Xã hội Việt nam cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 qua bộ tư liệu kỹ thuật người An nam của Henri Oger: phụ lục luận án PTS khoa học Lịch sử : Luận án PTS. Lịch sử Việt Nam: 5.03.15

BÒ (JIAO DUC VA DAO TAO
IKircJNC; DAI HOC KHOA HOC XA HÓI VÀ NHÀN VÀN

Nguyén Manli

Hàng

XÀ HOi VIÉT NAM CUOI THE KY 19 DÀU THÈ KY 20
m

m

QUA BO Tir LIEU KY THUÀT NGU£n AN NAM
CÙA HENRI OGER
Chuyén ngành : lAcU su Viet Nam
Ma so

: 5.03.15

PHU LUC LUÀN ÀN PTS KHOA HOC LICH SÙ

Ngifùi Inù/ng (Mn khoa fuh
•0Af n*"..

•

'ù G!A HA NOJ

y^Li/.

r C n S . n s . t l Ò Quang Himg

(iS. IMiam COng Thành

Ha Noi - 1996


PHU LUC
BÀN DICH

TIÉ'NG

V I É T : Giói thiéu t6ng quàt ve
*

viee nghién c\iu ky thuat cùa dàn AN NAM.

Ngay t:ù dàu, truche khi buóc vào tàp suu tàm nhang sàch vó, tài
liéu ve nghe thuàt, ve dàn toc chi và xà hòi hoc Trung Hoa và Dóng
Duang, mot loat sàch sé gòm khóng ducjri 3 0 cudn - bàn vàn và ành ve,
tàc già th^y càn phài cào lc3i vi tudi qua tré cUa minh. Nhièu nguòi
ó ben Phàp và Dóng Duong dà khóng tha thu dièu do cho tàc già. Vài
nguòi ban tc5t dà vach cho thày ràng cóng viéc dò cUng de làm thói.
T^t nhién chi càn biét nghi dén cóng viéc dò ... và phài làm sao
hoàn thành cho tc5t. Nhang dàu oc tò mò, sau khi doc lòi mò dàu này,
sé thày ràng ò day "dd mò hói ra" khóng phài là mot càu nói bòng bay
qua cM trén càc néo duòng cUa cài lò than hòng x.ich dao, co tén là
Ha Nói, nghia là thành phd giaa song.
Là hoc trò cUa cae óng Silvain Levi và Pinot, cae giào su tai
Phàp qudc hoc vién, tai Truòng Cao hoc thuc hành và tai truòng Dai
hoc Sorbonne, tàc già dà xin óng Bó truòng Bò rhuóc dia nàm 1907
cài dac àn là hoàn tà't 2 nàm quàn dich ò Bàe Ky.

Mot trong nhang de àn cila tàc già nhàm nghién ciìu càc già dinh
nguòi An Nam theo phuang phàp dòc khào, dòc bién. Ai cUng biét mot
trong nhang dac diém cUa phuang phàp này là thiét làp ti mi nhang
ngàn qay dành cho may mac, cho luang thuc, cho nhà ò, ròi tièn
luang, tièn sàm dò dac trong nhà. nhung khi tàc già tinh viéc soan
thào càc ghi chép cUa minh, mòi nhan ra ràng may ra chi hai hoac ba
linh muc thùa sai già dang sdng cuòc sdng cUa nguòi An Nam mai hié'u
duac minh thói, con khóng ai hiéu duac cóng trinh cUa minh, nh^t
là càc dóc già ben màu qudc, '^'

'Henri
O.ger
- Introduction
general
à. l'écude
de
la
Technique
du Peuple Annamìte
- Essai
suri a vie matèri
elle
les arC3 et induscrics
du Peuple D'Annam Geuchner,
L'brairie
- Editeur
Paris.
^^^ Mot CUÒC nghién ciìu ve dòi song trong già dinh cùa nguò
Vi et Nam ve phuang dién v$t chat sé gdm 5 muc : 1) mot muc
riéng,

nghién ciìu ve nhang nguyén liéu
do 3 nguòn
(khoàng
chat, thuc vàt, dóng v$t) cung càp, và duce dùng de che tao
céc san phàm và cae dò vàt càn thiét
cho smh hoat già
dinh


2-

Nhu vày càn thiét phài co mot cóng trinh nghién cùu sa bò de
dinh nghia nhang tu ve ky thuàt. Và cài dàng ly ra chi là mot tàp
danh tu thi do su thè bàt buòc dà trò thành mot cudn sàch day cóm.
Tiéng Viét giàu danh ta vàt chat. Con khà nàng trùu tuang hinh nhu
con qua it phàt trién nai dàn toc này. Bòi vày tàc già dà co mot su
thu hoach phong phu, và chàc sau này con phong phu han ^^'

PHUONG PHÀP LÀM VIÉC
Trong sudt mot nàm, tàc già rào qua càc cóng xuòng, càc caa
hiéu, dàt theo mot hoa si. Càc càu hòi dà nhàm vào kieh thuòe, tén
goi riéng, càeh thae tao tàc mc5i cóng cu hoac dung cu. Nguòi tha
phàn tich cài ca ehi vàn hành cóng cu caa ho. Mot bàn ve sé làp tae
ghi lày ca ehi dò, trong tàt cà càc giai doan cUa nò, Nhu vày su
trinh bay sé gòm hai phàn hoàn toàn khàe nhau : nghién cùu ve dò
nghè hay dò vàt, và nghién cau ve ca chi, nghia là dò vàt hay dò
dùng duac tàc tao thè nào. Phuang phàp này cho phép td chae nhang
loat cùng chung mot Ioai. Nhu thè eàc dung cu gang gò, bang sàt,
bang thiéc, bang tre sé giài thich Idn cho nhau và bd sung eho nhau
do su duac xép lai gàn nhau nhu thè. Nhung nghién cau ve ky thuàt

cUa mot dàn toc là nghién eUu ve nèn vàn minh vàt chat cUa dàn toc
dò. Bòi vày dóc già sé khóng ngac nhién khi thày dién lai và nghién
cau ò day mot ehuói nhang c\l chi là viéc ma càc dung cu chiù thua.
Xin lày mot vi du : càc trò chai. Day là ehó thàn thè con nguòi ta
duac dùng làm còng cu, rÒi mói truòng con nguòi sdng nhu trai dàt,
eàycdi, là nuòe, cUngvày.

PHITONG PHÀP TRÌNH BAY
Khóng gi cuc bang doc nhang mó tà ve càc cóng cu hoac céc cu chi
ma khóng eò mot sa dò truòe màt. Nhang van si eò tài gai y thi khóng
nhièu làm. Dàng khàe, vói sd dóng nguòi tri nhò qua dói màt thi ben

và xà hói, 2) nhà cùa, dò dac, quàn ào, 3) thuc phàm,
thùe
uóng, viéc giù gin ve sinh và sue khàe, 4) thàp sàng và nàu
nuòng, 5) dung cu và dò nghè,
^^^ Dàn Viét Nam thuòe vào Ioai càc dàn toc bàn khai,
co
tién
bò dàng ké, nhung tién bó chàm, và trong
tién
bò thi
cài
tròi vuat vàn là bào ve cài dà so dàc ; nhùng xà hòi dò co
hàng ngàn hoàc hàng triéu
cà nhàn, chu viét
tuang hinh hoac
theo phàt àm, vàn ehuang sa sài,
co thè chia làm hai Ioai :
nóng nghiep

(nhu dàn Trung Hoa, Viét Nam, Xiém, Ma Lai,
Ai
Càp, Pé-ruy-viéng),
và du muc (Mòng Cd và À ràp) .


han. Bòi vày phàn Iòn cóng trinh này là bang nhang bàn ve và bang
nhang phàc hoa.
Nhung dac dièm ca bàn cUa Ioai sach này là eó tinh ly luàn và eó
mach lac. Nò khóng ,phài là kèt qua cUa mot su tinh eò. Nhang tài
liéu bang hình sé vuat qua sd 4 . 000 .
!
SU trinh bay cho màt thày nhang tài liéu dà luam lat duac nhu
'thè,, co mot lai dièm thuc su và cang eó mot bàt tién tram trong. Dò
là càeh tuyét hào de kièm tra lai nhang ghi ehu dà ghi duac khi
khóng co mat hoa si. Nhung cang dàng ngai ràng làm thè khóng khòi
sinh ra sai lac, hoac do thièu hièu bièt, hoac do so thich riéng.
Tuy nhién day là phuang thdc ma tàc già dà theo. Tàc già doc cho
hoa si mot phàc hoa dà duac trinh bay eho nhang nguòi Viét Nam khàe
xémxét. Ròi khi ve xong, hxìc ve lai duac trung bay cho nhang nguòi
bàn xiì eó óe phé binh sàc ben xem xét nhu thè là eò duac mot càeh
thae kièm chang tuyét hào. Cài chu(5i nhang trao ddi này eho phép
luón luón tim ra cài mòi : di ta cài dà bièt tòi cài chua bièt.
Nhang ca ehi và nhang net phong tue xua, nay bài bò ròi, cang
nhò dò ma duac vòt lai .

Vàn bàn cUa tàc già cang duac vièt theo phuang phàp khàeh quan
chat che dò : truòe hèt m(3i bàn ve dèu duac mò tà tang net mot, ròi
tièp theo là nhang nhàn xét tdng hap. Khóng mot danh ta ky thuàt
nào bi bò qua mot ben. Tàc già khóng vièt mot tàc phàm phd thòng ; y

khóng eó can dàm làm viéc dò.

Ròi tàc già phài xèp Ioai càc tài liéu và càc dièu qua sàt caa
minh trong nhang ngàn, nhang ó róng Iòn, sau này sé duac phàn chia
thành nhang chudi dai eàc tàp chuyén khào. Chinh trong khi rào qua
tàp sàch, tàc già thày nén chia nò làm 2 phàn : mot cudn gòm càc tàm
ành, mot cudn gòm càc vàn bàn. Nhu vày sé trành duqc nhang ehó lap
lai. Dàng khàe phuang thUe này eho phép xèp eàe quan sàt mòi lièn
sau eàe quan sàt khàe ma khóng bó buòc cu nàm nàm lai phài vièt lai
toàn tàp sàch. Ròi cudn vàn bàn sé duac kèm theo mot muc lue chi
tièt và mot bang phàn tich, giup eho viéc sU dung duac de dàng.

PHITONG PHÀP XUAT BÀN
Càc nhà in và eàc nhà sàch ò Bàe ky khóng nhàn xuàt bàn. Dièu dò
qua rò. Vày tàc già phài tu minh lo lày. Y eò nièm tin. và y bàt dàu


han. Bòi vày phàn Iòn cóng trinh này là bang nhUng bàn ve và bang
nhang phàc hoa.
Nhung dàc dièm ca bàn cUa Ioai sach này là eó tinh ly luàn và eó
mach lac. Nò khóng ,phài là kèt qua caa mot su tinh eò. Nhang tài
liéu bang hinh sé vuat qua sd 4 .000.
!
SU trinh bay cho màt thày nhang tài liéu dà luam lat duac nhu
thè,, eó mot lai dièm thuc su và cang eó mot bàt tién tram trong. Dò
là càeh tuyét hào de kièm tra lai nhang ghi ehu dà ghi duac khi
khóng co màt hoa si. Nhung cang dàng ngai ràng làm thè khóng khòi
sinh ra sai lac, hoac do thièu hièu bièt, hoac do so thich riéng.
Tuy nhién day là phuang thUe ma tàc già dà theo. Tàc già doc eho
hoa si mot phàc hoa dà duac trinh bay eho nhang nguòi Viét Nam khàe

xém xét. Ròi khi ve xong, bae ve lai duac trung bay eho nhang nguòi
bàn xU eò óe phé binh sàc ben xem xét nhu thè là eò duac mot eàeh
thUc kièm chUng tuyét hào. Cài ehu(3i nhang trao ddi này eho phép
luón luón tìm ra cài mòi : di tu cài dà bièt tòi cài chua bièt.
Nhang ca chi và nhUng net phong tue xua, nay bài bò ròi, cUng
nhò dò ma duac vòt lai .
Vàn bàn cUa tàc già cang duac vièt theo phuang phàp khàeh quan
chat che dò : truòc hèt mdi bàn ve dèu duac mó tà tUng net mot, ròi
tièp theo là nhang nhàn xét tdng hap. Khóng mot danh ta ky thuàt
nào bi bò qua mot ben. Tàc già khóng vièt mot tàc phàm phd thòng ; y
khóng eó can dàm làm viéc dò.
Ròi tàc già phài xèp Ioai càc tài liéu và càc dièu qua sàt cùa
minh trong nhang ngàn, nhang ó ròng Iòn, sau này sé duac phàn chia
thành nhang chuÓi dai càc tàp chuyén khào. Chinh trong khi rào qua
tàp sàch, tàc già thày nén chia nò làm 2 phàn : mot cudn gòm eàc tàm
ành, mot cudn gòm eàe vàn bàn. Nhu vày sé trành duac nhUng ehó lap
lai. Dàng khàe phuang thijtc này cho phép xèp càc quan sàt mòi lièn
sau eàe quan sàt khàeraàkhóng bó buòc c\ì nàm nàm lai phài vièt lai
toàn tàp sàch. Ròi cudn vàn bàn sé duac kèm theo mot muc lue chi
tièt và mot bang phàn tich, giup eho viéc sU dung duac de dàng.

PHITONG PHÀP XUÀT BÀN
Càc nhà in và càc nhà sàch ò Bàe ky khóng nhàn xuàt bàn. Dièu dò
qua rò. Vày tàc già phài tu minh lo lày. Y co nièm tin. và y bàt dàu


di mot vòng xin nguòi ta dat mua truòe. Sau này y sé kè lai nhang
thu nhàn y vi day ngò ngàn và thó bi ma y dà phài chiù.
Hai muai nguòi tdt bung eho y 2 00 dÒng de tùy y sU dung. Dò là
vdn lue dàu eUa cóng trinh.

Trong mot cài dinh (ngòi nhà tòn giào) caa phd Hàng Gai, ròi
trong chùa Vu Thach, y dat hai cóng xuòng vói 30 tha khàe. Dò là
nhang nguòi nóng dàn vung ve càn phài duac "pia ngu" . Tàc già som
nhàn ra tinh ngay thàng ve thuang mai và luang tàm nghè nghiep
dang dàn cUa nguòi Viét Nam. Ddi vói ho, nguòi chàu Au là ké thù
eàn phài dàm nàt.
Hai thàng lièn phàn dàu khóng ngang. Khi khàe xong 4.000 tàm
tranh thi mùa he tòi ròi : khóng thè nào dat nhUng bàn khàe vào
duòi nhang truc làn caa mày in. Càc bàn dò phòng Ién. Vày là phài
xoay ra dùng phuang thUe in caa nguòi Trung Hoa và nguòi Viét Nam :
phài àn nhang tò giày viét Nam dung khd. Phuang thUe này làm chàm
ri, nhung net in thàu là rò khàe thuòng. Làm thè con eó cài lai là
mang lai cho cudn sàch cài màu sàc dia phuang nUa. Tàt eà sé dèu là
Viét Nam. Giày này duac che bang vò cày thuy huang mot càeh càn
thàn ! nhu thè nò sé eò mot sU ben làu dai. Nhung ò day càn mot khd
Iòn dac biét, cho nén nhang nguòi tha cUa làng giày {làng Buoi) ,
gàn Ha Nói, dà phài nhoc cóng làm mòi làm duac giày eó kieh thuòe
Iòn nhu vày. Tinh chat thó sa cUa nhUng cóng cu cUa ho giài thich
dièu dò.
Nhang khò khan ve lành vuc vàt chat vàn chua là gi hèt. Tàc già
con qua tré, vaa mòi qua tudi hai muai, và nguòi ta dà khóng tha
cho y.
Mot sd nguòi dà khàng dinh mot eàeh dan giàn ràng tàt eà eàc ghi
chu nho nhò dàng tài ngày no qua ngày kia trong tò Avenir du Tonkin
(Tuang lai eùa Bàe Ky) dà duac rut ra tu cudn sàch cUa Dumoutier.
Nhung ho duac thòng càm vi chua bao giò ho mò nhang pho sàch cUa
tàc già dàng mèn này. Mot trong nhang dóng góp cUa cóng trinh này
là khóng muan, khóng dua vào tàc già nào ò Dóng Duang này cà.
Tu khi chinh phuc xa này, nguòi ta dà eò thém hèt tu dièn này
dèn tu dièn no. Con nhu nhang dièu caa xà hói hoc và dàn toc chi,

thi qua là hièm hoi. Do hoàn eành bàt buóe, tàc già phài làm viéc
ma khòng duac su tra lue caa mot ca quan khoa hoc nào duac td chUe ò


-5-

dày de tim hièu thém ve nuòe Viét Nam. Bòi vày, cóng Iòn nhàt ma
tàc già nhàn thày trong cóng viéc minh làm, là ò ehó cUa mot hành
vi y chi .

'

;

NHÌN TÓNG QUÀT VE CÀC NGÀNH C O N G NGHÈ
BÀN XVf CÙA VIÈT NAM

Mot ehuang trình day nghè mói cho nguòi Vièt
N^m
Nhièu nhà khào sàt dà sdng ò Viét Nam thuòng vièt trong eàc bàn
tuòng thuàt hành trinh cUa ho ràng nèn còng nghé hàu nhu vàng bóng
và; vó nghia ò Viét Nam. Tàt nhién nguòi ta khóng thè tròng ehò ò
mot dàn toc nóng nghiep nhu dàn Viét Nam mot nèn cóng nghiep phUe
tap và hoàn chinh. Tuy nhién, sau hai nàm khào sàt, sau khi sinh
hoat gàn gai vói nhang nguòi tha thU cóng Viét Nam, tàc già nhang
dòng này tuòng eó thè khàng dinh ràng ta khòng nén coi thuòng cài
phàn dóng góp cUa nguòi tha thU cóng bàn xU vào càc nguòn kinh tè
ma chang ta mudn dac ó nuòe này. Qua vày, nhang nhà khào sàt truòc
day chi xét dèn nhang eòng nhàn cUa thành thi, nhung ta khóng nén
quén ràng nhièu khi mot nèn cóng nghé nhò vàn cung càp eho nguòi

nóng dàn cài phàn bd sung ve tièn tài ma cóng viéc tròng lUa, nhàt
là lua ò Dóng Duang, khóng thè mang lai eho ho. Sudt trong nhang
lue nhà rói dai ma viéc tròng cày de lai eho ho, nguòi nóng dàn dà
trò thành nhUng nguòi cóng nhàn làm viéc tàp thè. Nén nhò thè nào
là mot xuòng sàng tao tàp thè, dac dièm cUa nò là hai su kién chinh
sau day : eò mot óng chU di gom càc san phàm, và eó eàc nguòi tha
làm viéc tai nhà ho eho óng chU này, LUe này nguòi ta eò ve nhu, sau
cUng, dà bièt de tàm lo eho nguòi nóng dàn Viét Nam, giai càp dàng
ehu y nhàt. Nguòi ta dang chuàn bi nhUng de àn Iòn lao ve thUy lai .
Vày thi nghi dèn nguòi nóng dàn - cóng nhàn cang là dièu rat ich
lai. Ho rat dàng duac càm tinh cUa chUng ta.

THO SON MÀI
viét Nam là mot nuòe san xuàt nhièu san. Hàng nàm nhUng nhà
buon Iòn ò Quàng Dóng nhàp rat nhièu san phàm này. Ly do là san cUa
Bàe Ky ré mot càeh khàe thuòng. Mae dàu nguòi Viét Nam tiéu thu rat
nhièu san, nhung viéc san xuàt vàn de ra mot sd du thùa dàng kè cho


-6-

xuàt khàu. Da sd càc dò dùng thuòng ngày caa nguòi Viét Nam dèu
duac san. Trong mot nuòe ma nhang su thay ddi nhiét dò ngay trong
mot ngày cUng rat dot ngòt, thi dò gó bi nhièu nguyén nhàn phà hoai
nhanh chóng, eho nén khòng la gi khi thày da sd dò dac trong nhà
mot nguòi bàn xù dèu duac san phU, Dèu dàp vào màt ta khi buòc vào
nhang ngòi nhà dò, là tha ành sàng diu màt hinh nhu tòa ra ta khàp
nai. TU thàt caa ca quan, nai ành Ién nhang dò dac san mài và nhang
dò dac bang gó quy dành bòng thuòng tao nén mot àn tuang sàu xa cho
con màt nguòi chàu Au.

Phuong thùe eùa nguòi tho son mài.
Cóng trinh caa nguòi tha san mài viét Nam con kém. Nò chua eó
duac cài tinh vi khéo léo vàn bào dàm uu thè caa nhUng san phàm caa
nguòi tha san mài Nhàt Bàn. Phài nói thàng ngay ràng, ddi vói
nguòi Viét Nam, san mài ehi là trai mot lòp san bòng eò phàm chat
dac biét trén nhang dò vàt. Dàng khàe eàc eòng viéc sa bó duac thuc
hién mot càeh con nhièu khuyèt dièm. Truòc khi phèt lòp san dàu
tién trén mòn dò, thuòng là dò bang tre hay bang gc5, nguòi ta càn
phài chà eho thàt nhàn, de Ioai di tàt eà nhang ehó gò ghè. RÒi
nguòi ta tram càc ló hdng vói tha dàt set duac nghién thàt nhò.
Nguòi tha bàn xù làm hàng cho thU khàeh hàng nghèo và it dòi hòi
nén dà làm cóng viéc này mot eàeh "cSu thè". Do dò nguòi ta eó
nhang mòn dò ma phài nói ngay ràng nuòe san bi phòng Ién, róp Ién
và rit tay. Nuòe san khóng eó duac su min màng dàng khen caa san
mài Nhàt bàn. Han nUa, nguòi tha san mài Viét Nam khòng chiù khò
tim càc de tài trang tri. Càc de tài này duac ma vàng hoac ma bae,
và duòc muan ò càc biéu tuang Hàn Viét. NhUng bièu tuang này thi
mot nguòi khóng ò trong nghè, nhu mot nguòi Au chàng han, sé khóng
hièu gi hèt. Nguòi tha trang tri sdng tai nhà nguòi tha san mài lai
khóng vièt ve gi eà. TU bé, anh ta ehi hoc sao lai mot mòn dò, mot
hinh trang tri. Anh ta làm thè, chàng chat lo tim cài mòi. Dò là
.mot thi du ve su phàn cóng trong cóng nghé Viét Nam. Su phàn cóng
này thàt là tai hai, vi ò trén cùng khóng eó mot nguòi "dììng

dàu

cóng ngh^" co khà nàng bièn cài và huòng cóng nghé tòi nhUng muc
tiéu mòi.
Nguòi ta thày (hình 1) nhUng nguòi tha dang làm viéc. Hàu nhu

luón luón - xuòng cUng dòng thòi là cUa hiéu - ké day nhang bó vàn


7-

dè già eho càc mòn dò khòi àm uòt bòi mat dàt. Nhang bó vàn này dòng
thòi cang duac dang nhu nhang chièc ta, vi ò duòi gàm nguòi ta thày
cà ddng nhung dung cu và mành vun v.v. . . Càeh ngòi caa nguòi tha
bànixa thi nguòi tha Au khóng thè nào chiù ndi. Ho ngòi, hai dàu
gdi'dua Ién tòi nguc. Mot nguòi dang khuày san trong mot cài bòn
bàn nguyét. Anh ta duac trang bi mot dung cu làm ta nghi dèn cài
dàm bai cUa nguòi chèo thuyèn thoi. Sau lung anh ta, mot nguòi tha
khàe, vói mot bUt long dàu nhon hoàt dang trang tri mot cài hòp
dung tràu. Truòe mat anh ta, mot nguòi dàn bà dang làm cài cóng
viéc eudi cùng : phèt nuòe san mài. Chi ta dUng mot cài bat long
hoàn toàn khàe : phàn bang gÒ eò hinh chU nhàt, nhu thè càc sai
long sé làm thành mot duòng thàng de eó thè phét nhUng lòp san dòng
dàng. Phia trong cùng caa xuòng, ta thày nhang kièu dò ma nguòi
tha san mài sUa soan làm : dò là nhUng chièc ruang dung quàn ào, ta
dung dò àn, hòp nU trang, hòp dung tràu. . .

NGHÈ THÈU
Bàt cU nguòi Au nào ò Bàe Ky mudn tang ai mot mòn qua, hoac mudn
già nhang ky niém ve thòi gian luu tra ò day, dèu khòng quén mang
ve Phàp vài mòn dò théu bàn xù Dàng khàe nói gì thi nói càc giai càp
trung luu dà giàu thém mot eàeh dàng kè. Nguòi ta bièt dò ta lua
théu già vai trò hàng dàu trong eàc dò dac cUa nhUng nhà giàu Viét
Nam. Bòi vày eon sd nhang tha théu dà già tàng dàng kè tU hai muai
làm nàm nay. Dàng tièe là chat luang cUa san xuàt cUng vi thè ma bi
ành huòng. NhUng nguc!ji tha này bi quyèn rU bòi già cao ma nhUng

khàeh hàng cjiàu eó và luón luón mòi dành eho ho, dà làm viéc mau le
và qua àu. Tàt nhién thU ta lua kém eòi cUa nguòi Viét Nam ma ho vàn
dang ta xua khi nguòi Phàp chua chièm xU này, dà duac bó di và duac
thay thè bang lua Quàng Dóng cUa nguòi Trung Hoa. Nhung ve phuang
dién ky thuat, thi chàng eò tièn bó nào dà duac thuc hién. Nhu ta
sé thày, eàc hinh ve vàn ed sa nhu truòc. Càc de tài trang tri vàn y
nguyén và vàn theo tàp tue cU. Co le thay vi de cóng viéc huàn nghé
nhang tha thU cóng này qho càc khàeh hàng thuòng eò so thich khóng
mày sành diéu, chinh quyèn bào ho Bàe Ky nén can thiép de giùp co
mot nèn cóng nghé khà di làm giàu cho dàt nuòe này. Dàng le phài
chon nhUng nguòi tha giói nhàt và con cài cUa nhUng cha xuòng, ròi
huàn nghé cho ho, chàc là sé khòng bi udng phi. Bòi vi trong xU
này, viéc truyèn thu eàc so nàng vàn duac thuc hién rat eàn thàn tU


-8-

dòi no qua dòi kia. Nhu vày, nhang nguòi tha ma Lién hiép thuang
mai Dóng Duang dà huàn luyén de làm eàe dò chai mày móc bang sàt
tày, dà ròi bò Lién hiép ngay sau khi ho hoc duac nghè. Trai lai,
ho dà hoàn toàn bièn ddi nghè làm sàt tày ò nhà ho : nhUng dò bang
thièe con khà nhièu trong càc dò dac cUa nguòi Viét Nam truòc khi
te. dèn xù này, tàt nhién dà nhuòng ehó eho nhUng dò bang sàt tày,
vaa nhe han vUa ré han.

Ky thuat cùa nguòi thg thèu
Khung théu là cài rat dan giàn. Nò gòm hai cài ghè ngua dò mot
cài khung hình eha nhàt bang tre (eoi hình 2) . Khung cha nhàt này
nàm dua trén hai cài ghè ngua bang sUc nàng cUa nò. Tàm lua sé duac
dat vào trong long cài khung này. Nguòi ta càng nò thàt manh bang

nhung sai day nhò duac quàn vào suòn tre. Hinh màu théu dà duac ve
trén mot mành giày Viét Nam. Ta bièt thU giày này rat nhe và rat
min, Nguòi ta trai tò giày trén tàm lua. Cóng viéc cUa nguòi tha
théu dòi nhiéu kién nhàn và khéo tay han là tri thòng minh. Vi thè
nguòi ta thuòng thué nhUng tha dàn óng hay dàn bà con rat tré.
Nhièu khi ho chi thué càc tré em. Cóng viéc phài làm là tao lai net
hinh ve bang nhUng sai chi nhièu màu khàe nhau. Ta eó thè thày
nguòi tha théu dang làm viéc nai (hình 2), Anh ta ngòi truòc
khung, hai chàn bò duói duòi. Anh ta càm mai kim theo chièu dUng
trén tà'm lua. Anh ta dang kéo manh sai chi de khóng eó ehò nào bi
chùn. Dò là dièu kién de tàm théu duac ben. Ben eanh anh, nguòi ta
thày ngon dèn . Yéu càu thi nhièu dèn nói anh ta phài làm viéc cà
dém ngày. Cài dèn này ehi gòm mot cài lo mUc hai xu dd day dàu,
trong dò dat vào mot cài tim dèn. Nguòi tha Viét Nam làm viéc duòi
ành sàng chàp chòn, mù khói và hói hàm dò. Cho nén de hièu tai sao
trong nghè này, nguòi ta rat it thày nhUng nguòi già là Ioai nguòi
thuòng duac thué trong eàc ngành nghè khàe cUa nguòi viét Nam.
Nghè théu eho chung ta mot thi du rò ràng ve nhUng phuang thUc
kém coi cUa cóng nghé bàn xU nói chung. Bay giò, dUng han là ngày
xua, phài làm viéc cho mot bon khàeh hàng nghèo ; bòi vày nguòi tha
phài giàm tdi da nhOng chi phi. Dung ló gich lành manh, thi nghè
théu dòi phài eó nhUng phàm chat cUa nguòi tha ve. Theo chung ta,
thi nguòi tha théu phài han là mot nguòi tha thU cóng ; thuòng khi
ò nuòe ta, ho là mot nghé si. Ò Bàe Ky thi khóng phài nhu thè. Nguòi


tha théu chàng eó chat thàm my nào hèt. Anh ta khóng bièt ve. Tai
nhà anh, eó eà mot ló nhung de tài ma thuòng khi anh phdi hap mot
càeh vung ve. Càc de tài dèu là ta nèn vàn minh Trung Hoa phd bièn
trong xù này. Nguòi tha khóng eò chut ed gang nào de quan sàt và

tìm tòi. TU eha dèn con, nguòi ta chi truyèn eho nhau cài ló de tài
kia, xua dà duac dat hàng cho mot nguòi tha ve nào dò. Nai hinh 3 ta
co thè thày cài mành lòi tài tinh eho phép sao lai dèn vó tàn. Hinh
màu duac dat trén mot cài già nàm ngang, bang tre : nhu vày nò duac
soi thày rò. Ò trén nguòi ta dàt mot tò giày bàn Tàu, dòi khi dat
ngay tàm lua. Nguòi ta bièt giày bàn Tàu thi trong sudt. Nhò mot
cài but long, nguòi tha dò lai rat dung cài hinh màu. Trong tàp
chuyén khào ve nguòi tha làm tranh ành dàn gian Viét Nam, ta sé
thày nói ve cài phuang thUe tài tinh dò.

THO KHÀM TRAI •
chung ta dang dUng truòc mot cóng nghé dà mang lai giàu eó
nhanh chóng cho cho nhièu nguòi Viét Nam, cUng nhu nghè théu. Nghè
eàn khàm eó cài lai là gàn nhu dóc quyèn ò Vièn Dòng. Qua vày, san
phàm caa cóng nghé này vuat xa nhang san phàm cUa Quàng Dóng. Ò day
cang nhu trong nghè théu, nguòi ta eó thè tu hòi phài chàng su tièp
xue cUa chUng ta dà co lai eho nghè càn khàm. Thàt vày, chung ta dà
là nhang khàeh hàng giàu eó cUa nghè này và cho nò eó dip phàt
trièn nhanh chóng viéc san xuàt. Dàng tièe là da sd nhang nguòi Au
di qua Bàe Ky dà chi eò nhang y tuòng rat thó sa ve nghé thuàt và ve
cài dep. Anh nhà binh hang bét cUng mudn mang ve Phàp mot vài mòn
dò Ioai này vói già vài dòng bae. Bòi vày nguòi tha thuòng làm cho
nhanh : hàn chi bàn tàm vói cài bè ngoài dep màt cUa mòn dò lUc trao
hàng. Khi ve dèn Phàp, nhièu nguòi Au dà kinh hoàng nhàn thày cài
hào nhoàng cUa xà cu dà bay màt. Càc san phàm cUa nguòi tha càn
khàm Viét Nam, cUng nhu san phàm cUa tha théu, dèu eho thày ho
khóng duac huàn nghé day dU. Chàng eó gi là "hoàn my" nhu ta thày ò
Phàp. Càc dò dac Viét Nam ma eó càn khàm khóng xài duac. Càc ehó
ràp ndi dà duac làm khóng càn thàn. Chi sau mot thòi gian là tàt eà
dèu vénh và hu hòng. Bòi vày mot vài nguòi suu tàp, khi ve Phàp, dà

chon bién phàp manh : ho nhò mot nguòi tha móc làm lai eàc dò dac,
ròi dàt lai dang ehó nhang phàn càn khàm. Phàn con lai thi dem chum
bèp.


10-

Ky thuàt eùa nguòi tho e£n khàm
Nghé càn khàm viét Nam là mot trong nhUng cóng nghé ma su phàn
cóng duac day tòi dièm cao nhàt. Nguòi Viét Nam, cUng nhu tàt cà
càc dàn toc ed sa và nghèo nàn, chi àp dung phuang thUc này tUy ca
hói và hàu nhu chi trong eàc nghè eó khàeh hàng giàu eó. Co thè nói
giai doan dàu cUa viéc che tao bàt dàu vói su tìm kièm vó trai.
Nhièu dàn chài ò Vinh Bàe Bó chuyén viéc tìm kièm khó khan này. Hg
ra Ha Nói hoac Nam Dinh de bàn eàc san phàm thu duac cóng viéc dàu
tién là làm cho càc vó trai này trò thành nhUng phièn thàt mòng,
thàt dep, khóng con mot khuyèt tàt nào. Day là cóng viéc dòi hói
nh'ièu kién nhàn và khéo tay, nén là viéc cUa phu nU. Nhu hinh sd 4
cho thày, cóng viéc này cdt là giUa eàc vò trai càeh nhe nhàng.
Vung ve mot chut sé nang tay làm vò trai bi vò. NhUng chc5 vUt bó và
nhang hu hòng nhu thè eho bièt tai sao già càc dò dep lai cao nhu
vày. TU giai doan này, cóng viéc sé dòi hòi su hap tàc cUa hai
xuòng, mot là xuòng tha khàe (cham) , hai là xuòng tha eàn khàm.
Phài nói ràng trong viéc tàp trung sd vdn ma nghè này dòi hòi, và
vói sd vàt. liéu dàt già nhu thè, thi phài eò cùng mot óng chU tròng
eoi eà hai xuòng. Cóng viéc cùa nhUng nguòi tha khàe là khoét gó de
dat xà cU vào. Nhu hinh 5 cho thày, cóng viéc này cUng duac thuc
hién theo ky thuàt cUa nguòi tha khàe gó thuòng. Vày chUng tói xin
ban doc tham chièu phàn chuyén khào ve nguòi tha này. Hình 5 dién
lai nhung nguòi tha dang cham nhUng càu ddi. NhUng càu ddi là

nhang tàm vàn bang gó quy, chUa dung nhUng lòi chUe tung thinh
vuang hoàc sdng làu, bang cha Hàn. Nguòi ta tang càu ddi vào nhUng
ky niém chu nién, vào nhUng ngày le. Nguòi tha già dang khoét
nhiing net de eàn eàc mièng xà cU vào. óng ta dang mot dung cu eUa
nguòi tha khàe, eò hình dàng dac biét, goi là cài chàng.
Hinh sd 6 cho thày giai doan sau cUng cUa cóng viéc. Bay giò
nguòi thò càn khàm chinh edng mòi ra tay. Anh ta ngòi chòm hdm theo
kièu thòng thuòng cUa nguòi bàn xU. Mot tay anh ta àn mièng xà eU
móng, tay kia càm mot con dao luòi dep làm ta nhò con dao lang da
cUa nguòi tha dòng giày cUa chung ta. Anh ta eó nhiém vu làm cho xà
cu lot vào nhang ehó nguòi tha cham dà khoét trém tàm vàn. Mièng xà
ca khóng duac nhue nhich. Nguòi ta gàn nò bang mot tha màt-tit
riéng, khóng duac tran ra ngoài mièng xà cU, nèu là tha giói. Ta
khó tuòng tuang duac su kién nhàn và su nhe tay ma mot viéc nhu thè


11-

dòi phài eó. Mot dóng tàc sai, dù nhò thói, cUng làm bè mièng xà cu
và nhu thè là phài làm lai tàt cà. Nguòi tha này là mot nghé si thàt
su : chinh anh ta phài phdi tri càc sàc nuòe xà cu làm sao de kèt
hap chUng mot càeh hai hòa, dUng làm cho càc màu sàc choi nhau.
Nhang tàm khàm xà cu dep thi eò già tri nhàt do su hòa hap càc màu
sàc, làm sàng rue eà mot eàn phòng. Phia trong cUng cùa bUc hinh,
ta thày màu nhUng dò ma nguòi tha càn khàm trang tri. Truòe hèt là
mot ta dung sàch. Ben eanh là mot hòp dung tràu, và duòi là mot cài
ruang nhó hinh chu nhàt de dung quàn ào và eàe dò quy già. Hai
trung tàm chinh cùa nghè khàm dat ò Ha Nói và Nam Dinh. Càc óng chU
cUa cóng nghé này dèu rat giàu. Mot trong nhang óng eha rành nghè
nhàt và ngay thàng nhàt là Hoa Ky, duòng Jules Ferry ò Ha Nói. Su

thòng minh cUa óng cho phép òng dem lai nhUng cài tièn quan trong
eho cài nèn còng nghé thàt su eò tinh qudc già này cUa dàn Viét
Nam.

NGUÒI THO CHAM TRÓ
Tàm quan trong cùa nghè này thàt là Iòn lao ò Viét Nam. NhUng
nguòi Au tham quan Ha Nói eó thè nhàn thày dièu dò trong eàe cuòc
di dao. Cà mot duòng phd tàp nàp nhàt và la màt nhàt dà bi nhUng
nguòi tha này chièm cu : dò là phd Hàng Quat. Dò cham trd trén gó
bàn rat chay ò xU này. Dò dac trong càc ngòi chUa và tu già càc nhà
giàu, eàe dò dUng vào viéc thò cUng td tién dèu ta nèn cóng nghé
này. Ò day nguòi tha Viét Nam tò ra thuc su rat giói ve phuang dién
nghè nghiep. Tàt nhién ò day cUng nhu ò càc nghè khàe, khòng thày
eó gi là tìm tòi cài mòi, khóng eó "sinh khi mòi" nào hèt. Ò day
cùng thè, kho bièu tUòng do nguòi chinh phuc Trung Hoa de lai vàn
tung ra eàe de tài trang tri hu ào và qua theo tàp tue. Nguòi ta
khóng thày nai nguòi tha cham trd Viét Nam day dU nhUng tinh chat
vàn làm cho nguòi tha cham Chàu àu trò thành mot nghé si. Nguòi tha
cham bàn xù chi là "nguòi

thg

déo" . Ho khóng bièt gi ve ve. MÓi

óng cliù xuòng eó mot suu tàp nhUng de tài trén nhUng mièng vàn
móng. Nguòi ta dò lai nhUng hinh này bang bUt long trén mòn dò sàp
cham trd, ròi nguòi tha bàt tay làm, chàng bao giò tim càeh di ra
ngoài nhang quy chuàn duac luu truyèn ta thè he này qua thè he
khàe.

12-

Trong vai trò nguòi tha got déo, nguòi tha cham viét Nam tò ra
eò nhièu dUc tinh ve sUc vòc, déo dai la thuòng. NhUng duòng lóm và
duòng lièn duac làm ndi bàt mot càeh manh me day ly thU, và làm
duac nhu thè mac dàu phuang thùe và dò nghè rat xoàng. Hình sd 7
cho thày nguòi tha cham dang làm viéc. Anh ta ngòi chòm hdm trén bó
vàn, dang cham trd cài dàu cUa mot pho tuang. Theo thói quen cUa
nguòi bàn xù, anh ta dùng hai bàn chàn làm é-tó kep lày tàm gÓ.
Dung cu anh ta càm dùng thàng là cài chàng. Dung cu này eó hai
phàn. Phàn tha nhàt là cài càn bang gÓ tròn. Phàn thU hai là cài
lUòi ma phàn duòi cUa nò làm ta nhò dèn cài kim nhd dinh. Anh ta vàn
dung cài dò nghè này, nguòi luón nghiéng nghiéng, dàp nhUng cài
nhe nhe vói mot cuc gó khdi chU nhàt, goi là cài dui due. Vói nhUng
dung cu tòi tàn, thó sa, cuc mich, anh ta co thè dat duac nhUng net
tinh vi làm nguòi Au phài ngac nhién, và ò day cUng nhu khi bàn ve
nguòi tha théu, nguòi ta tu hòi phài chàng nén phàn tàn viéc huàn
nghé. Bdn hay nàm nguòi con cUa nhung óng chU duac gUi qua Phàp sé
da khà nàng de hòi sinh cho cóng nghé này. Nguac lai, ddi vói nhUng
tha ma chung ta gUi qua Phàp de ròi trò ve làm "nhiìag ^nh
chàng
c^o giày",
chung ta eó thè bàt chung hoàn lai day da tièn hoc phi
cUa chung. Rat nhièu óng chU dà nói vói tói ve uòe mong này. Nò qua
hap vói luang tri nén khóng thè nào khóng duac thè hién mot ngày
nào dò.

NGHÈ LÀM GIÀY
• Ai cang bièt nguòi Viét Nam và nguòi Tàu dùng but long de vièt

Idi cha tuang hinh cUa ho. Giày ho dùng cùng dac biét. Giày này
thuòng màu vàng, hai nhàm. Co thè dUng làm giày thàm. Nò rat nhe và
khóng gay khi gap lai nhu giày cUa nguòi Au. Giày do nguòi Viét Nam
làm ta nhung sai cùa vò cày, goi là cày dò. Dò là mot tha thuy
huang. Già tri nói tai cùa giày này là nò eó thè chiù dung mot tram
nàm trong mot xU ma su dU dói cUa khi hàu và mdi mot khóng tha mot
tha gì hèt.
Viéc che tao giày là dièu rat thich tha de nghién cUu. CUng nhu
trong nhièu cóng nghé khàe cUa Viét Nam, nguòi ta lai thày cài
xuòng già dinh, nai ma càc bà giUa vai trò hàng dàu, mot vai trò ma
càc du khàeh qua quyèt ehi thày ò mièn Vién Dóng. Trong khi nguòi
dàn óng gành vàc tàt cà nhUng cóng viéc dòi hòi nhièu su mèm mai.


13-

nhàn nai và khéo tay trong mot nuòe ma càc phuòng hói con rat thinh
hành mac dàu cài ành huòng phà hoai cUa chUng ta. Viéc che tao giày
dà duac dat trong mot làng Iòn, chia làm nhièu àp, ò ngay cUa ngò
Ha Nói. Dò là Làng Giày. Viéc chùng ta tòi xù này, td chùc nèn giào
dùc Phàp Viét cùa nhà nuòe dà giàng mot dòn manh vào cóng nghé này.
Nguòi ta eó thè nói nghè này dang suy tàn. Rat tièe là khòng eó mot
nhà cóng nghiep Phàp nàp dùng ra de eanh tàn trang cu cùa nhóm này,
ma chàc là khóng tdn kém gì nhièu. Làm thè, sé thày eó san cà mot
khu cóng nhàn dà hình thành, ròi nèu cu tièp tùc làm giày bàn xù;
eó thè, cùng vói sd nhàn cóng dà sành nghè, tinh chuyén làm càctóng, giày càc-tóng ma thi truòng tiéu thu dUòc bào dàm ben chàu
Au cùng nhu ò Vién Dóng này.

Ky thuat làm giày
Cóng viéc che tao giày duac chia ra làm hai thòi ky khàe nhau.

Trong giai doan mot ehi eó nguòi dàn óng làm viéc. Trong giai doan
hai, nguòi dàn bà giUa vai trò trdi hàn. Cóng viéc thU nhàt co thè
duac goi là chuàn bi bót giày, còng viéc thU hai là dd khuòn thU
bót này.
Vó cày thùy huang duac mua ò mièn thuang du. Vó phài qua eà mot
ehuói còng nghé che bièn, ma viéc chinh là ngàm nò trong mot cài
bòn dung nuòe vói và de eho muc ra trong mot cài hd luón già ò mot
dò nòng. Khi vò cày dà qua loat che hòa này ròi, thi nò duac bò vào
edi de già nhò bang chày. Hinh 8 dién lai nguòi tha dang làm viéc.
Cóng viéc này rat nang nhoc, nén càn nguòi dàn óng. Cài chày là mot
khue cày hinh tru. Phàn trén eò duòng kinh nhò han phàn duòi.
Nguòi tha nàm lày phàn trén bang cà hai tay. Phàn này duac cót chat
vào mot cày tre de udn thuòng eó mang ò dàu kia mot ddi lue ma chi
giàn di là mot tàng dà Iòn. Nguòi tha luón tay nhàc chày Ién khóng,
ròi de cho nò rai manh xudng.
Khi vò cày giày dà duac nghién tàn dèn mùe thich hap, nguòi ta
bó nò vào trong mot thùng nuòe, ròi càc nguòi. thò khuày thàt manh
de cho nò hòa quyén vói nuòe. Tom lai chinh lòp bot cùa su hòa tròn
này sé duac dUng làm ra giày.
Và bay giò cóng viéc cUa nguòi dàn bà bàt dàu. Tay càm mot cài
phén bang tre, nan rat nhò. duac dat vào trong mot cài khung hinh
cha nhàt, ehi ta nhùng chièc phén nhó mot, hai, ba làn vào trong


14-

thùng, tùy theo dò day eùa tò giày ma chi mudn eó. Chi dua cài phén
nhó tu phài sang trai cho tòi khi bót dong lai thành mot lòp lién
tue, khòng con mot ló nào. Giày duqc ho do su gap khi tròi khi nò
duòc dua Ién khòi nuòe. Su che bièn gòm mot su phàn hòa td dac

biét, Càc tò giày duac ehòng Ién nhau de rò nuòe.
Bay giò chi con viéc ép càc tò giày. Nguòi Viét Nam sU dùng mot
tha thièt bi, nò cho thày cóng nghé này con ò mùe "ed sa" chUng
nào. Hình sd 9 dién tà lai cóng viéc dò. Mày móc gòm mot khUe cày
ehón chat xudng dàt. Mot cài dà ngay duac xò qua mot ló Iòn cUa mot
khùc cày này. Duòi dà ngang, trén mot thòt gÓ nguòi ta dat mot
ehòng giày de ép, trén lòp giày eó dat mot tàm vàn. Nguòi ta nhàc
cày chdng chièc dà ngang ra : nhUng tàng dà ò dàu xà ngang, và nèu
càn sé thém sUc nang cUa mot hai nguòi dàn óng nUa, sé là sUc ép.
Vói tha dung cù này, nhUng can bà sé rat nhièu. Nguòi ta eó thè
thày rat de bièn cài dang CÙ này, ma khóng tdn phi gi bao nhiéu.
Viéc phai phóng eàc tò giày sé hoàn tàt càc cóng viéc. Viéc này
do dàn bà hoàc con gài phu tràch. Ben trong nhà càc nguòi tha làm
giày, eò mot càn phòng dành dat lò sày. Dò là mot cài lò bang gach,
eó phù xi màng rat làng. Nhu hinh sd 10 eho thày, duói lò eó mot
miéng lò, lUa chày lomrom, thuòng là ram ra. Nguòi ta dàn nhung tò
giày Uòt vào phàn trén cUa lò. Nguòi ta dùng mot thU chdi làm bang
nhUng là mèm cUa cày thòng. Cóng viéc này cUng de lai mot sd Iòn
nhang can bà.

CONG NGHÉ

BÀT NGUÒN TU GIÀY

•

NhUng phàm chat cùa giày bàn xù thàt là hào hang, màc dàu cài
màu vàng và su mèm mai cUa nò làm cho nguòi Au khóng sành nghè eó àn
tuang xàu ve nò. Bòi vày giày dò dà phàt sinh cà mot ló nhung cóng
nghé khà ky la. Chùng tói chi xin nói dèn nghè làm long và nghè làm

quat.

CHIÈC LONG
Lai thèm mot còng nghe nùa dà bi chùng ta làm
ehò suy tàn.
su xàm nhàp cùa nhUng chièc da Dùc, bang vài, già 1 quan 25; dà
là eho cóng nghé này gàn nhu bi phà san. Ngày nay, chinh càc óng


-15-

quan khi ho ra ngoài vói doàn tùy tùng quan trong, cùng dèu dùng
cài dò tàm thuòng này. Long là phù hiéu cùa càp bàe. Nguòi ta bièt
càp bàe eùa mot vién chùc bàn xù qua sd long theo hàu óng ta. Mot
óng tdng dde hay thi truòng eó bdn long di theo. Long eó bò suòn
bang tre gidng bò gong cày dù cùa chùng ta. Bó suòn tre này duac
phù giày, thù giày dà duac che cho khòi ngàm nuòe bang càeh quét
mot nuòe trai cày, goi là cày cày. Càc cày long duac ve nhang màu
sae so, thuòng là màu xanh lue. Nguòi ta eò thè thày nai hinh sd 11
nguòi tha dang trang tri cày long, càc hinh ma anh ta ve là nhUng
"vàn mày" ed dièn.

LÀM QUAT
Ò Bàe Ky hinh nhu nguòi bàn xU khd cuc khóng kém ehùng ta vi
thòi tièt. Ve mùa he, khóng mot nguòi Viét Nam nào lai khóng eó
chièc quat. Càc dàn cu-li thi dàt quat vào thàt lung hoac vào duòi
chièc khan dòng. Già mot chièc quat qua ré, nén de thày nò duqc
thòng dùng nhu thè. Bao giò cùng chi hai ba xu tièn Viét Nam, nghia
là mot xu ruòi tièn Phàp. Tre già vai trò quan trong trong viéc làm
quat. Nò làm nén bó suòn. Hinh so 12 cho thày cóng viéc làm quat,

dang nhu thàt. Bó suòn duac mò ra truòe mat nguòi tha. Anh ta dang
trai mot tò giày Ién trén nhUng nan. Anh ta dùng giày hoc sinh,
hoac giày gò ra tu càc cudn sàch. Ben eanh anh ta là cài phèt san,
hoac cài chdi nhò eó dàu xòe ròng, dùng de phèt ho. Chdi này duac
làm bang là thòng, rat mèm.

NGUÒI THO VE TÒ MÀU
•

Tranh ành tó màu là cóng viee eùa mot nèn còng nghé to lón ò xù
này. Nèu vàn ehuang "thành vàn" eùa nguòi Viét Nam nghèo nàn và
tàm thuòng chàn ngày, nhung trong vàn hoc dàn gian thi nguac lai,
nèn vàn ehuang binh dàn "bang hinh" lai rat phong phù. Tàt nhién,
ò day cang nhu ò càc lành vuc khàe, ành huòng Trung Hoa rat de nhàn
ra; nhung ành huòng này cUng dang suy giàm nhu trong càc ngành
cóng nghé khàe. Bon khàeh hàng giàu co eùa nhung thành phd dóng
dàn cUa Trung Qudc khóng gap thày ò day. Dàn Viét Nam thi nghèo tu
bao nhiéu thè ky ròi. Dò là dàn nhà qué chi dòi mua vói già rat ré.
Bòi Vày phàm chat cUa nèn tranh ành Viét Nam cùng bi ành huòng
nhièu. Mot dièu dàng ngac nhién là nhUng tha ve tò màu ò xù này
khóng bièt ve, Day ta hày xem càeh ho làm viéc. Càc de tài cUa ho.


16-

tàt nhién, gòm mot sd han che. Ho thué mot nguòi tha ve bàn xU hoa
lai eàe kièu này. Càc bàn này duac gUi tòi mot nguòi tha khàe de
làm mot bàn in ndi. Truòc hèt nguòi tha ve tó màu in ra vài tà nhUng
de tài vói muc den. Ròi viéc chinh cUa anh ta sé là tó eàe màu Ién
trén. Tranh ành cùa nguòi Viét Nam tròng nhu'mot su kèt hap nhièu

màu sàc qua dàm, va cham nhau. Ta gap lai ò day cài tinh uà thich
nhUng màu me lòe loet cUng nhu noi càc ngòi nhà Iòn trong xU. Hinh
sd 13 dién lai nguòi tha tó màu dang làm viéc. Anh ta ngòi chòm
hdm, dàu gdi Ién dèn nguc. Anh ta dang dUng bùt long tó dàm net
hinh mot óng Thq (òng lào) . Phia trén, nguòi ta thày treo eho khó
nhang tranh ma anh ta vùa tó màu xong. NhUng tranh này duac dùng
nhièu nhàt trong viéc thò cùng. Nhung cùng nhièu tàm chi dùng de
trang tri nhà cùa. Nguòi ta thày nhung tranh này cà nai nhUng nhà
nghèo nhàt.

NGHÈ IN BÀN XU'
Ai cUng bièt chU vièt cUa nhUng dàn toc ma nèn vàn vàn xuàt phàt
tu nèn van minh Trung Qudc là thU chu tuang hình. Nguòi Tàu khóng
dùng nhUng chU in ròi de in sàch cUa ho. Chi nhUng sàch tièng Trung
Hoa duac in ò nhUng nhà in chàu Au mòi duac xuàt bàn theo kièu dò.
Day nguòi Trung Hoa và nguòi Viét Nam tièn hành thè nào de xuàt bàn
mot quyèn sàch. Mot nguòi eò chU dep sé vièt bàn vàn trén tò giày
bàn xU. Giày này, nhu ta bièt, tròng thàu sudt. Càc tàp giày sé
duac trao cho mot nguòi tha cham trén gó. Anh ta dàn càc tò giày
trén mot tàm vàn rat ràn, kéu là gó thi. GÓ này khóng sa bi mdi mot.
Nò eho ta mot bàn in rò net và thàt dep. Thoa mot ehùt dàu trén tàm
vàn sé làm cho nhUng chU con mò sé hién Ién rò ràng. Và anh ta bàt
dàu cóng viéc cUa minh là dùc bó di tàt cà nhUng phàn tràng.' Thè là
tàm vàn eó thè trao eho tha in. Da sd eàe nguòi tha này dèu dat
xuòng in cUa ho trong càc chùa. Nhu thè eó lai là khóng phài tra
tièn thué nhà, và eó thè chat dò dac kènh càng cùa ho ò dò ma khóng
phài lo dèn ngày mai . Dàn bà duoc dùng nhièu nhàt trong viéc in eàe
sàch ré tièn. Dàn óng chuyén viéc in càc sàch kinh dièn rat dàt
tièn và rat dep, dùng trong càc tu vién Phàt giào. Hình 14 cho thày
càeh tièn hành cóng viéc này. Nguòi dàn bà ngòi xdm duòi dàt,

truòe mat là mot cài ké, goi là yèn. Vói mot cài chdl bang ram, dàu
rat day, chi phèt muc Ién tàm vàn. Ròi chi nhe nhàng dat Ién dò mot
tò giày. Ròi vói mot thù "Bàn chài xdp" bang sa muòp, chi vudt nhe


17-

Ién trén. Nèu nguòi tha dùng tha muc Tàu tdt và khéo tay mot ehùt,
thi eó thè co ngay mot bàn in khóng bao giò phai, muc dàm dèu. Tàt
eà nhung ai dà xài dèn eàc bàn chU Trung Hoa dèu bièt ràng càc bàn
này eó tudi tho ma càc tha giày bang bót gó cùa chang ta khóng thè
nào dat duac.

NGUÒI THO CAO
Chi sau khi nguòi Phàp chièm xù này, nguòi ta mòi thày eó nhUng
tiém hot toc. Qua vày, dàn Viét Nam nghèo qua và it de y dèn cài bè
ngoài, dèn nói nghè cao ràu là thU nghè kièm àn eó con : ho di tùng
nhà de kièm mày dòng kém càn thièt cho sinh sdng cUa ho.
Dàng khàe cUng nén nhò ràng cho tòi bdn muai tudi, nguòi Viét
Nam khóng de ràu. Mot càu tùc ngU cUa ho nói :'^Có ràu là dàu hi$u
tuoi già" . Han nUa, tàt eà càc nguòi bàn xU dèu bai toc. Ho chi de
eho càt bùi toc khi dau nang, nhu khi bi sdt rét, hoac khi ho khòi
nghia, nhu trong eàe vu ò Viét Nam (1907)
Tuy nhién thè he mòi thi tièn bò han. NhUng nguòi khóng de toc
càng ngày càng nhièu cUng nhu nhung nguòi àn mac theo kièu Au.
Bòi vày, do tinh thè bàt buòc, da sd nhUng nguòi hot toc dao
phài làm thém nghè thày man. Nhu vày ho làm nghè dàm bop và ngoày
rày tai. Nhu trong hình cho thày, ho con lièu linh di xa han :
trong mot xU ma eàc bénh dau màt rat thuòng thày, ho mudn lau rUa
mi màt cho nguòi ta nUa, Bòi vày càc bénh viém màt khóng con là

nhang truòng hap le té.
So nguòi mù ò xù này rat lón. su thàt là da sd nhUng nguòi tha
hot toc này dèu làm nghè phù thùy và bòi toàn, và dòi sdng cùa ho
duac bào dàm.

BA BAN TUONO
Cuóe vàn lón de sinh tòn rat là mành liét ò vùng chàu thd Bàe Ky
dóng dàn. NhUng tran lùt, hué lai it, cóng viéc cày cày qua cuc
nhoc, và tinh eành tuyét vong bàt buóe nguòi dàn bà phài eó còng àn
viéc làm; tàt cà nhUng dièu này dà phàt sinh ra mot hién tuang ky
la : su phàn hòa, phàn tàn tàt eà eàe nghè nghiep, và cóng viéc
thuang mai thành ra mot sd vó ké nhUng nghè phù và buon bàn nhò.
T i » l • .-• '"

•--

'•-'.-.

,.,

>


18-

Nguòi ta co thè nói ò Ha Nói mói thù thuc phàm, mÓi thU trai cày
dèu eó ngu.:;i bàn riéng cUa nò. Dàng khàe cùng nén nhò ràng trong
nhUng duòng cùa mot khu phd An Nam, dàm nguòi sdng ngoài duòng rat
dóng. Chàng han nhung nguòi cu-li kéo xe, nhUng nguòi lao dóng tai
càc ben tàu dà tàng thém nhièu tU khi chùng ta tòi day. Hinh ve cho

thày mot màu nhUng nguòi bàn hàng rong, tU sàng dèn tdi di tU nhà
no qua nhà kia . Dò là bà bàn tuang. Day là mot già vi rat duoc nguòi
Viét Nam uà thich. Nói tàt ràng, cang nhu nuòe màm, dò là mot thU
che ra tu cam qao Ién men.
pò nghè cUa bà là cài ma nguòi trong sU dùng de vàn chuyén nhUng
tha khóng nang làm. Nò gòm mot chièc dòn dai bang tre, thuòng hai
cong cong. Bà ta dat nò thàng bang trén vai. Ò mói dàu eò treo mot
cài giòng (quang) , gÒm bdn cong mày hoac day, dò mot cài de hinh
tròn, trén dò nguòi ta dat nhUng dò vàt de gành di.
Nén chù y dèn cù chi dac biét cùa bà ta : mot tay dat trén dòn
gành tay kia giù cho chièc giòng dUng im, dò là chièc giòng phia
sau, de nò dUng dong dua qua lai nhièu. Dàng buòc di vói gòng gành
này thàt là dac biét : nhun nhày, vói vàng và eó thè nói là gidng
nhu Ioan thàn kinh . (?)

NGUÒI SUA CHÙA DÒ VÀT LÀM BANG TRE
Nhièu du khàeh khàng dinh ràng nguòi Viét Nam eó rat it nhu
càu. Mot khàng dinh rò ràng và dUt khoàt nhu thè, là hoàn tòàn sai
su thàt. Phài nói ràng : Nguòi Viét Nam là thành phàn mot xà hói
nghèo và lói thói lèch thèch, chi eó nhUng phuang tién rat eo hep :
bòi vày bàt buóe phài thu hep dèn mùe tdi thièu nhUng nhu càu cUa
minh. Thàt ra nguòi viét Nam rat hoang phi .
Nhung nguòi bàn càc hàng hòa chàu Au nhanh chóng thày rò dièu
ày. Nhung nèu da sd dàn chùng thièu phuang tién tièn tài, thi cùng
phài nói ràng dàn Viét Nam bièt lai dung sd tài nguyén thién nhién
ò tàm tay ho.
Tre duac dùng mot càeh dàng phuc. Trén hai bò song Hòng, mot sd
nhà cUa khóng nhUng làm toàn bang tre, ma dò dac trong nhà cUng
bàrig tre luòn. Xin ké nhUng cài ehòng, nhUng dò dung bang dng tre
càt ngang màt nhUng chièc mành v.v. . .

Ò Ha Nói eó nhung nhà buon chuyén mòn làm và bàn nhUng dò bang
tre. Viéc sU dung dò dà tao ra mot loat nhUng nghè nho nhò. Cài


19-

nghè ly thù nhàt là sUa chUa nhung dò bang tre. Nò cang gidng cài
nghè sUa chUa chén bàt và dò su ò ben ta. Nghè này cùng thuóe vào
Ioai nghè di rong. Dò nghè cUa anh ta thuòe Ioai gon ghé nhàt. Chi
gòm eó mot cài dòn de gành, gol là cài dòn dng.
Anh ta dàt chièc dòn này trén vai. Ò mot dàu, anh ta de cài cua
và nhUng day tre de cót nhung chièc thùng bang tre. Ò dàu kia anh
quày mot cài bò, dò là mot cài thùng khà Iòn dan bang nhUng nan tre
nhò. Anh ta de dùng cu cùa minh trong cài bò này.

CÒNG NGHÉ VÀN TÀI
Ngay cà sau khi chùng ta chièm dòng, nguòi ta co thè nói khòng
eó duòng sa ò Bàe Ky. Nhièu su kién giài thich cài tinh trang thàm
hai này. Xin kè qua : dà ò vùng chàu thd thi hièm và già cao. Mua dU
dói và nhung tran lùt hàu nhu kinh nién khóng phài là khóng eó ành
huòng. Phài nói thém ràng he thdng song ngòi rat dù eho nhUng nhu
càu cùa nèn cóng nghé Viét Nam truòc khi chùng ta dèn dàt nuòe này.
Bòi vày, nhUng dang CÙ chuyén ehò eó sd luang khóng nhièu làm ò
xù này. Nguòi ta chi kè duac ba thU : 1) xe cUt kit, cUng kéu là xe
lan, vi dùng de chò lan, 2 ) cài dòn gành. Dò là mot cày gay dai bang
tre dat trén vai. MÓi dàu nguòi ta deo mot dò nang. Thuòng thi chi
mot nguòi gành thói, nhung ddi vói nhUng dò qua nang thi nguòi ta
tièn hành mot càeh khàe : hai nguòi dat mói dàu cài dòn ò trén vai
minh và khiéng cài dò nang ò giUa.
Nhung phuang tién dich thuc de ehò nhUng dò nang di xa, là cài

thuyèn, hoac tam bàn. Hinh 18 ve lai khà day dù ve phuang tién này.
Nguòi ta eó thè thày eàeh chèo chdng thè nào. Phia sau, mot nguòi
dàn òng day thuyèn bang mot chièc sào và chay doc theo man thuyèn.
Phia kia, thi nguòi dàn bà dang chèo thuyèn. Thuòng thuòng nguòi
bàn xU chèo dUng. Nhu vày ho sU dang dUòc tàt eà sue nang cùa thàn
thè ho. Ò phia giUa chièc thuyèn eó che mot tàm hinh bàn nguyét,
kéu là cài phén. Ta nhò phén là mot tàm dan bang nhUng nan tre rat
khit nhau. Chinh ò duòi tàm phén này, nguòi chèo thuyèn sinh sdng
vói già dinh minh. Nai dò ho don bua, àn cam và ngù ngày, nghi
ngai. Phài nói ràng mói nguòi chò thuyèn dèu làm thém nghè dành
bàt cà. Khi anh ta khòng chò hàng, thi anh dùng thòi giò de dành
bàt cà. Nhu vày anh ta co thè nuòi sdng duac già dinh minh. Ò xù
này, trén càc eon song thuòng co nhièu càu : nhUng ehó ma duòng di


20*

co nhièu nguòi di lai bi mot eon song nàm ngang, thi thè nào cUng
thày eó nhièu thuyèn dàu ò dò. NhUng nguòi thuyèn chài sdng nhò
mày xu ma ho kièm duac khi chò khàeh qua song.

CÒNG NGHÉ QUÀN ÀO
Cóng nghé ta lùa eung càp mot kièu màu eùa thù cóng nghé già
dinh ma nguòi ta khóng sa eÓ vò qua ò xù này. Thuc vày, nò de khép
minh theo màu eòng nghé che tao tàp thè. Dò là kièu làm viéc ma
hién nay ta phài phàt trién ò xU này. Chi eó nò là khóng rat eon
nguòi ra khòi mành dàt cUa ho, khòng làm tan rà già dinh, và nhu
vày cùng khóng làm tan rà td chùc thòn xà. Han nUa bò tièn ra làm
càc san phàm này thi bào dàm, bàn san phàm lai duac già. Nguòi
Trung Hoa hièu rò dièu này. CUng nhu ddi vói nhièu cóng nghé khàe,

ho dòng vai càc óng chU xuòng tàp thè. Vào mot sd ngày, nguòi ta
thày càc duòng phd Ha Nói, nhàt là phd Hàng Dào, day nhUng nguòi eó
ve qué mUa. Ho quày trén lung, trong mot cài hoc nhò, vài xàp lua
ho dà san xuàt duac trong nUa thàng vùa qua. Phàn Iòn sd lua này
duac gai sang Trung Hoa, nhàt là sang Quàng Dóng, tu dò chUng lai
duac mang qua chàu Au duòi cài tén là lua Trung Hoa. Càc nhà xuàt
khàu cUa ehùng ta khóng nén mù tit ve cài mành lòi này, và ho phài
bièt truc lai trong viéc này. Cóng nghé ta lùa dang phàt trièn
nhanh chóng nhò su du già, dàu sao cùng dang tàng trong xù so.
Chàng han xung quanh Ha Nói , mói nàm thày tàng thém sd nhUng khung
cui. SU phàt trièn này khóng giói han ò mot tinh nào hèt, nò phd
bièn ò khàp Bàe Ky.
Chinh phù dà hièu su quan trong cUa cóng nghé này de thém su
giàu eó eho xU so. Chinh phU khóng ngUng khuyèn khich. Nhàt là
chinh pha dà thièt làp ò PhU Lang Thuang mot so dàu tàm. Nguòi ta
ed gang hèt sUc de hòi sinh thU tàm bàn xU. Gidng duac phàt khòng
cho dàn. Mó tà ti mi cài cóng nghé này sé là qua dai, mac dàu càc
pliuang thùe cUa nò con rat ed sa. Nguòi ta eó thè thày noi hình 19
su trình bay mot chièc khung cUi. Nò rat là phUe tap, Trong cóng
nghé này cUng nhu trong nhièu nghè khàe ò xU này, vai trò nguòi dàn
bà qua là dùng hàng dàu. Tuy nhién de dièu khièn khung cUi, nguòi
dàn óng lai giù vai trò tròi ^niat, nhung su mét nhoc Iòn lao thuòng
bàt nguòi dàn bà phài tièp sue cho nguòi dàn óng.


-21

THO NmjOM
Nhièu nguòi Phàp dèn xù này sau khi doc nhièu bài vièt ve xù la,
vói nhUng mó tà day màu sàc man tròn, dà bi chung hUng truòc càc

eành cUa nguòi dàn Bàe Ky. Nguòi vó san ò xU này vàn nghèo tu thuò
xa xua. Anh ta khóng bao giò bièt thuòng thUe cài dep và chàc khóng
bao giò duac thuòng thUc. Anh ta eó tinh thàn hoàn toàn thuc dang.
Màu ào eùa nguòi dàn thàt là kinh khùng, nhung thuc tè. Dò là màu
nàu, con kinh hÒn han eà nhUng ào quàn cUa nguòi Anh ma Edmond de
Goucourt dà ghé tòm. Nguac lai, thU màu nhuóm bang cU nàu {mot thù
cù cày) thi khòng bao giò phai. Nò cUng it da, và hinh nhu nò eó
khà nàng thàt su khóng thàm nuòe.
Da sd càc nguòi tha nhuóm dèu di rong, nhàt là nhUng tha nhuòm
càc dò ròi dac biét là càc dò xa xi . Trai lai nhUng tha làm viéc tal
ehó thi chuyén nhuóm nhUng tàm vài bình dàn, nhUng chièc ào nàu.
NhUng nguòi này tàp trung dóng nhàt ò Ha Nói . Nguòi ta gap thày ho
rat nhièu ò khu phd Sinh TU. Phuang thUe làm viéc cUa ho thuòe vào
tha dan giàn nhàt. Thude nhuóm cUa ho trén hèt thuóc Ioai thào
móc. NhUng tàm vài duac nhuóm nhièu làn. Sau mói làn nhuóm, lai
dem phai nàng. Nguòi ta trai eàe tàm dò trén mat dàt, càng cho thàt
thàng. Cóng viéc eudi cùng eó mùc dich eho vài àn màu thàt chàc, là
dàp vài. Dò là cóng viéc duac dién lai trén hình sd 20. Xàp vài
duac dat trén mot tàng dà. Nguòi tha dùng mot cài vò dàu hinh tru,
kéu là vò tày. Dàp xong ròi, xàp vài duac rò ra, nguòi ta trai nò
trén mot cày tre nàm ngang nhu thày ò trén.

QUÀN ÀO MÀC MÙA DÓNG
Ò Bàe Ky eó mot "mùa dóng" . Thòi ky này trai dai ta thàng muòi
mot dèn thàng ba. Trong thòi ky này lién mién eó suang mù và mua
phùn, mot tha mua nhó nhung thàm uòt và kéo dai nhièu ngày lién
tièp. Khi dò nhiét dò xudng tòi 8,10,12 dò. Dò là thòi ky ma nhUng
nguòi di dàn khóng nén tòi. Nò cho nhang dàn thuòe dia già cài càm
giàc ve lanh. Nhièu nguòi chiù khóng ndi và thich ò Nam Ky han.
Chinh nhung nguòi viét Nam cUng than phièn ve mùa này. ve mUa này

eó cài eành rat dac sàc ddi vói nguòi quan sàt. NhUng nguòi bàn
cUng mang trén minh ho tàt eà sd ào quàn ho eó : thuòng khi eò tu
bdn dèn sàu ào quàn ràch ruòi, và lung tung. Nhu vày, ngoài eàc
duòng phd, nguòi ta thày diéu hành nhUng tén he rat thiéu nào.


22

Giai càp trung luu mac nhang ào lua ben, eó nhòi bóng ò trong. Da
Phàp, hàng len, bàt dàu xuàt hién, nhung dò mòi chi là su ddi mòi
cUa mày chàng thòng ngón tàn tièn.
Nhung tha che tao càc vàn dùng làm bang bòng gòn thi quy tu ó Ha
Nói, nai phd Hàng Bóng. Dò toàn nhUng nhà tu bàn nhó khà du già, vi
cóng viéc buon bàn này dòi sU dùng mot thù nhàn cóng dac biét, vói
cà m(5t ehuói nhUng cóng viéc kéo dai. NhUng hình sd 21 và 22 cho ta
thày vài màu viéc làm dò. Nai hình 21 eó mot nguòi tha dang tièn
hành viéc dàp bóng, là cóng viéc sa bò, mot còng viéc chàm chap.
Nguòi tha ngòi chòm hóm duòi dàt. Bóng gòn duac dat trén tàm vài
hình cha nhàt. Dung cu nguòi tha sU dùng eó ba phàn chù yèu. Thù
nhàt là mot cài càn dai, dat nàm trén màt dàt. Ò phàn giUa cUa nò eó
gàn sai day thép rat ben, dàu kia buóe vào mot cày sào bang tre,
càm chat trén mot thòt gó dat trén mat dàt. Nguòi tha dàu bit khan
de giù toc khói bui day dat barn vào; Anh ta ngòi chòm hóm trén thòt
gó, mot tay càm càn dai de dua mot sai day thép trén khàp mò bóng
gòn. 1 Tay kia anh ta càm mot cài que nhò, dat vào sai day thép.
NhUng su rung dóng làm cho eàe sai bóng tai ra rat nhanh. Cóng viéc
này co tén là bàt bóng.
Trong cóng nghé khà tè nhi này, vai trò nguòi phu nU rat dàng
kè. Nguòi ta co mot chUng eò nai hình sd 22. Mot ngUòi dàn bà dang
lo dòn bóng cho mot chièc ào. Mot tàm vài hình chu nhàt duac trai

ra trén mat dàt nhu trén kia. Trén dò nguòi ta dàt chièc ào dà duac
mòbanhra, ròi bóng duac dat Ién trén.
• Cóng viéc phài làm là nén bóng dèu tu dàu no qua dàu kia, và
phài làm sao nhét duac càng nhièu bòng càng hay. Nguòi dàn bà duac
trang bi mot thòt gó tròn khà nang, mat duòi rat nhàn, mat trén co
ehó tay càm hinh bàn nguyét, goi là cài tay eo. Bà ta dua cài thòt
gó ta ehó này qua chò khàe, và lày tàt cà sUc nang cUa thàn thè de
ép thàt manh.

CONG

NGHÉ THUC PHÀM
•

•

Ò viét Nam cùng nhu ò Trung Hoa, dàn chùng eó thè nói là ehi àn
rau, àn chay. Càn bàn cùa luang thuc hàu nhu ehi eó gao. Co thè nói
thit chi là mot thù già vi cho luang thuc kia. Dièu này hoàn toàn
dùng eho nhUng lòp nguòi nghèo. Qua vày, su vàng bóng già sue giài
thich tai sao già thit lai cao nhu thè. Phài nói thém ràng ò thòn


-23-

qué, viéc chàn nuói heo, vùa de vùa it tdn kém, co mang lai mot su
bù dàp. Nói chung, thi thit là mòn àn xa hoa ddi vói quàn chùng
Viét Nam. Chi eàn du mot bua àn dai le thi thày rò dièu này. TU khi
chUng tòi xù này, su du già thàt su tàp trung dàn tai càc thành thi
dà làm eho nghè hàng thit phàt trién manh. Nguòi ta cùng bièt ràng

nhung ly thuyèt Phàt giào con it nhièu ròt lai trong tàm hòn nguòi
dàn Viét Nam vàn trùm Ién còng nghé hàng thit mot lòi lénàn; nhUng
tha hàng thit ò trong dia ngac sé phài chiù nhUng dau khd ma ho dà
bàt càc sinh vàt dà chiù.
Dàu sao thi nghè hàng thit cUng duac chia thành hai ngành riéng
biét :
1/ Nhung nguòi làm thit tràu bò.
2/ NhUng nguòi làm thit heo.
Nguòi ta eó thè bò qua khóng nói dèn nghè bàn thit ehó : Day là
tha thuc phàm cUa nhUng nguòi sành àn, nói thàng ra là nhUng nguòi
dòi bai. Mot trong nhung tói Iòn nhàt là di chUa sau khi dà àn thit
ehó.
Càc phuang tién dùng de sàt sinh thuòe Ioai ed sa nhàt. Nguòi
ta co thè thày nai hinh 23 càeh thùe it thanh lich de ha mot con
tràu. Cóng viéc dòi hòi khóng duòi bdn nguòi. Và con vàt phài
thuóe Ioai eó sUc trung bình thòi. Dàng khàe con tràu là con vàt co
it lai hàng dàu ddi vói nguòi nòng dàn Viét Nam, cho nén ho chi ha
sàt khi nò dm dau hoàc dèn tudi già thói. Khòng eó nò, cóng viéc
noi nhung thUa ruóng day bùn sé chàc chàn khóng thè nào làm duac.
Nguòi ta tròi chat bdn chàn con vàt, cho nò nàm xudng dàt. Mot
nguòi trong bon lày hèt sue kéo manh duòi nò de nò khòi chòm Ién.
Mot nguòi khàe cang làm thè ddi vói cap sùng eùa nò. Nguòi thù ba
lày hèt sUc nang cUa minh de Ién mòng eon vàt. Nguòi dò tè chinh
edng sé dua mot cài thUng bang gó sàt lai de hUng huyèt, ròi anh ta
thoc ngay eon dao dac biét, kéu là eon dao don (nhon) vào phia duòi
tai eon vàt. Nguòi ta khóng bièt .phuang thUc dàp chèt bang bua ta.
Càeh gièt mot eon heo cùng khóng kém phàn ky quae, nhu ta thày
trén hinh sd 24. Con heo do nguòi Viét Nam chàn nuói thàt là mot
con quài vàt : thàp lUn tit, bung kéo le dàt, nò khòng buòc di
duac. De chò nò di, nguòi Viét Nam tròi bdn chàn nò. Ho dat duòi

bung nò mot cày gay dai bang tre, luòn vào giUa bdn chàn, nhu thày