình quơn lƠ 2045 mm, t p trung t tháng 9

đ n tháng 12 (kho ng 75% l

ng m a c n m).

Th y v n
Cù Lao Chàm có tr l

ng n

c ng t l n, t l

ng m a hƠng n m

(>2000mm). Tuy nhiên, do đ a hình đ i d c vƠ l p đ t ph b m t m ng nên
m tl

ng l n n

ng m. Hi n nay,

c m a đư đ xu ng bi n mƠ ch a k p chuy n thƠnh dòng
Cù Lao ChƠm có 3 khe su i có th khai thác n

sinh ho t. NgoƠi ra, còn g p 12 m ch n

đ

c đánh giá lƠ khá phong phú v i t ng n

đ t, trong khe n t, trong đ i phong hóa [3].
8

c ph c v

c l thiên. TƠi nguyên n
c ng m n m sâu 2-5 m d

c ng m
im t


1.1.5.2. i u ki n dân sinh – kinh t
Qu n đ o Cù Lao ChƠm thu c xư Tơn Hi p, có 4 thôn v i 2.776 nhơn
kh u, t l t ng dơn s bình quơn các n m g n đơy lƠ 0,4%. Trong đó có lƠ
1.367 nam, 1.409 n . Trên đ a bƠn s ng
ng

i, s ng ch y u

s vƠ m t tr

Hòn Lao[3]. Xư Tơn Hi p có m t tr

ng Trung h c c

ng ti u h c.

M ng l
trong đó đ

i trong đ tu i lao đ ng lƠ 1.691

i giao thông trên đ o Hòn Lao ch y u lƠ đ
ng liên thôn có chi u dƠi h n 6 km.

các khu dơn c đư đ
còn có tuy n đ

ng mòn, đ t đá;

ng giao thông n i b

c bê tông hóa v i t ng chi u dƠi 7 km. NgoƠi ra, trên đ o

ng qu c phòng t Bưi LƠng đ n Bưi H

ng v i chi u dƠi

kho ng 3 km.
1.2. LÝ DO CH N

TÀI

Trong thành ph n loài thú hi n bi t

Vi t Nam, b D i (Chiroptera) có

thành ph n loƠi đa d ng và phong phú nh t [2], [44], [60]. Tuy nhiên, khu h
d i Vi t Nam còn ít đ

c quan tâm trên c ph

ng di n nghiên c u và b o t n.

H u h t nh ng công trình nghiên c u và tài li u đư công b tr

c đơy v d i

c a Vi t Nam ch y u t p trung vƠo đ c đi m hình thái, v trí phân lo i, tình
tr ng b o t n. M t khác, các công trình nghiên c u đó c ng t p trung th c hi n
nh ng khu v c trong đ t li n thu c h th ng Khu B o t n Thiên nhiên và
V

n Qu c gia c a Vi t Nam [43].

c u v siêu âm c a d i

áng chú Ủ, s l

ng công trình nghiên

Vi t Nam còn r t h n ch . Borissenko và Kruskop

(2003) [24] là tài li u đ u tiên đ c p đ n t n s ti ng kêu siêu âm c a m t s
loƠi d i

ghi nh n

Vi t Nam. Tuy nhiên, d n li u v siêu âm trong tài li u đó ch đ

c

m c s b . M t khác, do thi t b nghiên c u còn h n ch nên m t

s d n li u ch a sát th c (Borissenko ậ thông tin qua th o lu n cá nhân). Ví d :
Borissenko và Kruskop (2003) [24] ghi nh n t n s ti ng kêu siêu âm c a loài
9


D i lá m i l n (Rhinolophus luctus) là 110 kHz. V m t hình thái, D i lá m i
l n là m t trong s nh ng loƠi d i có kích th

c c th l n nh t h D i lá m i

(Rhinolophidae) v i dài c ng tay trong kho ng 70,0-80,0 mm [24], t n s ti ng
kêu siêu âm c a loài này ch c ch n th p h n 110 kHz. Th c t , t n s ti ng kêu
siêu âm c a D i lá m i l n ghi nh n đ

c

m ts n

c khác trong khu v c

ông Nam Á trong kho ng 32,0-42,0 kHz [35]. M t s công trình nghiên c u
v ti ng kêu siêu âm c a d i

nh ng ng

Vi t Nam đáng k đ n lƠ V

i khác (2007) [11]; Furey và nh ng ng

ình Th ng và

i khác (2009) [38]; [60],

[59], [58], [63], [64], [65], [67], [68]. Nh ng k t qu nghiên c u v ti ng kêu
siêu âm có vai trò quan tr ng trong công tác phân lo i, giám sát, nghiên c u
đ c đi m sinh thái h c và t p tính c a d i [60], [64]. M t khác, vi c nghiên c u
tính đa d ng c a các loƠi d i hi n nay đòi h i d n li u t ng th v hình thái
phân lo i, ti ng kêu siêu âm và sinh h c phân t .
Trong h th ng khu b o t n thiên nhiên và v

n qu c gia c a Vi t Nam

hi n nay, Khu b o t n bi n Cù Lao Chàm là m t trong s nh ng khu b o v
đ

c thành l p nh m b o t n h sinh thái bi n và h i đ o, có đi u ki n t nhiên

đa d ng v i nhi u ki u sinh c nh khác nhau: hang đ ng, r ng trên núi, r n san
hô, v.v... Nh ng sinh c nh trên c n

Khu b o t n bi n Cù Lao Chàm có th là

n i sinh s ng c a nhi u loƠi d i. Cù Lao ChƠm c ng lƠ m t trong nh ng đ a

danh đư vƠ đang phát tri n du l ch sinh thái v i t c đ và quy mô l n, bao g m
du l ch tham quan các h sinh thái r ng theo tuy n. M t khác, nhi u công trình
ph c v dân sinh và quân s c ng đư vƠ đang đ
(h th ng h ch a n

c, đ

ng d n và b ch a n

vƠ quanh đ o, v.vầ) có nh h

c xây d ng trên đ o Hòn Lao
c, h th ng đ

ng b xuyên

ng tr c ti p ho c gián ti p đ n hi n tr ng đa

d ng sinh h c nói chung và tình tr ng b o t n c a nh ng loƠi d i nói riêng.
Tuy nhiên, cho t i tr

c khi th c hi n đ tài này, d n li u v các loài thú

Khu D tr Sinh quy n Cù Lao Chàm ậ H i An còn r t h n ch . M t s công

10


trình nghiên c u có ghi nh n nh ng không ch rõ ngu n m u v t. Nh m kh c
ph c s thi u h t v d n li u vƠ c ng c p c s khoa h c cho công tác qu n lý

và b o t n đa d ng sinh h c, tôi l a ch n và th c hi n đ tƠi ắNghiên c u tính
đa d ng các loƠi d i (Mammalia: Chiroptera) Khu D tr Sinh quy n Cù Lao
Chàm ậ H i An”.
1.3. M C TIÊU NGHIÊN C U
 Cung c p c s khoa h c và b m u đ i di n v các loƠi d i ghi nh n
đ


c

Khu D tr Sinh quy n Cù Lao Chàm ậ H i An;

ánh giá tính đa đ ng và hi n tr ng c a các loƠi d i

khu v c nghiên

c u c n c trên k t qu đi u tra th c đ a.
 Cung c p d n li u v ti ng kêu siêu âm c a các loƠi d i ghi nh n đ

c

qua các đ t đi u tra th c đ a lƠm c s khoa h c cho công tác giám sát
và b o t n.
1.4. N I DUNG


i u tra th c đ a và thu m u đ i di n c a m i loƠi d i b t g p

khu v c

nghiên c u.
 Phơn tích vƠ đ nh lo i nh ng m u v t thu đ

c c n c vƠo đ c đi m hình

thái ngoƠi, đ c đi m s , r ng, ti ng kêu siêu âm, ...
 Ghi nh n đ a đi m b t g p,

c tính s l

ng cá th , đ c đi m sinh c nh

n i b y b t, v.v...
 Ghi và phân tích ti ng kêu siêu âm c a các loƠi d i b t g p trên th c đ a
trong đi u ki n sinh c nh t nhiên c a chúng vƠ trong đi u ki n thí
nghi m.

11


CH

NG 2: TH I GIAN,
PH

2.1. TH I GIAN VÀ

A I M VÀ

NG PHÁP NGHIÊN C U

A I M NGHIÊN C U

2.1.1. Th i gian
tƠi đ
tr

c công nh n t i Quy t đ nh s 286/Q -STTNSV c a Vi n

ng Vi n Sinh thái và Tài nguyên sinh v t, kỦ ngƠy 10 tháng 6 n m 2015.

Th c t , đ đ m b o th i gian vƠ đi u ki n nghiên c u

Cù Lao Chàm, v i s

h tr v th t c hành chính và kinh phí c a các đ tài khác, n i dung nghiên
c u trên th c đ a c a lu n v n nƠy đ

c th c hi n t tháng 5 đ n tháng 7 n m

2015; th i gian x lý s li u và m u v t

Vi n Sinh thái và Tài nguyên sinh

v t t tháng 6 đ n h t tháng 11 n m 2015.
2.1.2.

a đi m

2.1.2.1. i u tra trên th c đ a
Khu D tr Sinh quy n Cù Lao Chàm ậ H i An bao g m: vùng lõi (Khu

b o t n bi n Cù Lao ChƠm), vùng đ m (bao g m vùng c a sông Thu B n vƠ
d c theo sông Thu B n đ n

ô th c H i An) và vùng chuy n ti p (là ph n

còn l i c a khu d tr sinh quy n vƠ đô th c H i An).

tƠi đ

c nghiên c u

thu c Khu b o t n bi n Cù Lao Chàm (có 8 hòn đ o: Hòn Lao, Hòn Dài, Hòn
M , Hòn Khô M , Hòn Khô Con, Hòn Lá, Hòn Tai và Hòn Ông.) Trong s các
đ o thu c Khu B o t n bi n Cù Lao Chàm, đ o Hòn Lao có t ng di n tích nói
chung và di n tích r ng nói riêng l n h n c vƠ có ng

i sinh s ng (hình 1 ậ

theo Phan Th Hoa 2015 [3]). Các đ o còn l i có di n tích nh , ch có cây b i
ho c di n tích đ t tr ng v i th m c th p. Do v y, cho t i nay, c ng nh t t c
nh ng công trình nghiên c u tr

c đơy v đa d ng sinh h c trong h sinh thái

trên c n c a Khu D tr Sinh quy n Cù Lao Chàm ậ H i An, n i dung nghiên
c u trên th c đ a c a lu n v n nƠy m i ch t p trung th c hi n
12

đ o Hòn Lao.

Hình 1: B n đ th m th c v t qu n đ o Cù Lao Chàm [3]

13


2.1.2.2. X lý s li u và m u v t
T t c m u v t và s li u đư thu th p trong th i gian th c hi n lu n v n
nƠy đ

c x lý và b o qu n

Phòng B o tƠng

ng v t thu c Vi n Sinh thái

và Tài nguyên sinh v t.
Thông tin chi ti t v các m u v t thu c m i loài b t g p
trong th i gian th c hi n lu n v n nƠy đ

c mô t khái quát d

Cù Lao Chàm
i đơy:

D i chó m i ng Cynopterus horsfieldii
IEBR-T.090613.1, đ c, tr
thành; IEBR-T.090613.1.2, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.090613.2, đ c, tr

ng thành. C 3 m u v t nƠy nêu trên đ

ng
c

thu ngƠy 09 tháng 6 n m 2015, t i Hang Tò Vò thu c đ o Hòn Lao.
D i lá đuôi Rhinolophus affinis
+ IEBR-T.080515.4, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.080515.7, đ c, tr

ng

thành; IEBR-T.mRaff01h, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.mRaff09h, đ c, tr

ng

thành; IEBR-T.mRaff04h, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.mRaff05h, đ c, tr

ng

thành; IEBR-T.mRaff 06h, đ c, tr

ng thành. C 7 m u này thu ngày 08 tháng

5 n m 2015 t i đ o Hòn Lao.

+ IEBR-T.100515.4, đ c, tr

ng thƠnh; thu ngƠy 10 tháng 5 n m 2015 t i

đ o Hòn Lao.
+ IEBR-T.140715.2, đ c, tr
thành; IEBR-T.140715.3, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.140715.4, đ c, tr

ng

ng thành; thu ngày 14 tháng 7 n m 2015 t i

đ o Hòn Lao.
+ IEBR-T.150715.4, đ c, tr

ng thƠnh; thu ngƠy 15 tháng 7 n m 2015 t i

đ o Hòn Lao.
+ Ngoài nh ng m u nêu trên, có 2 cá th cái m c b y ngƠy 15 tháng 7 n m
2015 đ

c th ngay sau khi do dài c ng tay vƠ đ nh lo i trên th c đ a.

14


D i lá m i nh Rhinolophus pusillus
+ IEBR-T.140715.1, đ c, tr

ng thƠnh; thu ngƠy 14 tháng 7 n m 2015 t i

đ o Hòn Lao.
+ IEBR-T.150715.3, đ c, tr

ng thƠnh; thu ngƠy 14 tháng 7 n m 2015 t i

đ o Hòn Lao.
D i n p m i nơu Hipposideros galeritus
+ IEBR-T.080515.6, đ c, tr

ng thƠnh; thu ngƠy 08 tháng 5 n m 2015 t i

đ o Hòn Lao.
+ IEBR-T.090515.2, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.090515.3, đ c, tr

ng

thƠnh; thu ngƠy 09 tháng 5 n m 2015 t i đ o Hòn Lao.
+ IEBR-T.150715.7, đ c, tr

ng thƠnh; thu ngƠy 15 tháng 7 n m 2015 t i

đ o Hòn Lao.
D i n p m i xám l n Hipposideros grandis
+ IEBR-T.080515.5, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.080515.8, đ c, tr

ng

thƠnh; thu ngƠy 08 tháng 5 n m 2015 t i đ o Hòn Lao.
+ IEBR-T.150715.5, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.150715.6, đ c, tr

ng

thành; IEBR-T.mHgra04h, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.mHgra03h, đ c, tr

ng

thành; IEBR-T.mHgra01h, đ c, tr

ng thƠnh; thu ngƠy 15 tháng 7 n m 2015

t i đ o Hòn Lao.
+ Ngoài nh ng cá th đ
nh n đ
H

c gi làm m u v t nêu trên, chúng tôi đư ghi

c nh ng đƠn D i n p m i xám l n đơu trong hang đ ng g n Bãi

ng vƠ bay ki m n d c theo các su i c n vƠ đ

ng mòn d

i tán r ng.

D i n p m i xinh Hipposideros pomona
+ IEBR-T.090515.1, đ c, tr

ng thƠnh; thu ngƠy 09 tháng 5 n m 2015 t i

đ o Hòn Lao.

15


+ IEBR-T.100515.1, đ c, tr
thành; IEBR-T.100515.3, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.100515.2, đ c, tr

ng

ng thƠnh; thu ngƠy 10 tháng 7 n m 2015 t i

đ o Hòn Lao.
+ IEBR-T.150715.1, đ c, tr

ng thành; IEBR-T.150715.2, đ c, tr

ng

thƠnh; thu ngƠy 15 tháng 7 n m 2015 t i đ o Hòn Lao.
+ Ngoài nh ng cá th đ
m c b y vƠ đ

c gi làm m u v t nêu trên, có m t cá th cái

c th ngay sau khi đo kích th

2.2. V T LI U VÀ PH

c hình thái ngoài và ch p nh.

NG PHÁP NGHIểN C U

2.2.1. V t li u nghiên c u
2.2.1.1. Thi t b b t d i
+L

im

+ B y th c m
+ V t c m tay
2.2.1.2. Thi t b và hóa ch t x lý m u
+ Panh, k p, kéo, kim nh n, ghim, đ a petri
+ Kính lúp, máy đo siêu ơm
+ D ng c ch a m u: bình nh a ho c bình th y tinh
+ Th

c k p dùng đ đo kích th

c d i vƠ s d i

+ Máy nh
+ S tay và d ng c ghi chép
+ Hóa ch t: c n tuy t đ i, dung d ch c n 70°, ầ
+ Tuýp thu m u c vƠ mƠng cánh ph c v x lý DNA
+ M t s thi t b ph tr khác: máy đ nh v t a đ đ a lỦ (GPS), đèn chi u
sáng, máy đ m s l

ng cá th d i t i c a hang đ ng, v.vầ

16


2.2.1.3. M u v t nghiên c u
Lu n v n nƠy lƠ công trình nghiên c u v khu h d i

Khu b o t n bi n

Cù Lao Chàm. Do v y, t t c nh ng m u v t nghiên c u trong lu n v n nƠy
đ

c thu qua các đ t đi u tra th c đ a t tháng 5 đ n tháng 7 n m 2015.

2.2.2. Ph

ng pháp nghiên c u

2.2.2.1. Quan sát
Ph

ng pháp quan sát d i có th áp d ng khi g p nh ng đƠn d i sinh s ng

trong hang đ ng ho c d

i tán cây. Trong ph m vi c a đ o Hòn Lao, chúng tôi

không tìm th y đƠn d i nƠo đ u d

i tán cây trong su t quá trình đi u tra th c

đ a. Cho đ n nay, đư có 10 hang đ ng đ

c phát hi n trong ph m vi qu n đ o

Cù Lao ChƠm. Trong đó, có 5 hang thu c đ o Hòn Lao, 5 hang còn l i thu c
các đ o khác. áng chú Ủ: trong s 10 hang đ ng hi n bi t

qu n đ o Cù Lao

Chàm, ch có 1 hang (Hang Tò Vò) có d i sinh s ng cùng v i Chim y n và m t
s loƠi đ ng v t khác. Do đ c thù c a công tác qu n lỦ n i s ng và khai thác t
Chim y n, chúng tôi không đ
ph

c phép ti p c n mà ph i nh nh ng cán b đ a

ng thu m u d i Hang Tò Vò đ xác đ nh v trí phân lo i c a loài d i sinh

s ng trong hang đó. Do v y, ph
d i

n i đ u ch đ

Bưi H

c th c hi n

ng pháp quan sát vƠ

c tính s l

ng cá th

m t hang nh có d i sinh s ng g n khu v c

ng thu c đ o Hòn Lao (hình 2).

NgoƠi ra, chúng tôi c ng quan sát t p tính ki m n vƠ b t m i c a d i d c
theo các tuy n kh o sát ban đêm: d c theo su i c n vƠ đ
Trong đó, Su i Bưi Bìm đ

ng đi d

i tán r ng.

c quan tơm đi u tra nhi u nh t qua c hai đ t đi u

tra th c đ a.

17


2.2.2.2. B y b t d i trên th c đ a
B y th c m
B y th c m có kích c 1,2m x 1,5m, bao g m 4 khung kim lo i; trong
m i khung kim lo i có các s i dơy c

c song song theo chi u th ng đ ng,

kho ng cách gi a các s i dây vào kho ng 1,5 cm. Khung kim lo i đ

c l p vào

m t giá th có chơn đ , phía d

ng đ

đ t ngang nh ng l i mòn d
có d i th

i giá th có máng (Hình 3). B y th

i tán r ng, ngang su i c n và nh ng đ

ng đi h p

ng bay qua l i.

Hình 2: M t hang d i thu c khu v c Bưi H

18

c

ng, đ o Hòn Lao


Photo by Vu Dinh Thong

Hình 3: B y th c m đ
L

c gi ng ngang Su i Bưi Bìm, đ o Hòn Lao

im
L

i m có kích th

c khác nhau (12,0 x 2,4 m; 12,0 x 4,0 m; 6,0 x 2,4m,

6 x 3,2m, 3 x 3,2m, 3 x 2,4m) là nh ng công c đ b t d i. Vi c l a ch n kích
th

cl

gi ng tr

i m c n c vƠo các đi u ki n th c t c a sinh c nh. L

im đ

c

c c a các hang có d i c trú, các l i mòn, các khe núi ho c c ng

ngang m t n

c (kênh, su i, h ). L

i m có th s d ng đ ng l p (Hình 4)

ho c k t h p v i b y th c m tùy thu c vƠo đ a hình và sinh c nh c a đ a đi m
thu m u.

19


Hình 4: L

im đ

c gi ng ngang su i Bãi Bìm thu c đ o Hòn Lao

V t c m tay
V t c m tay là thi t b h u hi u đ thu m u d i trong không gian h p nh
h m núi ho c hang đ ng nh . Trong th i gian th c hi n đ tài nay, v t c m tay

đư đ

c s d ng đ b t d i

hang đ ng nh g n Bưi H

ng.

2.2.2.3. X lý m u trên th c đ a
Trong s nh ng cá th b t đ

c b ng l

i ho c b y hay v t c m tay, chúng

tôi ch gi l i m t s cá th đ làm m u v t đ x lý và phân lo i trong b o
tàng. Nh ng cá th cái đang trong th i k mang thai ho c cho con bú đ

c th

ngay sau khi ghi ti ng kêu siêu ơm (đ i v i nh ng loài thu c Phân b D i nh
- Microchiroptera), ch p nh vƠ đo m t s kích th

c hình thái ngoài c n thi t

đ i v i vi c đ nh lo i: dài c ng tay (FA), cao tai (EH), dƠi x

ng chƠy (TIB),

dài bàn chân sau (HF), vƠ dƠi đuôi (Tail). Trong nhi u tài li u đư công b và

20


n i dung c a lu n v n nƠy, kích th

c cao tai (EH) còn có tên g i khác là dài

tai. Khi b t g p nh ng cá th cái đang trong th i k sinh s n (mang thai, cho
con bú) b m c l

i ho c b y, chúng tôi ch đo kích th

nh, l y m u mƠng cánh tr

c dài c ng tay, ch p

c b ng khoan chuyên d ng v i đ

ng kính 3-5

mm t i ví trí màng cánh có th ph c h i r i th ngay t i sinh c nh đ t b y ho c
l

i đó.
i v i nh ng cá th gi l i làm m u v t, m t ph n nh c

cđ

cc t

nh ngay sau khi gi t và b o qu n trong tuýp nh ch a c n tuy t đ i đ nghiên
c v đ c đi m sinh h c phân t , góp ph n xác đ nh v trí phân lo i c a m i
loƠi khi đ c đi m hình thái không rõ. Cho đ n nay, t t c nh ng m u d i đư thu
đ

Cù Lao Chàm có th đ nh lo i đ n loƠi c n c vƠo đ c đi m hình thái.

c

Do v y, nh ng m u mƠng cánh vƠ c đư thu ph c v nghiên c u đ c đi m phân
t s đ

c x lý trong nh ng công trình nghiên c u sau. T t c m u v t đ

c

b o qu n t i Vi n Sinh thái và Tài nguyên sinh v t thu c Vi n Hàn lâm Khoa
h c và Công ngh Vi t Nam.
2.2.2.4. Ghi và x lý ti ng kêu siêu âm
B D i (Chiroptera) bao g m Phân b D i l n (Megachiroptera) và Phân
b D i nh (Microchiroptera). Trong đó, ch có m t s ít loài thu c phân b
d i l n s d ng ti ng kêu siêu âm trong ho t đ ng s ng c a chúng. Tuy nhiên,
nh ng loƠi d i nƠy không s d ng th

ng xuyên và tín hi u siêu âm c a chúng

không th hi n tính đ c tr ng c a loƠi. Ng

c l i, t t c nh ng loài thu c Phân

b D i nh đ u s d ng siêu âm trong quá trình bay l

n và ki m n v i tín

hi u siêu âm th hi n rõ đ c đi m đ c tr ng c a gi ng và loài. Vì v y, trong
ph m vi c a lu n v n nƠy, chúng tôi ch t p trung nghiên c u ti ng kêu siêu âm
c a nh ng loài thu c Phân b D i nh .
Vi c ghi ti ng kêu siêu ơm đ

c th c hi n trong môi tr

ng s ng t nhiên

c a loƠi vƠ trong đi u ki n thí nghi m b ng h th ng PCTape. Ph n m m
21