Xã hội học và chính sách xã hội

Xã h i h c, s 4 - 1986

NH NG V N

V CHÍNH SÁCH XÃ H I

XÃ H I H C VÀ CHÍNH SÁCH XÃ H I
BÙI TH C

Trong kho ng 15 - 20 n m tr l i đây, các n c xã h i ch ngh a xu t hi
trình nghiên c u v chính sách xã h i. C n nói ngay r ng, cho đ n nay ch a
nh t v khái ni m “chính sách xã h i”. i u này d hi u, vì r ng, m t m t, m
xã h i khác nhau, m t khác, nh ng b c nh n th c khoa h c đ u tiên bao gi
tri n khái ni m theo chi u r ng.

NG

n ngày càng nhi u công
có m t cách hi u th ng
i n c có m t th c ti n
c ng là giai đo n phát

Tuy nhiên, trên m i l nh v c c a cu c s ng, con ng i không h ch đ i có m t đ nh ngh a đ y đ
c a các nhà bác h c r i m i hành đ ng. Ng c l i, con ng i nh n th c khái ni m thông qua th c ti n.
đây c ng v y, m i ng i dân bình th ng đ u hình dung đ c r t rõ ràng v m t l nh v c hoàn toàn
xác đ nh mà ngôn ng chính th c g i là “chính sách xã h i”. Có th ghi nh n r ng, n i dung và hình
th c c a chính sách xã h i đ c nghiên c u khá r ng rãi và phong phú, song cho t i nay, vi c trình
bày chúng ch a đ t t i m t tr t t bên trong rõ ràng, nói cách khác, ch a có m t cách nhìn lý thuy t
ch t ch .
Trong các n c xã h i ch ngh a, Ba Lan đã quan tâm r t s m đ n chính sách xã h i. Trong
kho ng th i gian gi a hai cu c đ i chi n th gi i, b môn chính sách xã h i đã phát tri n khá m nh m

Ba Lan. Trong ph n nh p đ cu n chuyên kh o Chính sách xã h i, các tác gi Ba Lan xác đ nh:
“Chính sách xã h i - đó là ho t đ ng có m c đích c a Nhà n c và các ch th khác trong l nh v c
hình thành đi u ki n s ng c a dân c và hình thành các quan h gi a các cá nhân. Chúng ta hi u khái
ni m “đi u ki n s ng c a dân c ” bao g m c đi u ki n sinh ho t l n đi u ki n lao đ ng; còn khái
ni m “quan h gi a các cá nhân” là h th ng các quan h gi a ng i và ng i n i làm vi c, c ng
nh n i c trú” ( 1 ).
C ng hòa dân ch
c c ng có m t s quan tâm lâu dài bà đ c bi t đ i v i chính sách xã h i. M t
nhà xã h i h c C ng hòa Dân ch
c đã ch ng minh r ng ngay t th k XIX, ng Xã h i - dân
ch
c đã có m t chi n l c chính sách xã h i d a trên nh ng nghiên c u t m c a kinh t h c và xã
h i h c v đi u ki n s ng c a giai c p công nhân
c ( 2 ).

1
2

T p th tác gi : Chính sách xã h i. Nxb Ti n b , Mátxc va, 1977, tr.7.

Xem Uwe Kooch: T t ng xã h i h c và chính sách xã h i c a
Soziologie und Soztalpolitik, s 3, 1982.

ng Xã h i-dân ch

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

c, trong:

www.ios.org.vn

Xã h i h c, s 4 - 1986

42

BÙI TH C

NG

Ti p t c truy n th ng đó, ng Xã h i ch ngh a th ng nh t
c coi tr ng phát tri n nghiên c u chính
sách xã h i và v n d ng nh t quán nguyên t c th ng nh t gi a chính sách kinh t và chính sách xã h i.
Trong m t bài vi t có tính cách khái quát các tri th c đã đ t đ c v chính sách xã h i C ng hòa
Dân ch
c nh ng n m g n đây. G.Winkler xác đ nh: “D i đi u ki n xã h i ch ngh a, v i tính
cách là b ph n h p thành không th tách r i trong chính sách c a giai c p công nhân lãnh đ o và b n
đ ng minh c a nó, chính sách xã h i Mác - Lênin là ho t đ ng tích c c c a các giai c p và t ng l p,
c a các t ch c và c quan thu c nh ng giai c p và t ng l p này nh m th c hi n nh ng l i ích và m c
tiêu xã h i c a mình. Chính sách xã h i là t ng th nh ng bi n pháp và ph ng pháp c a ng c a
giai c p công nhân, Nhà n c xã h i ch ngh a, các công đoàn và các đ ng phái và t ch c chính tr
khác nh m hình thành các quan h xã h i” ( 3 ).
Các nhà nghiên c u chính sách xã h i Hungari th ng có xu h ng hình dung c th v khái
ni m này. Ch ng h n, m t tác gi vi t: “Chính sách xã h i là b ph n h p thành c a chính sách Nhà
n c đ c xác đ nh b i nh ng chu n m c đ c thù và nh m gi i quy t các v n đ xã h i phù h p v i
m c đích c a Nhà n c. Nguyên t c duy nh t c a các chu n m c đ c thù này là: m i công dân hoàn
thành theo kh n ng c a mình ngh a v đ i v i xã h i, ph i đ c b o đ m m i th c n thi t cho cu c
s ng, th m chí ngay c trong tr ng h p do l i c a mình mà ng i đó không th làm vi c đ c n a”
( 4 ).
Các nhà khoa h c Xô-vi t đ t v n đ chính sách xã h i trên quan ni m có tính ch t lý lu n r ng

l n. V.Z. Rôgôvin, m t tác gi quen thu c trong l nh v c chính sách xã h i, quan ni m r ng chính sách
xã h i là m t h ng ch y u trong ho t đ ng l p k ho ch và qu n lý c a ng và Nhà n c nh m
vào m t l nh v c r ng l n và t ng đ i đ c l p c a đ i s ng xã h i, đó là các quan h xã h i. M t
khác, tác gi coi l i s ng xã h i ch ngh a là m c tiêu t ng quát nh t c a s phát tri n xã h i. Rôgôvin
d n l i ý ki n c a V.X. Xêmên p nói r ng: “L i s ng c a con ng i là s ph n ánh t ng h p t t c
nh ng gì mà xã h i đã đ t đ c qua s phát tri n v t ch t và tinh th n c a mình và nh ng gì mà xã h i
đã có th đem l i cho con ng i. Có th nói r ng, l n đ u tiên trong m t bi u hi n đ i chúng đ n nh
v y, s phát tri n t do và toàn v n c a con ng i đã có đ c m t tiêu chu n hoàn toàn th c t i và c
th là ph ng th c ho t đ ng, là l i s ng v i t t c các đ c đi m c a nó” ( 5 ). Rôgôvin quan ni m gi a
chính sách xã h i và l i s ng có m t m i liên h tr c ti p: đ i t ng c a chính sách xã h i là l i s ng
trong t t c m i l nh v c c a nó ( 6 ).
i m qua nh ng cách hi u trên đây v chính sách xã h i, chúng ta th y c n ph i xem xét t m h n
n i dung c a chính sách đó.

3

G. Winkler: Nhi m v và ch c n ng c a chính sách xã h i trong vi c hình thành xã h i xã h i ch ngh a
phát tri n C ng hòa Dân ch
c (Các lu n đ ) trong: Soziologie und Sozialpolitik. Berlin, 1982, Heft 2. tr.1.
4

J. Rozsa: Chính sách xã h i

C ng hòa Nhân dân Hunggari, Nxb. Ti n b , Mátxc va, 1982, tr. 18.

V.S.Semenov: Cách m ng khoa h c - k thu t và v n đ phát tri n toàn v n và t do c a con ng
Voprosy ftlosofi, 1978, s 7, tr. 84.
5

i. trong

6

Xem V.Z. Rogovin: Chính sách xã h i trong xã h i ch ngh a phát tri n, Nxb Khoa h c, Mátxc va, 1980,

tr.15
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1986

Xã h i h c…

43

Các nhà nghiên c u chính sách xã h i trong các n c xã h i ch ngh a là b ph n h p thành c a
chính sách kinh t - xã h i chung c a giai c p công nhân d i s lãnh đ o c a ng. Góp ph n th c
hi n m c tiêu t ng quát c a giai c p công nhân là xây d ng xã h i c ng s n ch ngh a, chính sách xã
h i là ho t đ ng có m c đích c a ng, Nhà n c, công đoàn và các t ch c xã h i khác nh m hình
thành đi u ki n s ng c a nhân dân và quan h xã h i gi a các giai c p, t ng l p và nhóm xã h i. M c
tiêu c a chính sách xã h i là ti n b xã h i, th hi n ch b o đ m th a mãn ngày càng t t h n và
ngày càng đa d ng h n nh ng nhu c u v t ch t và tinh th n c a con ng i.
B n thân m c tiêu đó khi n chính sách xã h i liên qnan ch t ch đ n chính sách kinh t và phát
tri n kinh t . Do m i liên quan m t thi t này mà vi c phân bi t chính sách xã h i, nh là m t l nh v c
đ c thù trong chính sách Nhà n c nói chung, g p nhi u khó kh n. ây c ng chính là nguyên nhân
khách quan d n đ n nh ng quan ni m không đúng v chính sách xã h i trong giai đo n đ u xây d ng
ch ngh a xã h i mà chúng ta đã nêu ra trên. Trong th c t , nhi u l nh v c r t khó phân bi t đ c
đâu là ch k t thúc c a chính sách kinh t và đâu là ch b t đ u c a chính sách xã h i. Tuy nhiên, ranh

gi i khách quan này v n t n t i, và vi c nh n th c đ c rõ ràng ranh gi i y có ý ngh a r t quan tr ng
đ i v i ho t đ ng qu n lý.
Quan h bi n ch ng gi a chính sách kinh t và chính sách xã h i tr c h t là ch chúng cùng
theo đu i nh ng m c tiêu t ng quát nh t t ng tr ng cho nh ng khát v ng c b n c a xã h i, trong đó
có vi c không ng ng nâng cao m c s ng, t o ti n đ cho vi c th a mãn đ y đ các nhu c u c a ng i
lao đ ng, nh ng vi c t ch c quá trình đó không ph i là nhi m v c a nó. H n n a, chính sách kinh t
ch có quan h tr c ti p đ n vi c th a mãn các nhu c u v t ch t c a con ng i, trong khi đó còn có c
m t lo t nh ng nhu c u phi v t ch t thi t y u khác, nh ng nhu c u này thu c ph m vi tác đ ng c a
chính sách xã h i. Các tác gi Ba Lan nh n xét: “N u m c đích c a chính sách kinh t là s phát tri n
đ c đo b ng m c thu nh p qu c dân theo đ u ng i, thì th c đo k t qu c a chính sách xã h i là
ti n b xã h i th c hi n ch th a mãn ngày càng t t h n và phong phú h n các nhu c u v t ch t và
phi v t ch t c a con ng i” ( 7 ). Cu n chuyên kh o này còn d n l i ý ki n c a K. Xêcômxki coi m c
đích c a chính sách kinh t là t o ra và gia t ng nh ng ngu n c a c i v t ch t, trong khi đó chính sách
xã h i h ng đ n vi c s d ng hi u qu các ph ng ti n v t ch t nh m nâng cao m c s ng c a nhân
dân và phát tri n các c s và công trình xã h i, xu t phát t m c tiêu cu i cùng là th ng xuyên hoàn
thi n và b o đ m nh ng thay đ i có l i trong l nh v c th a mãn m i m t các nhu c u c a xã h i và cá
nhân ( 8 ). Vi c phân bi t rõ r t s khác bi t gi a chính sách kinh t và chính sách xã h i m t l n n a
kh ng đ nh r ng, gi i quy t nh ng v n đ xã h i không ph i là k t qu t t nhiên và t đ ng c a phát
tri n kinh t , nó là m t l nh v c đ c thù đòi h i nh ng ph ng ti n và bi n pháp riêng. Chính do v y
mà nhi u khi ng i ta quan sát th y m t xã h i vào th i đi m nào đó có nh ng t ng tr ng kinh t
đáng k , nh ng đ i s ng không đi lên và m i ng i c m th y không hài lòng v i m c đ xã h i th a
mãn các nhu c u c a mình. “Giai đo n tr c ti p th a mãn các nhu c u, th c ra, không ph i là toàn b
chu trình các ho t đ ng c n thi t đ nâng cao m c s ng c a đông đ o qu n chúng. Song, chính giai
đo n này
7
8

Chính sách xã h i.... sách đã d n, tr. 6 - 7.
Nh trên, tr. 23.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1986

44

BÙI TH C

NG

quy t đ nh tính hi u qu cu i cùng c a các bi n pháp ti n hành và làm n y sinh nh ng đánh giá v giá
tr th c t c a chúng. Sai l m giai đo n này có th d n t i nh ng t n th t đáng k v ph ng ti n và
kh n ng” ( 9 ).
làm rõ h n n a đ i t ng c a chính sách xã h i, c n nh n m nh r ng, nó ch quan tâm đ n
nh ng nhu c u quan tr ng, nh ng nhu c u hàng đ u c a m i thành viên xã h i. Do đó, m t khái ni m
r t quan tr ng c a chính sách xã h i là m c s ng t i thi u c n thi t v m t xã h i, đ c quy đ nh b i
trình đ phát tri n xã h i c th . Nh ng bi n pháp chính sách xã h i đi n hình chính là nh ng bi n
pháp nh m xác đ nh và b o đ m ng ng t i thi u c a đi u ki n s ng, ch ng h n nh l ng t i thi u,
các hình th c tr c p cho nh ng nhóm xã h i có thu nh p th p, các d ch v c b n (y t , nhà ngh ,
v.v…). C n nói thêm r ng, ph m vi các nhu c u quan tr ng nh t mà chính sách xã h i ph i h ng đ n
không ch thu h p vào nh ng nhu c u sinh ho t v t ch t có tính ch t kinh t . Nó còn bao g m m t lo t
các nhu c u xã h i phi v t ch t, nh ng là m t b ph n không th tách r i đ c trong h th ng các nhu
c u hàng đ u c a con ng i. Xét theo góc đ chính sách xã h i, đáng chú ý nh t là các nhu c u đ c
th a nh n v m t xã h i và đ c b o đ m xã h i.
Các nhu c u xã h i c a con ng i h p thành m t ch nh th th ng nh t. Do đó, gi a h th ng nhu
c u và h th ng các bi n pháp chính sách xã h i tác đ ng qua l i l n nhau r t ch t ch , vi c th c hi n
m t nhi m v chính sách xã h i có th th a mãn nhi u nhu c u; ng c l i, m t nhu c u nh t đ nh l i
có th đòi h i ph i áp d ng đ ng b nhi u bi n pháp chính sách xã h i khác nhau. Ch ng h n, vi c thu

x p công n vi c làm phù h p v i trình đ , v a đem l i thu nh p, v a đáp ng nhu c u tâm lý xã h i.
M t khác, vi c thu x p công n vi c làm kéo theo m t lo t các bi n pháp khác đ m b o c c u h t ng
xã h i (nhà , nhà tr , y t , c s v n hóa, v,v...). Th c t cho th y vi c thu hút s c lao đ ng vào m t
c s nào đó ch b ng cách t ng l ng nhi u khi không đem l i k t qu . Chính ch t l ng c a nh ng
c s xã h i c a m t xí nghi p nào đó l i có vai trò đáng k trong vi c này. Ngày nay, ng i ta đã hi u
r ng nhi u khi đi u ki n g i con vào nhà tr đ i v i công nhân có ý ngh a h n t ng l ng r t nhi u.
Qua đó, chúng ta c ng th y r ng vai trò c a chính sách xã h i đ i v i kinh t là ch nó b o đ m
nh ng đi u ki n xã h i chung không th thi u đ c c a n n s n xu t.
trên, chúng ta đã ghi nh n r ng: chính sách xã h i nh m đi u ti t là hình thành các quan h xã
h i, do đó vi c làm rõ h n khái ni m “quan h xã h i” cho phép xác đ nh t m h n n a chính sách xã
h i là gì.
Theo M.N. Rútkêvích, các quan h xã h i là “m t m t , m t khía c nh nh t đ nh c a t t c các quan
h c s h t ng và ki n trúc th ng t ng, c th là nh ng quan h bình đ ng và b t bình đ ng v đ a
v trong xã h i” ( 10 ). Ti p t c phát tri n ý ki n này, V.Z. Rôgôvin vi t: “ a v trong xã h i, hay đ a v
s ng là v trí mà các cá nhân, các giai c p và nhóm xã h i gi trong h th ng s n xu t xã h i, và xu t
phát t đó, nh ng kh n ng th a mãn nhu c u c a các cá nhân, giai c p và nhóm xã h i. Nh ng m i
quan h bình đ ng và b t bình đ ng trong xã h i đ c bi u hi n nh là nh ng khác bi t v m c đ
phát tri n và tho mãn nhu c u c a các nhóm xã h i” ( 11 ).

9

Nh trên tr. 15.

M.N. Rutkevich: Quan h xã h i và chính sách xã h i trong đi u ki n ch ngh a xã h i phát tri n, trong:
Nauchny Kommanizm, 1978, s 3, tr. 18.
10

11

V.Z. Rôgôvin: sách đã d n, tr. 18.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1986

Xã h i h c…

45

Ch c n ng c b n c a chính sách xã h i d i ch ngh a xã h i là đi u ti t nh ng m i quan h ,
kh c ph c t ng b c nh ng khác bi t xã h i gi a các giai c p, t ng l p và nhóm xã h i, trên c s đó
đ m b o s phát tri n t do và toàn di n c a t t c các thành viên xã h i. ây c ng là chi c chìa khóa
đ phân bi t chính sách xã h i v i các l nh v c chính sách khác c a ng và Nhà n c. Theo ý ngh a
này, chính sách xã h i tác đ ng trong t t c các l nh v c c a đ i s ng xã h i nh kinh t , chính tr , v n
hóa, giáo d c, th thao,v.v..., nh ng tác đ ng trên khía c nh đi u ti t s bình đ ng và b t bình đ ng v
đ a v xã h i gi a các giai c p, t ng l p và nhóm xã h i.
S phát tri n c a th c ti n chính sách xã h i đ t ra yêu c u hình thành và m r ng vi c nghiên c u
chính sách xã h i v i tính cách là m t b môn khoa h c. “Trong nh ng n m 70, t t c các n c xã
h i ch ngh a, các nghiên c u trong l nh v c chính sách xã h i đã t o thành m t đ a h t công tác khoa
h c đ c bi t”( 12 ).
Các tác gi Ba Lan trong cu n chuyên kh o nêu trên xem chính sách xã h i là m t b môn khoa
h c đ c l p, phát tri n mi n giáp ranh gi a xã h i h c, dân s h c và kinh t h c. Nó thu c vào
nhóm “các khoa h c có tính ch t ng d ng th c ti n và đ nh h ng m c tiêu” ( 13 ). Iu. E. Vônc p và V.
Z. Rôgôvin xem nh ng nghiên c u chính sách xã h i là m t trong nh ng khía c nh c a xã h i h c
Mác - Lênin ( 14 ).
Theo quan đi m c a chúng tôi, khi xác đ nh các nghiên c u chính sách xã h i, c n chú ý đ n nh ng
đ c đi m sau:
Tr c h t, nghiên c u chính sách xã h i có tính ch t liên ngành h t s c r ng rãi. Nó liên quan đ n

kinh t h c, xã h i h c, dân s h c, y h c, giáo d c h c, lão h c, v.v... Khi h ng đ n m t l nh v c c
th nào đó, nghiên c u chính sách xã h i không th không s d ng các k t qu c ng nh ph ng pháp
nghiên c u c a nh ng b môn khoa h c liên quan đ n l nh v c y. Chính đi u này phân bi t chính
sách xã h i khoa h c v i chính sách xã h i d a trên kinh nghi m.
M t khác, do ch các nghiên c u chính sách xã h i, xét t góc đ chung nh t, ph i phát hi n nh ng
nhu c u xã h i, đi u ki n s ng và th c tr ng quan h xã h i c a các giai c p t ng l p và nhóm xã h i,
t đó đ ra nh ng bi n pháp tác đ ng đ n nh ng th c t này, cho nên nghiên c u chính sách xã h i là
m t nhi m v c a xã h i h c. Có th ngh r ng nghiên c u chính sách xã h i là m t chuyên ngành xã
h i h c ng d ng. Nh ng k t qu và ph ng pháp nghiên c u c a xã h i h c là ti n đ trên đó nghiên
c u chính sách xã h i ti p t c phát tri n. Ng c l i, xã h i h c không th ch ng t ch c n ng xã h i
c a mình, n u nó không đ c ti p n i b ng các công th c nghiên c u chính sách xã h i. Chính vì
nh ng l nói trên mà nghiên c u chính sách xã h i đã tr thành m c tiêu và yêu c u quan tr ng nh t
c a các công trình nghiên c u xã h i h c.

12
13
14

G. Winkler: sách đã d n, tr. 78.
Chính sách xã h i…sách đã d n, tr. 9.
V. Z. Rôgôvin, sách đã d n, tr. 7 - 8.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn