C. Mác và PH. Ăng - ghen về giải phóng con người

V

/v

f)AI IIOCQUOCCJIA HA NOI
ruròNc; \)\\ HOC KMOA HOC XÀ nói vÀ NIIAN

^ AN

N(;i'Vf<:N IH! niANFI HUVKN

e. MÀC VÀ PH. ANG - GHEN VE GlÀl PHÓNG CON NGlTàl

( IIUVKN I\(;ÀNH : ( NDVHC VÀ CINIA LS
MA SO 5.0L02

LUAN VAN ITIAC SV KIIOA HOC TRIET HOC

Mivìn ìwOmì I) AN KIIOA no( : (;S-TS NCÌUV^N HOT M I
r:
TRJN:^THMT'^IIÌ^:T:N

'^-^/J-^

Ha noi - 2001


I.òi caffi dnoff

\o\ xiii cani doan dAy là còng trình ngliién cùii cùa liéng lòi. N(3i d u n ^ de
cAp dén tronfi luAn vAn là Iriing thirc va dura dirgc còng bò, inoi (rfch clÀn dcu

lìoàn toàn xàc Ihuc.


MUC LLC
NOIDUNG

Phàn mò dàu
Nói dung

Chuong L Quan niem cùa mot so nhà triét hoc phircmg Tày
truóc Mac ve con ngU(ri va giai phóng con nguòi.

TRANC;

5
9
9

I. I Quan niém cùa càc nhà triét hgc tu co dai dén trung dai.

g

1.2 Quan niém cùa càc nhà triét hgc thòi ky Phue Hu'ng. ean deli
va eó diéii Diic.

'^"^

1.3 Dành già ve quan niém con ngUÒi va giài phóng con nguòi
cùa càc nhà iricl hoc tru'óc Mac.

30

Chuong 2. Quan niém cùa C.Màc va Ph.Àng ghen ve giai -^^^
phóng con nguòi va y nghTa cùa nò dòi vói su nghiép \ày dung va
phàt trién e(m nguòi Viét nani hién nay.
2.1 Su' phé phàn cùa C. Mac va Ph.Àng ghen ve tình trang con
nguòi trong \à hòi tu bàn là ca so de dàt ra van de giài phóng con

->^

nguoi.
2.2 Con ngu'òi trong mói quan he vói tu nhién, xà hói va con

48

diròng thuc hicn su giai phóng con nguòi .
2,3. Y iighTa quan niém cùa C. Mac va Ph. Ang ghen ve giai
phónu eon nuiròi dòi \ai su nghiép xày dimg va phat trién con ngu'òi
Vici Nani hicn na\.
Ket hian.

Danh nuic tài liéu tham khao.

79

^'

0-5

PHAN MÒDAIJ

/ . Ly do chgu de tài.
Sue manh ehù yéu trong toàn bò hgc thuyét cùa C. Mae va Ph.Àng ghen
là tu tuòng giài phóng con nguòi khòi àp bue bóc lòt, bài còng. Irà quyén làm
nguòi cho con nguòi va de cao già tri sàng tao cùa con nguòi trong tién trình
lieh su.
Tiuóe C. Mae càc nhà triét hgc va càc nhà xà bòi hgc cùng dàt ra vA'n de
giài phóng con nguòi khòi bài còng va àp bue xà hòi. Nhung hg thiròng trong
mong nhiéu (V long lù thien cùa nliùng nhà hào tàni va gùi gàni niém fin cùa
niình vào nhuiig bién phàp thuyét phue, giào due là eó thè Ihay dói duge che dò
xà hòi va so pliAn con nguòi.
Ké thiia va phàl Irièn tu tUÒng cùa càc bAc lién bòi C. Mac va Ph.Àng ghen
da xuAÌ phàl tir nhùng lién de hién Ihue cùa su tón lai con nguòi de lini ra con
duònu giài ph('ing con nguòi khòi àp bue bóc lòt va giài phóng Iriel de con nguòi.
Do hoc lluiyét cùa C. Mac va F^h.Àng ghen eó sue thuyét phue cao nhu vAy
nén no lòi cuon rat nhiéu càc hgc già trén thè giói nghiéii cùu tìm hiéu. Tiiróc kia
càc lìllà triét hgc pliuang Tày hién dai tìm eàeh phù nlian hgc thuyéì ve con
nguòi trong chi\ nghla Mae - Le nin. Ngày nay biét ràng khòng thè phù nhan
dwac hoc lhii\él dò, hg lién chuyèn sang hiróng là'n còng kliàc. Theo hg dinh cao
cùa hoc ihiiNcI ve con nguòi ma C.Màc dà dat dén là " Bàn thào kinh té triét hoc
1844 " san này C.Màc da lù bó ehù ngliTa nhàn d^o de di vào lình vire kinh té
hoc chinli (ri.
Trén Ihuc té san su siip dò cùa Lién xò va càc nu'óc xà hói dui ngliTa Dòng
Au nhiéu cjuan diéni dio rAng ehù nghìa Mac dà lòi Ihòi, ran^ hoc ihuycl Màc ve
linli lai yéu \é cadi mang vò san \à su phàt trién cùa hình ihài kinh té xà lioi
còng san din ngliìa là iio liróng, sai lÀm. Mat kliàc nliùng ihàiih uni d;ii dirgc cua
ehù iiLihìa lu bàn hién dai làm nhiéu nguòi làm tuòng bàn chat cua dui nghìa tu
bàli dà Ihay dòi khòng phài nhu" hgc thuyét Màc dà chi ra. Triinc luih hình dò

vice nghién cùu iilnìng tu luòng cùa càc nhà kinh dièn Màc xil ve su llia hoà con
nguòi Irong diù nghTa tu bàn, ve su giài phóng con nguòi deni lai cugc song dich
Ihuc cho con ngUòi va phàt trièn toàn dién con nguòi là cAii ihiéì. gòp phfui vào
viée nhàn thùc dùng vàn de, va khàng djnh tfnh chat nhàn dcio hién lliire cùa ehù
nghìa Màc.
Viét nani lira chgn con duòiig di lén ehù nghTa xà hòi va chùng ta dang
tién hành su nghiép còng nghiép hoà, hién dai hoà, iihàni xày dirng ca sa vàt chat
ky thuAt cho ehù nghìa xà bòi. Trong qua trình xày dung dal nuóc Dàng ta luòn
dal con nguòi vào vi tri trung lAm cùa su phàt trién kinh té xà bòi, eoi con nguòi
khòng ehi là dóng lue ma dóng ihòi con là miie tiéu cùa su phàl trién A'y de dcit
ditac niiic dich: dAii giàu, nuóc manh, xà bòi còng bang dcin ehù, vAii minh. Dàng
ta IA\ ehù nulùa Màc - Le nin va lU lUÒng Ho Chf Minh làm kim chi nam cho
nigi hoal dònv.. Vi vAy viée nghién cùu tu tuòng cùa C. Màc va Ph.Àng ghen ve
vAìi (té giài phcSng con ngUòi co y nghTa rAt lón dòi vói viée dò ra chfnh sàeh va
con diròng Ihuc hién miic tiéu phàt Irièn con nguòi ó nuóc ta hién nay, va qua dò
góp phàn khaiig dinh laiig ehù nghìa Màc - Le nin va tir liróng Ho Chi Minh vàn
Ihuc sir là "càm nang'' liép tue soi sàng su nghiép giài phóng Iriel de con nguòi
Viél nani.
2. 77//// /////// nghién

culi.

Vàn de ve giài phóng con nguòi là vATi de tao nén già tri lón nhàt cùa hoc
(hu)cl Màc - Le nin. Vi vay nò lòi cuon nhiéu hgc già quan tàm nghién cùu ò
nhiìn*: bìiih dién khàc nhau. 0 trong nuóc dà eó nhiéu còng liình nghién eiìu ve
\ Ali de này nhu':
- Triiòng Lu'ii: Hai mat trong lu tuóiig giài phóng con nguòi cùa hgc thuyéì
Màc. su còn^ hién vi dai va nhùng luAn diém phài bi virgt qua.
Tap chi triét hoc so 3 / 1993.

- Pham VAn Duyén: Phài chAng tu tuòng giài phóng con nguVyi cua Màc dà
cu, mot chién \ à khòng tuòng.
Tap chi triét hoc so 1/ 1994.


- Hoàng Chf Bào: Chù nghTa Màc là ehù nghìa iihAn dao hién Ihuc mang
dac liuiìg khoa hgc va eàeh mang.
lapehi Iriéì hgc so 2/ 1996.
- Dàng ììuu Toàn: Phàl trién vi con ngUÒi trong quan niém cùa Màc va sir
nghiép còng nghiép hoà, hién dai hoà nhàm muc tiéu phàt trién con nguòi ò nuóc
la hién nay.
Tap chi Iriéì hgc so 1/ 1997.
- Ngu)ciì Vàn Huyén: Chù nghTa Màc - Le nin trong su nghiép phàt trién
con ngirói Vici Nam Ihòi gian qua va trièn vgng cùa no.
Tcipehi triét hgc so 4/1992.
- Hoànu Vàn NghTa : Quan niém cùa triét hgc Màc ve quyén con nguòi.
LuAn \an tliac sì Iriéì hgc. Ha nói, 1999.
- Tran F?aeh Tiiyéì: Tu tuòng ca bàn cùa C. Màc ve bàn chAÌ con nguòi.
LuAn \An Ihac sì triéì hgc. Ha nói, 1997.
- TiÀii Ngge Ành: Quan niém ve bàn chat con nguòi trong lidi su triét hgc
phuang TAy tir Iriéì hgc co dai dén Iriéì hgc Càc Màc. LuAn van thcic sì triét hgc,
Hanoi. 1998.
- IMiam Nhu Ciraiig ehù bién: Ve vàìi de xAy dung con nguòi mói. NXB
KHXH, 1978
- Sàeh dich nuóc ngoài eó còng trình sau: Con nguòi nhùng y kién mói ve
mot de lai cu. An Manh Toàn dich- NXBST, Ha noi 1986.
Nhìn clniiig càc làc già trén dAy ehù yéu trình bay quan niém cua Iriéì hgc
Màc ve l^àii cliAÌ con nguòi va mot so bài viét trình bay nhùng nel khài quàt ca
bàn \à iihùni: iihAii dinh cùa làc già ve y nghìa tu drang giài phóng con ngUcVi

trong triét hoc Màc - Le Nin. HoAc chi trình bay vAn tc4t nhùng nel khài quàt ve
tu' lu'ono giiii phóng con nguòi Irong Iriéì hgc Màc \'à chù \éu de cap ò phirong
dién qu\én con nguòi nhu trong luAn vàn fhac sT cùa Hoàng Vàn Nghìa.
Vi vA\ \ An de giài phóng con nguòi trong triét hgc Màc xit cAn phài dirgc
ngliicn ciiu cu ihé \à Irìiili bay mot càch eó he thòng de gòp plian vào vice nhàn
thùc lai mcM c i d i dà\ du va he thòng ve vAìi de dò. VcVi kliiiòn khò cua inói luAii
vAn Ihac sì, lac già chgn de tài: "C. Màc va Ph. Ang ghen ve giai plKìiig con


nguòi", vói mong muòn góp phàn làm sàng lo vAìi de ve gi/ii ph(')ng con nguòi

nén phu.?. Min dich^ nhiéni ru cùa luàn

ràn.

- Muc dich : LuAn vàn góp phAn làm io quan niém cùa C Màc va Ph.Àng
ghen ve vAn de giài phóng con iiguòi tu do Ihày duge già tri nhàn dao hién tliire
cùa diù ngliì.i Màc, \'à buóc d'h\ làm sàng lo y nghìa llure lién cùa quan niém dò
dói v(Vi su nghiép xAy dung va phàt Irièn con ngu'òi Viét Nam.
- De dal di\ac muc dfeh dò luAn vàn eó nhiem vii sau :
a- Trình bay quan niem ve con ngUòi va giài phóng con nguòi Irong lidi
su triél hgc pliirang lAy thòi ky truóc Màc tu eó dai Hy lap dén eò dién Due.
b- Trình bay \l\ pliAn lidi quan niém cùa C. Màc va INi.Àng ghen vC giiù
phónn con nguòi va y ngliTa cùa nò dój vói su nghiép xAy dung va phàt trièn con
ngiròi Viél nam hién nay.
4. Phuong phàp nghién cuìi crìa hiàn

vàn.

LuAn van su dung pliuang [ihàp cùa chù nghìa Màc - Le nin, dac bici
phUong phàp phàn lidi va long hgp, lieh su' va lo gic, phirofiig phàp di tu liù'u
lugng dell cu Ihé...
5. fìóng góp cùa luàn

ràu.

' LuAn vAn làm io quan niem cùa C. Màc va F^h. An^ ghen ve giài phóng
con ngiròi, c]ua dò gòp phàn bào ve chù nghìa Màc.
- Biróc dAu làm sàng tò y iigliTa thuc tién quan niem cùa C. Màc va

Ph. Àng

ghen dòi vói su nghiép xAy diiìig va phàt trièn con nguòi Viét nani hién nay.
6. Y nglìia cùa luàn

ràn.

- LuAn \Aii co thè làm fai liéu tham khào cho càn bò giàng day va sinh
\ ién Hong quii Irình giang day va hgc tAp mòn hgc co lién quan dén de lai.
- LuAn \ a n eó thè dùng làm tài liéu tham khào de càc tàc già liép tue di
sAu nghién ciru de lai này.
7. hi't càu cùa luàn

ràn,

Ngoài phàn mo' dAu , kéì liiAii, liiAn vAn goni 2 chuong. 6 liéì va phàn lai
liéu Ihani khao.

NÓIDUNG

CHUONGI
QUAN Nlf:M C OA IMOrSÒNIlÀ IRlf:i IKM PlIUONCi JAY
TRIJÓ( MA( V^^CON NGirÒI VÀ GIÀI PHÓNCÌ ( O N N(;i/ÒI

/ . / . Quan niem crìa càc nhà triét hoc tu co dai dén trung dai.
ì l i

(Juan ììH'fìì (ita < à< nhà tìiét

hoc co dai Hy

lap.

Thòi ky co dai Hy lap là Ihòi ky cùa che dò chiém hùii nò le, dAy là xà hòi
eó giai cAp dAu lién Irong lieh su loài nguòi. Triéì hgc ra dòi, lón lai, phàt trién
trong gali mot Ihién nién ky, nò de lai nhùng dàii àìi dàm net trén con diròng phàt
Irièn cùa Ilici hgc pliircrng lAy. Trong nhùng vAìi de ma Iriéì hgc quan lAni nghién
cùu Ihì vAìi dc^ ve con nguòi là vAìi de trung lAm cùa càc hgc thuyéì triéì hgc.
Tionu Iriéì hoc Ihòi ky diiw, vAìi de ma càc nhà triét hgc quan lAni là lini hiéu tu'
nhién vói mong muòn virgt qua ành huòng cùa thè giói quan th<Àn Ihoai dem dén
lòi giiii dàp khoa hoc ve giói tu nhién. Su' quan lAm dén tir nhién khòng phài vi
bàn lliAn tir nhién nià vi chinli con iiguòi, vi su khAng dinh vi Iri con nguòi trong
Ihé giói. Con nguòi khòng chi là mot yéu tó cùa vù trii ma con là chù thè nhàn
thùc \u Irli, c(') naiig lue nhàn thùc "ngang tàm th<Àn linh". Quan niém cùa Pilago
coi liiéì già là nguòi yéu niéìi su" thòng thài dà àii chùa y tuòng sau xa dò. Va nùa
sau Ihé ky ihù V truóc còng nguyén, khi nén dàii chù, chù nò ò vào giai doan
phón Ihinh, triét hgc, logie hgc eó diéu kién phàt trién. Su phàt trién dò hiróng
càc nhà Iriél hoc quan lAm dén khà nàng fu duy cùa con ngiròi. de cao khà nang

tri tue cua con ngu'òi. Thòi ky này vàn de ve con nguòi, xà hòi dvMc nói lén trong
càc hoc ihuNcl Iriél hoc. Triéì hoc hiróng dén de cao con nguòi \()"i lir càch chù
thè nhàn thiic, tu duy. Vói su' xuàì hién cùa phài bién thuyéì " Làn dau tién cà
nliAn nò Ihàiili quan loà phàn xét nigi tliù". [57,79J.

Quan làm dén con ngUòi \'à nhùng luAii giài cua càc nhà liiét hoc co djii \é
con nguòi dà làm nén linh tliàn iihAii vàn cùa triél hoc thoi kv nà\. No khòi dau


10

bang luyén ho cùa Prolagor : "Con iigUòi - Ihuóe do cùa van vai" va liép tue loà
sàng ò Xòeràl. Platon, Arixiòi... Càc nhà triét hgc thòi ky này lAp liiing ly giài
bnn chAÌ con nguòi, hoat dóng song va nàng lire sàng tao cùa ho. Vice de cao
hoal dòng nhan lliùe cùa con iiguói, khang djnh vai Irò lidi cUc cùa con nguòi
trong nliAn lliùe cho ihA'y càc nhà triét hgc eó deli dà ehù y dén con nguòi ly tri,
khàng dinh sue manh, tri lue cùa con ngUòi. Mài khàc dirói hình thùc con sa khai
càc nhà triéì hgc eó dai dà de cAp dén con nguòi trong xà hòi. Luàn diém cùa
Xòenit " Hà\ iihAn biéì ehinh minh" nghTa là khàng dinh con nguòi nhAii biét
minh nhu mot thuc thè xà bòi va dao due, han nùa khòng phài vói lùih eàeh là
mot cà nliAn. ma Inróc hèì là mot con nguòi nói chung" f57,9()|.
Dén A-rix-tòì, quan niém ve con nguòi dà tién thèni mot buóc mói, con
nguòi duae dna ra duói càc góc dò khàc nhau: Con nguòi dao dire, con nguòi
chfnh tri...Theo A-rix-lòì "Con iiguòi là càc Dzoon politie - thii'c tón xà hòi chfnh
tri". Nhu vAy A-rix-lól dà hièu con nguòi vói tu càch con nguòi, xà bòi. Diéu dò
thè hién ró Irong vice òng phAii biét khài niem còng dAn va khài niém con ngUòi.
Con nguòi là mot sinh vAl xà ligi, mot vAI hgp quAii vi vAy con nguòi biéì lira
chon hành \ i \ ù thè phù hgp vói ehiiAn mire chung.
Nhìn eliiing con ngu'òi trong Iriéì hgc Hy lap co dai là su' kél hgp ly tri vài
due hcinh. su khòn ngoan va mire thuóe, khàt vgng tu' do va tiàeh nhiem còng

dAn.
Khi c]uan tAm dén con ngu'òi thi vAìi de ve giai phóng con ngu'òi cùng dirae
càc lillà triél hgc dal ra va giài quyéì phù hgp vói diéu kién lidi su lue dò, Trong
thòi ky ma khoa hgc con chua cLat dén su phàt trién phón thinh, con nguòi con
daii^ le lliiioc vào nliiìng quan niem cùa thàn Ihoai khi ly giài tu nhién va cuóc
sòn^ cua minlì ihì vàn de giài phóng con nguòi duge càc nhà Iriéì hoc dat

ra

Iriròc lièi là su giài phóng khòi quan niem le thuóe vào siéu nhién. Ménh de :
Con nguòi - ihuòc do cua van vAt cùa Prò-ln-gor iiìòt mal khAng dinh vi IIT. kha
nàn^ cua con nguòi, niAI khàc thè hién khàt vgng vuofn lén. su" tu" do. khòng chi
Ihoàl ra khoi su ràng buòc tir nhién nià con là clnì thè chi phoi e.ic Ine luong tu
nhién.


Il

Sau CHOC chién lianh Hy lap - Ba tu, rói lién tiép càc euge chién lianh giùa
càc Ihành banu cùa Hy lap, cùng nhùng dAu hiéu khùng khoàng cua nén dAn ehù,
fA't cà nhùng su bién lieh su dò là thue té làm cho càc nhà Iriéì hgc bài dàu nhan
thà'y mat trai cùa che dò tu hùu dàu tién trong Ijch su loài nguòi. Tu dò này sinh
khài \ gng tini kiém tir do cho con nguòi ò mot thè giói lòi dep bau. Càc nhà triéì
hgc bai dàu dal ra vAìi de: C<Àn phài xàc lAp mot Ihiét che xà hòi nhu the nào de a
dò con nguòi duae song hanh phùe, binh yèn. Platon xày dung mot mò hình nhà
nuóc ly tuòng (V dò khòng con tu hùu, mot nhà iiiróc còng dòng llieo Platon co
thè dem dén dio con ngUòi euge song tòt dep han càc Ihiét che xà hòi truóc day.
A-riX'ioI muòn xAy dung mot nhà nuóc ò dò con ngu'òi song llieo nguyén
lAc "trung dung". ludo va hanh phùe.
Tuy nhién, do lioàn càuli lieh su va lù lAp Iriróng giai eàp, càc nhà triéì hoc

kliòiiiz virgi c|ua nhùng hriii che nhàt dinh trong quan niém ve con ngu'òi va xà
bòi. VAìi de giài phóng con nguòi ditac dàt ra iihu'ng khài vong lu' do, su mong
muòn hanh phùe cùa con nguòi trong mot xà bòi ly tuòng khòng phài là cho toàn
bò nhùng ngiroi lao dòng ma chi dio mot thièu so nguòi lliiiòc tàng lóp qiù toc.
Con tliAn phàn cùa nhùng nguòi lao dòng, nò le khòng diuie de ei\p dén. Mò hình
nhà luróc ly lirong cùa l^lalòn Ihuc cliAÌ ehi là su mò là lai Ihuc trang cùa nhà
nuóc qui toc - mot che dò lAp ra chi nh<Àm khuyéeh tiii'ctiig su ean dàm, hiéu
lliAng. chién liaiih ma khòng nghT dén hoà binh, vi su an nhàn cho nguòi dan.
Trong diéu kién dò quyén Igi cà nhàn bi hy sinh. A-rix-tòì chù liirong mot xà hòi
duge phàn dong dAn chùng chAp nhan, mot thè ehéchnih tri '^liung dung" de phò
bièìi. Nhiing ly luòiig cùa òng. vhn là xAy dung mot Nhà nuóc dai Hy lap ma ó dò
nguòi H\ lap sé làm chù càc dAn toc khàc. Nhu vAy khàt vong tu do. hanh phùe
ehi cua mot ihiéu so nguòi chù khòng phài là mgi con ngu'òi noi chung.
Mài dèn thòi ky Hy lap hoà, truóc nhùng bién dòng lidi su, niòl so nhà
triél hoc dà hiéu hién sir pli;in khàng linh lliÀn tiiróe nhùng bién dòi dàv bi kieh
cùa euge song mói cii iihAn trong thòi dai dang eó dAìi hiéu suy dòi ve dao due.
Càc lillà Iriél hoc dui ligiig déìi con iiguòi cà nhàn, dao due eà nhiìn. Nlui'ng thaì
\gng ve lliAii phAn ce»ii nguòi ve euge song dà làm này sinh nr liionp \é mòi \à


12

hòi loàii vcn ma con ngUÒi déu tu do trong dò nò le duge Irà lai lén ggi con
nguòi. Màc dù càc nhà triét hgc ò thòi ky Hy lap hoà trén llure té thè hién su mal
long lin vào khà nàng nhàn thùc xà bòi va thiét làp mot euge song kieh thieh con
nguòi kliàm plià, vuan lén. Nhung chfnh nhùng bi kieh cua euge song dà làm
xiiAÌ liieii ò ho nhùng lu tuòng mang tfnh nhAn dao.
Nhìn chung càc nhà triét hgc eó deli khòng thè virgt lén trén lap tiuòng giai
cA'p va thòi dai cùa ho. Nhùng vAìi de hg nèu ra dàt ca sa de càc nhà triét hgc thòi
ky sau liép lue giài quyéì trén nhùng binh dién khàc nhau tuy vào mòi ihòi dai

lieh su.
1.1.2 Oittfff fficfìi ( lìa làc filìù trivi

hoc n-niìy^ ( ò Tày ati

Xà bòi TAy Au trung eó là xà bòi phong kién duge dac trung bòi nén van
minh nòng nghiép. Dac trung ca bàn cùa nén san xuAÌ thòi ky này là nén kinh le
mang linh tu nhién, lue lugng san xuà't con fhà'p kém. Vé mat xà hói là su thòng
fri cua hai the lue: The quyén va thàn quyén. Thòi ky này trong càc nuóc TAy Au
nhà Ihò eó quyén lire lAÌ lón trong xà bòi, nàm trong tay mgi quyén hành chi
phòi moi mal Irong dòi song xà hói. Vi vAy, mot Ihé giói quan tòn giào va thàn
hgc bao liùin lén lAÌ eà càc lình vue dòi song tiiih thàn cùa xà ligi. Su' ra dòi cua
xà hòi phong kién là mot tài yéu khàeh quan thè hién xu Ihé vAii dòng hgp qui
luAl cua lieh su nhAn locii. Nhùng thành qua san xuAÌ vat chAÌ va ky IhuAt duge
liép lue phàl huy Irong hoàn cành mói. "Song con ngu'òi trung eò chi duge eòi bò
mot pliÀn gòng cùni nò le vé thè xàc, con dòi song linh thàn Ibi bi dòn day vào
mot kluiòn khò tham chf chAt chgi hofn xira^^ [4,13].
Diéu kién kinh le xà hòi chi phòi manh me thè giói quan cùa càc nhà triéì
hoc. \ An de \c con iigiròi va giài phóng con ngiròi cùng duge càc nhà triét hgc
dal ra \à giiii cjiiyèl trén hình dién mòi khàc vói Ihòi ky eò dai. Hình ành con
nguòi ly tri cua thòi ky eò dai khòng con phù hgp vói xà bòi trung co. Con nguòi
già dà\ chi diroc xeni nhu mòi sinh vAI tliu dòng ehò su bau |ihii"(re cua Ihugng
de. ( ;ie nhà liiél hoc thòi ky này quan niém con nguòi bao gòni hai phan: Thè
xàc \à linh hon. iK^ng dò linh lión dóng vai Irò quyél dnih ehi phoi thè xàe.
"Linh lióii là còl lòi Irong con ngUòi, chù khòng phài ihAn xàe. Linh hon là b;tn


13

Ihé più VAI ehal, più kliong gian, phi lugng Ifnh va Ihire thè linh lliAn IhuAn luy

dòe lAp. khong eó diém gì chung vói nhùng chùe iiAng sinh hoc cua ea Ihé
nguòi"' (4. 96-97]. Tu su ly giài dò Òguytxtanh cho ràng: " Con nguòi là linh hon
ly tnih, diéu khién ihAn xàe^^ [4, 971.
Quan niém con ngUÓi cùa càc nhà triét hgc trung co mang tfnh chat duy
lAm ihÀn bi. Vi vAy vAìi de giài phóng con ngUòi dugc càc nhà Iriél hgc giài
quyél Iheo càch thùc dac trung cùa thòi ky thòng Iri cùa tòn giào. Co quan niém
d i o lang thoi ky Irung co, Iriéì hgc TAy Au ehi dan Ihuàn là su binh giài kinh
(hành. Iriél hoe bi thòng tri bòi tu liróng phàn nhAn van. Thue chat su xét doàn dò
chua di vào Ihuc chAl vAìi de ma chi dùng lai cùng lAni là ò khia caiih su liéu hgc.
Tiiróe nhùng bién dòng cùa lieh su, nguòi clAii Irong xà ligi trung eò là nhùng con
nguòi hoàn loàii le thuòc vé mal thAn xàc va dòi song linh thàn vào tàng lóp qin
toc. \ ì \ Ay uiai phóng con nguòi là tao elio con ngu'òi duge tu' do Ihoàl ra khòi
linh liang cua xà hòi hién lliire. Nhung hién thuc iighèo niu} cùa xà hòi phong
kién d i o thA\ su giài phóng con ngUòi vé phuang dién tiÀn thè là khòng thè "khà
thi". nhu va\ ehi con mot iiiAf là giài phóng con nguòi vé mal tAm hòn. Su' 'Wen
biì liu à(ì'' Ilo iliành mot nhu cAu cùa con ngiròi trung eò, nhu cAu lho;'i man su"
giài phong khoi nhùng khò kliAii khòng thè kliAc phue nói cùa tiAn the trong
kliuòn khò ' k i n h té tu nhién". Trong (hòi ky cliuyén liép tir xà hòi eò dai sang xà
ligi phong kien, càc nhà Iriél hgc dà dirge laii niAI chùng kién su' bAÌ còng cùa xà
hòi doi \ò\ nguòi dAn, dac bici là vc'yi càc lin dò ea dòe giào. Vi vAy càc nhà Ilici
hoc ihòi ky •'Iriél hoc dao ea dòe" dà thè hién tu' lii(Vng phé phàn Irai tu' xà hòi
hién hành. dà khòng dòi xù còng bang vói càc Ifn do co' dòe giào. Téeluniian d i o
ràng \à ligi La Ma dà xAiu pham quyén tu nhién cùa con iigiròi trong xà hòi. dan
dèn SU' phàn eiie luyél dòi giùa nhùng iigiròi giàu co va nhùng ngu'oi nghèo khò.
dAv nmiòi imlìèo dèn iiRuy ea bi chél. TrucVc hién thuc dò on^ kéu uoi càc lin do
Cotloe giào tliAp nlìAii nói dau ihé x;ie lam Ihòi eh(f doi ialine sinh (V ihé gi(Vi ben
kia. ( ùng nhu" Tcclunlian, O g u \ i xtanh cho lAiig toàn bò lidi su loài nguòi duge
qui tlinli boi euge dàu lianli giùa hai tliiél che "Virirng c|uoe eua ( hùa" \à
"Vu'ong qiiòe Iran gian'\ Theo òno " V u a n g qiiòe cùa Chua" là \ii(vng t|nòe eua

14

hanh phùe. Xcl lù góc dò ehhih tri, xà hói "Vuang quòe cùa Chùa" eò y nghìa
phàn khàng nhAÌ dinh. Óguyf xtanh song trong ihòi ky fan là cùa che dò chiém
hùu nò lé, òng tàn màt chùng kiéìi su sup dò cùa mot de che hùng manh, su
khùng khoàng long fin, su bài òn cùa dói song nhàn dAn ... Theo Oguyt xtanh
"Vuong quòe (i<Àn thè càn duge thay thè bang mot tràt tu xà hòi mói, hgp y chùa
"Vuong quòe cùa Chùa'' nhà nuóc hgp qUcìn cùa toàn nhàn Ioai. Trong nhà nuóc
Ay con nguòi hoàn toàn binh dàng vé quyén Igi va nghìa vii. Òguyt xtanh muòn
xAy dung mof xà hòi ly tuòng khàc phue tình trang phi nhàn tiiih nià de quòe La
Ma dà gay ra \'(Vi con ngiròi, xà hòi mói dò sé khòng con giai eàp dòi khàng.
Dén tli(yi ky cùa Iriél hgc kinh vien, vàìi de vé con ngu'òi il duge càc nhà
Iriéì hoc Iure liép bàn dén. Chù nghìa kinh vién de cao long lin Iòn giào, khòng
dung lliù tu luòng lir do. Nhung ngay trong thòi ky cùa triét hgc kinh vién cùng
dà xuàì hién kluiynh hiróng triét hgc eó tfnh chat duy vai nhir chù nghTa duy
danh.
Tir thè ky XII Irò vé sau, Irong triét hgc trung co dà xiiAÌ hién nhùng trào
lii'ii doi lAp \(vi Iriéì hoc kinh vién clifiih thóng, vf du: chù nghìa tliàn bi. Nhùng
quan diém eiia |iliài ihAii bi thè hién tu tuòng chòng lai liAI tu cùa che dò phong
kién hién hành. Hg dòi hói phài thiét làp "su' binh dàng tu nhiéiV" giùa ngu'òi vói
nguòi \à phiii liéu dici nhùng dAc quyén dAiig cAp. Phu'cVng ngòn cùa ho là "Khi
ma Adam eà\ va Eva del thi bgn qui toc òdAif' [4 , 170].
Sang llìc ky XIli déìi XV, ò Tay Au dà eó nhùng buóc chuyèn bién nhanli
chòng vé mal kinh té xà hòi. DAy là thòi ky nén kinh té lir nhién d^u^ dàn duge
Ihay llié bAng nén kinh té tién te. Su hình thành càc thành thi va buóc chuyèn vé
kinh le ... dà làm mgi ngii'ói quan tàm dén ky thuAt va khoa hgc lu nhién. Chfnh
nhùng buóc phiiI Irièn cùa kinh té xà bòi, khoa hgc ky ihuAl va su nay sinh nhung
màm nióiig quan he san xuAÌ mói cùng vói euge d?iu liaiili eua càc nhà tu tuòng
tién bó elióng lai he tu luòng co tnih chAÌ lliàn hgc lón giào Irong ehé dò phong

kién, dà làm elio eliu nghìa kinh vién buóc vào giai doan suy Ihoai. Trong khoa
hgc \à Iriél hoe dà hình Ihànli mot xu hiróng tién bg quan lain dèu nhnng Ihanh
qua rue lò cua nén van hoà eò dai va vàn hoà phirong dòng. G\a dAv \ An de \c lir


15

do va hanh phue cùa con nguòi khòng con là vàn de cùa Mliè giói ben kia' ma là
Irong Ihé gioi hicn llure co Ihé giài quyéì bang hành dòng hién Ihue eua ehinh
con nguòi. Ihòi ky này nói lèn càc nhà triéì hgc eó tir luòng tién bò nhu
R. Be-ccrn.
Di ngirgc vói quan diém cùa tòn giào va thàn hgc R. Bé-can de cao vai Irò
cùa khoa hoc ihue nghiem khang dinh "tri thùc là sue manh" va cho lAng muc
dich eua khoa hgc là lang ciiòng quyén lue cùa con nguòi dói vói tu nhién. Trong
quan diém ehinh (ri. xà hòi R. Bè-con là nhà tu tuòng lién bò càch lAii cùa lAng
lóp (hi dan. Ong dung càm làn còng vào quyén iiy cùa t<Àiig lóp giào hòi va lÀiig
lóp lang lù cjuf toc, lèn àii che dò àp bue phong kién va bènh vue cho quyén Igi
cùa nhAn dAn. nhàt là tàng lóp thi dAn tién bò. Co thè nói tu' luòng triéì hgc, tu
(iròng khoa IKH va ehinh tri cùa R. Bè-cctn là mgi Irong nhùng phàl sùng dàu (ién
nhàm vào dinh lùy cua che dò phong kién CliAii Au "Nò là mot Irong nhùng lién
de elio su plial trièn khoa hoc va triét hgc thòi ky riiiic Hirng - thòi ky này sinh
"Nhùng con ngUòi khong lò" vói nhùng tu' tiròiig mang già tri nhàn vAn sAu sAc''
| 4 , M)4J.
Nhu* \ Ay vAn de ea bàn cùa giài phóng con ngu'òi hi tao elio eon ngu'òi
duge ludo. Irong diéu kién cùa che dò phong kién, càc nhà Iriéì hgc di tìm kiém
lu do dio eou nguòi bAng càdì hiróng con ngu'òi dèìi "thè giói ben kia" dò là
"Vuong quòe cùa Chùa" ò ngoài Iran thè. Quan niem dò pluì nhan tfnh tir chù
trong hoal dong cùa con nguòi "con nguòi là ké bó hành lam thòi trén Irai dAÌ. là
cAy nèii Irii'oe gió manh" "dòi song Ihirc té ehi là su' chuAii hi cho doi song ben
kia". Vi vA\ ina tu do cua con iigiròi khòng phài do con nguòi c|iiyél dinh ma

'*con nguòi lu do ha) khòng luy Ihiigc vào y Chùa".
Han elìè dò cua Iriéì hgc Irung eò lAy Au xiiAÌ phàl tir ehinh dieii kién hién
Ihuc eua xà ligi phong kién - mot xà hòi chiù su thòng hi cùa lón giào va lliAn
hoc. Nhung ben cauli dò cùng xuAI hién nhùng lu" luòng lién bó. ihé hicn su dAu
lianli ehong ehé dò phong kién, dòi quyén tu do eht) con nguòi va khang dinh \ i
tri cua e(ìii nguòi Irong thè giói hién Ihirc. Dò là cAii nói gaii lién linh than nhan


16

van Hong iriél hgc trung eó vói triél hgc Ihòi ky phue huiig. cAn dai, Ihòi ky lao
ra nhung lién de hicn thue elio su giài phóng eon nguòi.
1.2 Quan niém crìa càc nhà triét hoc thòi ky Phue hung, càn dai rà co
dién Due.
1.2.1 I hòi A V rhfji

Hirng f Ai - X\ f)

DAy la thòi ky chù nghTa tu bàn dà hình thành va bài dAu thòi ky càch
mang tu san o ChAu A u . DAc liiriig vé mal kinh lé xà hói thòi ky này là su phàl
Irièn virgl bàe cua lue lugng san xuàt, cùng vói su phàl trièn cùa san xiiàf, khoa
hgc dà kliàniz dinh duge ehò dùng vùng chàc cùa minh. Nhiéu iigànli khoa hgc tu'
nhién dà thue su ra d ò i , di sAii nghién cùu giói tu nhién va con nguòi. giài thieh
càc su vai hicn lugiig eó cAii eù khoa hgc. Triéì hgc duy vAI. chu nghìa vò thàn
Ihòi kv nà\ niae dù con nhiéu yéu lo han che nlnrng dà bài dàu vugi lèn nhùng
quan diém cua chù nghìa duy lAni lón giào. soi diròng cho khoa hgc va vAn hoà
|)liàl hién.
Ihòi k\ này chiiili sir phàl Irièn lo lón cùa san xuàì va khoa hoc dà chùng
minh sue manh vi dai cùa con nguòi. Thuc tè dò là ea so de càc nhà Iriéì hgc
Phue liung dna ra c|iian niém eon ngu'òi ly lif, tao lièti hình iinli con ngu'òi duy ly

thay thè cho con nguòi le thuòc cùa thòi ky trung eó. T u tuòng de cao con nguòi
va gi;ii phóng con nguòi duge thè hién rò trong trào liru triéì hgc Phue hu'ng ó Y .
dò ehinh là trào luu \'<\n hoà vói lén ggi " C h ù nghìa nhan dao". CAu phuang ngòn
" T ò i là con nguòi va khòng eó gì cùa eon nguòi là xa la dòi vói t ó i " [ 6 2 . l 3 ] tir
thòi co dai dà Irò thành khAu hiéu cùa phài iiliAn dao chù nghìa. Quan diém cua
hg ihAiii nhuan linh thàn lac quan. long lin lUcVng vài^ sue manh cùa eà nhAn con
nguòi \ à o q i i \ c u con ngUòi duge hii'òng nhùng nói vui sii'óng trén liAn gian. Hình
lugng eon nguòi ngang cao dàu dòi tir do va còng ly. khòng khuàt phue truóc
mgi ho ngai la phirong cliAm tu' firóiig van hoà thòi ky này.
lir luong (lèn day cùa càc nhà tu luòng lièìi bg dà pliiin ành nguyén vgng
cùa càc lÀiig \òp thi dÀn dang muòn xoà bó gòng cùm eua e h é d ó phong kiéìi.
Léónadovanhxi khàng dinh eon nguòi là vù khi vi dai nliAl eua lao hoà. dna
vào lu nhién e(Mi nguòi sàng tao ra càc su vAt mói phue vii euge song eua minh.


17

Bruno daii iranh kièìi quyéì vói giào hòi de liào ve thành quii khoa hoc cùa
eon n^uòi, de cao khà nàng nhàn thùc trf lue cùa eon nguòi, Theo òng khòng e(')
mot chùa fròi nào thóng tri vù tru eà " M g i vAt déu nàm trong vù ini va vu ini
nàm Hong tal thay mgi vàt. Chùng ta ò trong vù tru va vù Ini nàm trong chùng
l a " |6(), 20-2 I |. Nhu vay eon ngUÒi là ehù Ihé cùa vù i n i tir quyél dinh euge song
cùa ehinh minh .
Dói IA|) vói thè giói quan tón giào ha thàp con nguòi, eoi con iiguòi nhu
sinh vAt Ihu dòng ehi biét Ihò phuiig Chùa, triét hgc thòi ky Phue huiig dà xuAi
phàt lir nhùnu diéu kién cùa dòi song hién thuc de giài lliieh vé eon nguòi va
khhng dinh In do, phAni già cùa eà nhàn eon ngUòi trén ea so cùa su tón fai tran
thè. N'Aiì de e^m ngu'òi, eà nliAn con ngUÒi, su tu do cà nhàn dà Irò thành vAìi de
Ining tAm cua càc nhà tu liróng lién tién thòi ky này. Càc nhà l u luòng cùa giai
cAp tu' san dang lén, niòl giai cA'p càn eó su tu do di lai, tu do kinh dcìanh va buon

bàn n^a iióc uiài phóng con ngUÒi khòi su kim kep cùa xà bòi phong kién.
Ben cauli lU luong cùa càc nhà triét hgc, thòi ky này con xuAÌ hién trào lini tu
Uròiig eua eàe nhà xà ligi khòng lUÒng. Càc nhà tu luòng lién tièìi Ihòi bay giò dà
chùng minh linh chAÌ Iran gian cùa xà hòi va nhà iiuòc, bàc bò lliuyéì Ihién y Irung
eó va kliAiig dinh ràng con nguòi càn phài hocit dòng tfch eii'e trong xà hói. Dóng
Ihòi nhùng dan khò eua quàn chung nhAn dAn bi plià san Irong thòi ky Ifeh luy tu*
bàli (lAu lién dà làm elio tir tii'óng cùa càc nhà xà ligi hgc lién tién nliAt va sàng suoi
nhAÌ hiróng \ao vice phé phàn che do tu san dang xuAÌ hién. dà san sinh ra ma uóc
\é inol che d(ì xà ligi ly luòng trong dò quyén tu' huti sé bi dici \ o i i g .
Tó-niai M(vio' \à Càm-pa-nen-la là nhùng nhà tu tuòng tién bò dò. Cà hai
óng déu phé ph;in moi bài còng va te nan cùa xà bòi lue dò va dòi hoi [ihài cài
lao \à hoi iihaiiì muc dieli tra lai elio con ngUÒi quyén tu" do. Theo Mo-rcv ihì
ììonn lai Cii iiliuiu: llnre(') lién thè "i()'i khòng e() cài uì e() Ihc sàiili \('>"i sinh maim
eua e(Mi nguoi duoe. Con CAm-Pa-ncn-la thi khàng dinh: Con ngnoi la tu do. vi
\Av khòim ai là nò lé eua ai.
l i i l i r i n o n g \è eon nguòi \'à (|uyèn l u d o eua eon iignni. e;K cng l;ip hnng
phé pluin xà IKH diKì'ng ihòi, xà ligi nià Irong dò eon nguòi song khnng diing ban


18

ehAÌ eua minh. xà hòi ma nhuTo-màI Mo-nt vf là xà hòi "Cùu àn lliil ngutri" Va
llico càc òng (hi nguyén nhàn cùa mgi bà't còng va té nan xà hòi là do che dò tu
hùu. To-màf Mo-ra viét " ò dàu co su tu hùu thi ò dò tién là thuóe do (al cà, làm
sao ma à dò eò dugc su còng minh va còng viée quòe già dùng ctAii" [60, 26].
Vi vAv tlieo càc òng muòn giài phóng eon ngu'òi khòi IxYl còng xà hói Irà
lai quyén fu do cho eon ngUÒi Ihì phài xoà bó tu hùu. T. Mo-ra viél "Tòi hoàn
loàii fin luòng ràng khòng thè |ihAn phòi mgi thù ngang nhau va còng bAng, cuiig
nhu khòng Ihé quàn ly còng viée cùa mgi ngUòi mot càch tòt nhàt. co kéì qua
nliAi bAng càdì nào khàc ngoài vice hoàn (oàn xoà bò tu' hùu". |54. 71 j

Nhìn chung nhùng tu tuòng cùa Tò-niàt Mo-ra va Càm-pa-nen-la mang
linh nliAii dao sAii sAc, nò khàng dinh quyén con nguòi lién c a so dòi giài phóng
eon nguòi khoi bài còng cùa che dò tu hùu. Nhung nhùng tu tuofng dò cùa càc
ong dèli là khong tuòng, duy tàm vi càc òng muòn giài phóng con nguòi nhung
khòng phài bang nhùng phUong lién hién thuc. Vói ehùc MI cao, iiy tfn lón
Tò-màI

Mo-io' hy vong llure hién dugc nhùng mong muòn nhAn dao eùa minh

bAng cadi làe dóng vào càc luAl lé va ehùih sàeh eùa nhà vua. Cùng nhu
r. Mo IO'. Cain-pa-nen-la

kliAiig dinh con nguòi là \u do nhnng viée phAn bici

bàli eliAt cùa lu do eon ngUòi va eon duòng, giài phàp de con nguo'i dugc thuc su
giài phong va lu do thi óng là nhà khòng tuòng. Mat khàc cà hai òng déu m a uóc
\Ay dung mot xà hòi còng dong, nhung hoàn toàn khòng nhan thay vai tiò cùa
Igi feh eà nhAn Irong hocTt dòng eon nguòi.
( o thè nói tu' luòng cùa càc nhà xà boi khòng liróng khòng chi phàn ành
nguxéii \ong d m quan Ihuàn tuy ly tuòng ma con phàn ành xu the mang finii
khàdi c|uan eua nhAn Ioai là tiiiig buóc tién tói sir giài phóng hoàn toàn va con
duòng di tòi su giài plKìiig nhan Ioai là làu dai, quanh co, phùe tap. day hy sinh
gian kho, khong ihé non lu'ing ào liróng ngay mot lue eò (he llure hién

duae.

(^)uau niém ena e;ic nhà Iriél Ime Phue Hnng \ é con iigu"o'i. gi.ii phong eon ngndi
dura du\)g linh Ihàn nhAn vAii sAu sAc. Nò liép tue toa sàng va phàl hién Irong
llìòi k\ phàl hién cua Iriél hgc cAii dai, hình Ihành nén d i n iu:hìa nhàn \an Iroiu:
lidi sii liièt hoc.

19

1.2.2 I lini kv tàn dai ( Ai / /

\^

III)

D a y hi thòi k y p h u a n g thùc san xuAi t u bàn chù nghìa dà dugc ihiét làp ò
m o t so nuóc p h u a n g tày. Chù ngliTa t u bàn dà h i é n rò uu thè cùa nò so vói che do
jihong kién \ à f i o Ihành xu t h è lA't yéu eùa lieh su. Su hình thành phàl h i é n cua
ehù nghìa t u hàn dà tao nèn su phàl Irièn cao cùa lue hrgiig san xuAÌ. Su phàl
h i é n eua sue san xuàì là lién de cho sU này n ò va phàl h i é n iirc r ò eua càc thành
lUu \ a n hoà l u l u ò n g . T h ò i k y này khoa hgc dac b i c i là khoa hoc tu nhién dal dén
su pli;il trièn eao l i é n càc lình vUe: I h i é n van hgc, toàn l i w . sinh

IKX*.

vài ly, ho;i hgc...

Su ph;il h i é n cua khoa hgc f u nhién là c a so cho n h ù n g cjuan d i é m triét hgc
d u y \AI này no' va [ihàl Iriéii. Triéì hgc thòi k y này vàn tiép lue k l i u y n h hiK'vng
cùa h i é l hgc Phue H u n g là coi l i g n g vàn de c o n ngu'òi va giai p h ó n g eon n g u ò i .
Biròe phàl h i c n m ò i eua triéì hoc thòi k y này là nò de eao q u y é n t u nhién cùa con
ngUòi va l i n i eàeh ly giài n l i ù n g yéu CcÀu bàn chAÌ cùa c o n iigu'oi, dòi hói phài
Ihay d ó i n h i i n g quan he san xuAi cho phù h g p vói n h ù n g yèn cAu Ay. Càc nhà
triét hoc liép lue euge dùu Iranh giài p h ó n g t u t u ò n g eon n g u o i ra k h ò i m a n
sno'ng lón g i a o . de cao ly h i cùa con n g u ò i . T h e o càc nhà Iriél hoc

IIKÙ

k y này ihì

k h ò n g phài ( luia Iròi ma khoa hoc \'à ly tri eùa c o n nguò'i e i i i i g v()i giào due nvVi
là n h n n e d ó n i : lue tliiie dAy su* lién bó eùa xà b ò i .

C o n n u u i ù I r o n g cjuaii n i é m

eua eae nhà h i é l hgc là n h ù n g con n g u ò i cu thè hién Ihii'c \'a\ \'é dep eua trf tue.
Dna h é i i n h n n g Ihành tuii cùa khoa hgc tu nhién càc nhà triél hgc dira ra quan
n i e l l i tliiy \'Al \ c con ngu'òi, coi con i i g u ò i là san pliAni phàl h i é n eiìa bàn lliAii l u
n h i é n . Càc nhà triét hoc Phàp thè k y X V I I 1 dà phé phàn m o t càch k h ò n g Ihiro^ng
lièc e;ie c|uan n i é m cii \'é thè g i ó i va con n g u ò i

doPig lliò'i kliAng d i n h nicaiih nié

(|uan n i e m diis \ A I . \ o ihAn vé ngu(">n góc va bàn tfnh eon ngn'oi. CVie nhà h iéì
hgc r i i à p dèu eoi eon n g u ò i là mot b g phAn cùa t u n h i é n . bàn tfnh eon n g u ò i
duge (|ui vé h.in eliAl \ Al ly \'à xà b ò i hién la nhu" m ó i b g m à y co" gi('TÌ e;ie cà thè.
Dna n é n Ihành lun eua sinh vAt hoe, càc nhà triéì hoc d i dén Iv ui;n n i o i lién he
j

r-

thòng nliAI giua l i n h hon va thè xàe con n g u ò i . N h u n g I r o n g m o i lién he dò ihì
e;ie nhà h i é l

IKX*

nhàn m a n h dén vai Irò q u y é l d i n h ena Iv h i eon ngiK^i. xeni Iv

tri eon ngu'òi eó sue m a n h van iiAng eó thè lao ra tal ea. R. D e - e ; k - i f > (TÌÌ Iv l i n h


20

eùa eon ngiroi là loà ;in l ò i eao de IhAin d i n h lAÌ eà, ehi cAn su ehi dàn eua ly l i f
eon nuiriti co thè làm chù t u nhién va eàe qua h ì n h xà b ò i . Q u a n lAm dèn con
nguòi va vi con ngUÓi là m u c d i c h ma càc nhà triéì hgc dat ra H o n g hgc t h u \ è l
eua m i n h . Càc nhà Iriéì hgc déu cho ràng m g i k h o a hgc déu phài n h à m m u c d i c h
là phue \ i i Igi leh llure lién eùa eon n g u ò i .
V à n de giài phóng eon i i g u ò i dugc

eàe nhà triéì hgc dAc b i c i quan l à m .

Khàc vói Ihòi kv I n i n g co, g i ò dAy vAìi cté g i à i p h ó n g con ngu'òi là cua ehinh c o n
ngua\ h d i i g Ihé g i ó i hién ihirc. k h ò n g phài ó " t h è g i ó i ben k i a "

|ÌIIU

thuóe vào y

chùa. VAn de giài phóng con iigiròi dugc càc nhà Iriéì hoc de eàp dén ó eàe
phirong dién sau:
- Ciiài p h ó n g con n g u ò i k h ò i sir le thuóe vào lue l u g n g tir n h i é n . g i ù p eon
nguòi làm chu va t h ò n g tri g i ó i tu' n h i é n . Cà Ph. Bé-can va R. D è - c à c - t a déu
khàng d i n h iiuie dfeh eùa Iriéì hgc là t ì m k i é m eon d u ò n g tao ra h i ihùe d ù n g
drin. g i ù p con ngUòi làm ehù tir nhién va bién g i ó i tir n h i é n I r ò Ihành g i a i i g son

eùa loài n g u o i

R. Dc-càc-Uy cho lÀng eon ngu'òi k h ò n g Ihu d ó n g nià phài là d i n

(he l;ie d ò n g h o n g t u nhién va xà b ò i , ò n g v i è ì : " L y trf cùa c o n n g u ò i ehi ra cho
con ngUo'i con ttuòng eùa càc hoal d o n g d i i n g dì\n, eon ngirivi nhal l l i i é l phài eò
nJuìiiij hoal d o n g diìng dAn dò de I h ò n g h i lU nhién va cai h i n h i i n g c|uan he va
e;ie lo ehii'e i h n ò n g lliA\' Irong xà h ó i " [3,40)
liép

Ine

kliuMìh

huóng

duy

vài

cùa

R.

Dè-càc-lo'

\é

con

nguòi,

F^ X p i - n o - d a . nhà Iriél hoc Ha lan k h à n g d i n h ràng n i i i c d i e l i cùa tal ea càc khoa
hoc la di dell sU hoàn Ihién eao nhAÌ cùa eon n g u ò i . D ó i \(')i ó n g d a \ e h i n h hi
muc dieli CUOI c i i n g ena Irièl hoc " V i n h i e m vii e h i n h eùa Iriéì hoc là phiic \ n
euge song con n g u ò i . g i ù p con nguòi eó hgc thùc, l à m chu i h i é n n h i é n . song (lieo
Iv lirong dao diie eao d e p " (60, 8 7 ]
N h ì n e h n n g k h i dal ra xAìi de g i ù p eon n g u ò i IKV l l i à n h " C'hiìa l é " ena In
n h i é n . eae nha h i é l hoe \hò\

k y này déu nhàn m a n h dén \ a i t i o d n \

iihàl ena

nliAii lluie. ena h i Ihue. xeni dò nhu' là ehìa khoà g i ù p c o n n g u ò i i r ò ihaiih d i i i
thè ena eàe t|iià trình lU n h i é n . H g d u r a de eA|) déìi hoal d o n g lao dt^wy. s.ui xiial,
hoal d o n g eua bién In nhién ena eon ngu'òi.


21

- Dùng hèn lA|> Inrirng eùa giai cAp tu san dang lèn, ilai dien elio khiiynh
huóng tién bg eùa xà bòi, eàe nhà triéi hgc thòi ky này (he hién tu luòng dAu
tranh chòng lai che dò phong kién, dòi giài phóng con nguòi khòi man suang tòn
giào \'à ehé do dàng eàp eùa xà bòi phong kién. Càc nhà triét hgc Phàp cho ràng,
chfnh su giào due fon giào dà làm thién léeh bàn chAÌ eon ngiròi, làm cho eon
nguòi dành mài bàn chAÌ cùa chfnh minh va eon nguòi khòng nhìn fliày nhùng
nguyén nhAn thue su bài hcanh dau kho, vi vay eon nguòi khòng càn dèìi tòn giào.
Khi biio ve quan diém càn liéu diél ehé dò phong kién làn bao, càc nhà
khai sàng Ph;ip dà eoi nhùng quan he tu san dang hình thành là nhùng quan he tu

nhién phù hop \ói bàn chài con nguòi. Hg miéu fa giaiig son Ay là giaiig san cùa
ly tri. còng bang, tu do, binh dàng va bàe ài.
Tir Tò-niàt Hòp-xa dén càc nhà khai sàng Phàp thè ky XVIII déu khàng
dinh lu do, binh dAiig là "quyén tir nhién" cùa con nguòi, Iheo Tó-niàl Hòp-xa
"Giói tu nhién dà tao ra mgi nguòi nhu nhau cà vé thè xàc va linh thàn. Nhùng su
khàc nhau iihAI dinh vé thè xàe va linh thàn giùa hg khòng lón tói iiiù'e de cho
bài kv nguòi nào dira hèn diéu dò eò Ihè ky vgng kiém Igi dugc diéu gì cho bàn
Ihàn minh ma nhùng nguòi khàc Lai khòng làm dirge"[60,48].
Móng-lc-xki-of thùa nhan ràng dòi song xà hòi giòng nhu' giói fu* nhién.
Trang thài tu nhién cua eon nguòi là hoà binh va binh dàng . Vi vay òng kéu ggi
càc dàn lòc liày huóng tói hoà binh va còng ly "Luàt phàp quòe té càn dira trén
nguyén lAc, Iheo dò càc dan toc khàc nhau càn phài vi su' nghiép hoà binh làm
diéu Ihién cho nhau lòi mù'c tói da Irong khi khòng fu bò nhùng quyén Igi chfnh
dàng eùa minh" [60.121]. Quan niem cùa Móng-te-xki-a thè hién tinh thàn nhAn
dao san sAe. nuMig muòn mot thè giói dem lai ludo, hanh phùe cho mgi nguòi.
Ci.Rùl-xò cùng khàng dinh quyén tu nhién eùa con nguòi là tu do, dò cùng
là ph.ini hanh cùa eon nguòi "Tu bò (ir do cùa minh là In ho phAni chAÌ con
ngirivi. lù bò t|uyéii làm ngu'òi va cà nghTa vii làm nguòi" [ I I , 36|.
Tu su pilaf trièn cua lidi su xà bòi, G.Rùl-xó dira ra nhan xét : "Nguòi ta
sinh ra l u d o , nhung lòi dAu dAu con nguòi cùng phài song Irong xicng xfeh"
(II, 29'). Theo òng thi tu do là bàn chat eon nguòi vi vA\ qu\én In" hùu khong


22

gàn v(Vi bàn chAÌ eon ngUòi. G.Rùt-xò cho ràng so hùu tu nliAn là nguon góc eua
mgi bài còng va lé nan xà bòi. Khi so hùu xuài hién, su binh dAng bién mài. bau
chat fu do eua eon ngUÒi bi tba hoà trò thành cài tón tcai khàc eùa minh va bi
phàn Ihành càc mal "Thóng tri" va "Phue tùng". Va G.Rùt-xó cho ràng nhà nuóc
phonu kién liic bay giò là thè hién cao nhàt cùa mgi bai còng va Iha hoà xà bòi.

Vi vay cÀn phài tién hành euge càch mang xà bòi de thiét lap mot nhà nvtóc tón
fcai theo dùng bàn chat eùa nò. Trong xa bòi mói eon ngu'òi song dùng bàn chài
eùa minh, moi quan he giùa ngUòi vói nguòi là binh dAng. Su binh dang ó trang
thài bau dk\ là tu phàt con ò dAy là su binh dàng ehinh tri cao hon. Nhìn chung
càc lìllà khai sàng Pliàji dà dùng trén quan diém duy vat de ly giài l^àii chài con
nguòi. Dai dién cho tu tUÓng eùa giai eàp tu san, eàe nhà khai sàng dà iiéu eao tu
luòng dàu Iranh chòng che dò dang eàp eùa nhà nuóc phong kién dòi mò ròng
dAn chù, dòi irà lai quyén (Udo cho con nguòi nhu mot thù quyén tir nhién.
Nhu \a\ hiél hgc TAy Au thòi ky Phue hung va cAn dai dà tao nèn buóc
phàt Irièn moi Irong quan niém vé con ngUòi. Con nguòi dugc ly giài iihu mot
hién lugng sinh hgc, mot tuyét tàc cùa tao hoà. Triét hgc thòi ky này dà ehiiiig
minh sue manh trf tue cùa eon nguòi, de eao eon nguòi vói tu cadi mot eà nhAn
tfch Clic. Con nguòi buóc dàu dv^gc xem xét trong mói quan he vói hién thue. Tuy
nhién quan niém vé con ngu'òi thòi ky này chua thoàt khòi tfnh chat siéu hình
phién dién, mói fliAy dugc bàn chat tu nhién eùa nò, bàn chat xà hói bau nhu
chua dugc de cap fai. Phàn ành euge dAii tranh eùa giai eàp tu san chòng lai che
dò cliiiyéii elle phong kién, vàn de giài phóng eon nguòi dugc càc nhà Iriéì hgc
dac biét quan lAin nghién cùu.
Càc lìllà Iriél hgc Ihòi ky này fin tuòng vào sue manh con nguòi va khàng
dinh quyén con ngUòi dugc hiròng tir do hanh phùe hèn liAii gian. Càc nhà triét
hgc bàn nhiéu dèn quyén tu' nhién eùa con iiguòi, dòi hòi giài phóng con ngiròi
khòi su' kim kep eùa che dò phong kién. Tuy nhién quan niém cùa càc nhà Iriéì
hgc \é vàn de dò con nhiéu han che do lAp hiròng giai eàp va thòi dai. hg chi dal
vàn de " ... Dàu tranh giài phóng cà nhàn con nguòi Ihoàl khoi su kim kep eua


23

phong kién \à àp bue linh thàn cùa giào bòi, con nò khòng de ra muc liéu giài
phóng eà nhan nguòi lao dòng thoàt khòi bóc lòt va àp b ù c " | 5 0 , L'^41.

Maf kliiie eon duòng thuc hién su giài phóng eon nguòi con hèì sue ào
tuòng ehi liàiig bién phàp giào due, fuyén fniyén hay iiAiig cao nhan thùc.
1.2.3 Qìunf fticfìì cita càc nhà triét hoc co dién Di'fc.
Triéi hoc eó dién Due là mot buòe tién m ó i vé chAÌ so vói càc tu tuòng
triéì hoc frii'oe dò va diìt dén dinh cao nhàt trong lieh su triéi hgc truóc C.
Màc. Triéi hoc eó dién Due cùng dành dàu buóc ngoat eó Ifnh c à d ì iricang vói
viée de eao \ a i Irò lieh cu'c cùa hoat dòng con ngu'òi. coi con ngu'òi là mot
llure thè hoal dòng xà hòi, là ehù thè dóng Ihòi là kéì qua cùa cpià trình hoal
dong eùa ehinh m i n h .
Ké lue tu tuòng de eao con nguòi trong triéì hgc llicù ky Phue Hu'ng, cAn
dai càc nhà Iriéì hgc Due déu khàng d i n h , dù duói hình thùc duy lAm. sue manh
trf lue va hoiil dòng eùa con ngiròi. Hg dal dén tu' luòng eoi bàn lliAn lieh su là
pliUong thùc lon lai eùa eon ngUòi Irong dò mòi eà nhAn hoàn toàn làm chù van
ménh cùa m i n h . con tu duy y thùc eon iigirói chi eó thè phàl hién Irong qua trình
eon nguòi nhàn thùc \à cài tao Ihé giói .
Nguòi sàng lap ra nén triéì hgc eó dién Dire !à I, Can la. Quan niem cùa
Can lo' \è eon nguòi eó y ngliTa buóc ngoat trong lieh su tu tuòng phuang lAy
thòi ky truóc Màc. VAn de xiiyén suoi toàn bò triét hgc phé phàn cùa Can fa là
Irà lòi cAii hoi: ^^Con nguòi là gì?'' va Can ta tuyén bò: " N é u tòn lai mot khoa hgc
thue su cÀii lliiél d i o con nguòi thi dò là khoa hgc ma lòi dang giàng day, cu thè
là xàe dinh elio con nguòi mot vi h i xù'ng dàng trong thè g i ó i , tir dò co thè hoc
dy\ge eàe diéu ma ai eung phài hgc de làm n g u ò i " [15, 47]
Ccìii nguòi Iheo Can la là san phAni eao nhAÌ cua su' phàl h iéii giói tu nhién
\à con nguòi xét vé bàn chat là thóng nhàt vói tu nhién là su' nói tiép vói tfiih
e;ieli muc d f d i eao nliAÌ cùa tu nhién.
Toàn bo Iriél hoc Can la mang tinh Ihàn nhAn dao san sAe. \ ò i muc dfeh
dem lai cho eon nguò\ mgi càch nhìn mói vé ihé giói va elifnli b;in lliAii minh.
mong muòn dna con nguòi tói tu' do va hcinh phùe. T u do chfnh là pham già ena

24

con ntiuòi " Nguyén (Ae phAm hanh là su lira chgn tir do'\ nò là cài cao qui nhàt.
Khòng eó niot cài gì khàc '*Chi co con iiguòi va cùng vói nò. moi ngiròi là muc
dich eua ehinh bàn llian mình"l 13,I07J. lu do iheo Can la dò la ly liróng dao
due eao eà nhàt cùa nhàn Ioai, Tu tuòng cùa Can fa vé tu do eùa eon nguòi chòng
lai quan niém eó tfnh dàng eàp cùa giai eàp quf toc phong kién, nò yéu càu giài
phóng eon ngiròi khòi mgi xiéng xfeh dem lai tir do va hanh phùe cho eon ngu'òi.
Nhuim eon nguòi Irong quan niém eùa Can fa khòng phài là eon ngUói cu thè
hién Ihuc ma là eon ngUói phi giai cA'p, phi lieh su. Ong dua ra tu luòng giài
phóng eon nguòi. tìm kiém tu do cho con nguòi nhung khòng phài hèn thè giói
hién llure này nià con nguòi phài eó niém lin ò thè giói ben kia.

"Can la chi

Ihoà man vói càc y ehi fòt thòi, cài y chf khòng mang hai mot kéì qua cu the nào.
Òng dà ehu\éiì viée Ihue hién y chf fòt ày cùng nhu su hoà hgp giùa y chf tòi vói
nhu CÀU va ham muòn eùa eà nhAn sang thè giói ben kia''[l5,l 101.
Quan niém lién dAy cùa Can la là ea sa bién hg cho muc dfeh eùa tir tuòng
Iòn giào, triél liéu tfnh tfch ciré cùa con nguòi. Màt khàc tu do ma Can Ta de cAp
dén là fluì In do cà nhàn tu san ehù khòng phài cho nhàn dAn lao dóng, nhùng
iigiròi "chi co quòe tich'\ nhu òng nói, khòng he eó mot quyén thóng thii'òng nào
Irong xà hòi. Dùng trén lap hiròng cùa giai eàp tu san Due, Can Ja bào ve ehé dò
\u hùu. òng eliting minh ràng quyén tubuli fai san eó nguón góc tién thién, do dò
nò là phò bién. vìnli cùu va luyél dói càn thiét.
Tuy eòli nhiéu han ehé vé lap tniòng giai eàp va lap huòng triéi hgc,
nhung nhùng lu* liróng eùa Can la vé quyén eon nguòi coi con nguòi là chù thè,
là kél qua dong thòi là san phàni eùa ehùih hocit dòng eùa minh Ihuc su' là "Mot
CHOC dà(ì Iòn Co pecnic" Irong Iriél hgc. Dàc bici y tii'òng eùa Can la coi tiiiili dò
giài phóng eon ngUÒi là Ihuóe do sU tién bg eùa lién trình lieh su loài nguòi eó y

ngliia liliali dao sAii sAc. Quan niém eùa òng vé con ngu'òi là giài phóng con
nguòi dirgc eae nhà hiél hgc Due ké thùa va dy^ge phàt hién day dù han trong
triét hoc cua Hé-gheii.
G. He ghen ( 1770 - 1831 ) coi nén tàng the giói cjiian hiél hoe ena minh là
linh lliÀiì tii\ét dói dugc hiéu nliU dàng tòi cao sàng tao ra Ihé s:i(Vi hi nhién \à


25

con ngiròi. 1 inh Ihàn luyèt dèi thue ra chi là khài niém liiru tirgng duge dem
tuyéf dòi hoà va duge dién tà duói hình thùc mot hién trang thue thè tu lap riéiig
biét va duge dàt làm nén tàng cho mgi hién tugng cùa tu nhién va cùa xà hòi.
Nhu vAy ò He ghen fu duy dugc bién thành mot thuc thè siéu nhAn locii, siéu tu
nhién ma theo dò mgi su vAt, hién tugng trong thè giói tu nhùng su vàt tu nhién
cho dén nhùng san phàm boat dòng cùa con nguòi déu ehi là hién thàn eùa tinh
thàn tuyéf dói.
Con nguòi flieo He ghen là hién thàn, là san phAin va cùng là giai doan
phàt trién cao nhAÌ eùa tinh thàn tuyéf dòi. Hoat dóng nhan thùc va cài tao thè
giói eua con ngUòi cluiih là còng cu de "tinh thàn tuyéf dói" tu' nhAn thùc ehùih
bàli ihAii minh. He ghen coi qua trình phàt trièn cùa "tinh Ihàn luyél dói" là qua
trình này sinh va phàl Irièn màu thuàii giùa càc mal dòi lAp vai cliAÌ va linh Ihàn,
khàeh thè va ehù thè Irong bàn thàn tinh thàn tuyét dói. Bòi vAy He ghen quan
niém lidi su nliAii Ioai vAn dòng trong qua Irình giài quyéì niAii Ihuàn ca liàn
giùa con ngnoi va lir nhién, Irong dò con nguòi vùa là ehù thè, dóng \ha\ là kéì
qua (|iià Irình hoal dòng cùa minh. Tu duy va trf lue con ngiròi hình thành va
phàl hién Uoug chùng mire eon ngu'òi nhAn thùc va cài trio thè g\a\ biéìi tu nhién
lùeài dòi lap vói minh thành eùa minh.
Vé bàn chat con ngUói, mot màt He ghen qui nò vé pham trù dao due, coi
xà hoi còng dAn goni nhùng quan he tinh té giùa con nguòi chi là mot trong
nhùng hình Ihuc cua quan he dao dire va khàng dinh: con nguòi ''phài hành dòng

sao cho phù hgp \ói càc khài niem dao due nói chung, Irong hành vi dao dire,
con nguòi the hién ra khòng phài là bàn thàn anh ta, ma là cài bàn cliAÌ cùa aiih
Ia"|4.x252|
Mal khàc Hégheii dà tién gàn dén quan niém coi con nguòi nhir mot thuc
Ihé xà hoi, óng elio lang chi trong xà ligi, trong còng dòng mòi lón lai luAii ly va
nghìa \ii \ò\ \u eàeh niòl nguyén tàc dao due.
Là lillà In liróng cùa giai eàp tu san Due thòi òng. He ghen thè hién tu
liróng chòng lai che dò phong kièìi , khàng dinh nhàn càdì con ngiroi ma ehé dò


2(^

phong kién dà khòng fon tigng "Hày là mot nhàn càch va hày lón ligng nhùng
nguòi khàc v(Vi tu eàeh nhùng nhàn eàeh"[45,253]
VAn de giài phóng eon iiguói dvtge He ghen de cAp duói hình ihùe de eao
quyén eon ngUÒi trong dò eó quyén tu do eùa eon nguòi. He ghen coi con nguòi
là thirc thè song duy nhài eó day dù quyén dugc huòng hanh phùe nhàn gian va
khòng ai dugc càm doàn, trong dò quyén duge song là quyén tuyét dói. Ong
cùng Ihìra nhAn quyén tir do cho eà nò le nhung hai khòng nói tói nhùng eon
duòng cu thè elio su lini kiém tir do dò. MAI khàc bàn IhAii Uè ghen cùng rai vào
niAu Ihuàn khi mot mal cho ràng nò le cùng eó quyén day dù dói vói tir do,
nhung niAt khàc òng lai coi che dò nò lé va taf eà nhùng hình thùc tha hoà con
nguòi. Illa lioa nhàn cach là nhùng nàc fhaiig CcÀn fhiéì vé phii'ctiig dién lieh su cùa
su phàl trièn.
Song Irong thòi ky ehù nghìa tu bàn ó ChAu Au dà lAÌ phàt Irièn, He ghen
lìliAn ihAy su thay dói cAii bàn (nili chat cùa lao dóng hong xà hòi tu bàn chù
nghìa. Chùih do phàn còng lao dòng ma d^n dén con nguòi nhu cài mày giàii
dofiì. dAn dèn eon nguòi ehi là còng cu cho iiguòi khàc. Irò thành cài dinh oc giàii
d(tii ena iiiòl he thòng eàe nini cÀii ma thòi. Uè ghen nliAn lliAy càc mài lliii
ngliieh dói voi con nguòi. dói vói nhàn càdì hong lao dóng cùa xà ligi lubàn dui

nghìa. Duói hình lliùc duy lAm, He ghen là nguòi dt\u lién cho fhày trong xà hói
duaiig thòi, Irong diéu kién thóng tri eùa so hùu fu nhan thi tài cà eàe lình vue
cùa dòi song xà ligi ( nhu nhà nUóc, già dinh, lón giào...) déu hién ra Inróc cà
iiliAn dua\ hình thùc bi tha hoà, tue là dùng dòi lap lai càc eà nhAn nhu nhùng lue
liigng. nliùng \éii lo ben ngoài nò, ehù khòng phài do càc cà nliAn tao ra phù hgp
vói ban eliAl xà ligi cùa con ngUòi. Dì nhién He ghen khóng hiéu thirc chat eùa sir
Illa hoà dò là gì va mói lién he giùa tha hoà tinh ihAn va tha hoà hién ihUc nhir
thè nao.
MAC (In ehi ra ngliich ly trén eùa su phàt hién cà nhAn \òi toàn xà hói
nliuiig Uè ghen hoàn toàn chàp nhAn su dói khàng dò. Va óng elio lang nliAii
llure elìinh là eòng cu de \'Ugi qua dugc, de giài c|uyét iiiAu ihnÀn giira e;i nhAn \\\