Các khái niệm cơ bản về tài nguyên - môi trường

Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng

CAẽC KHAẽI NIM C BAN Vệ MI
TRặèNG & TI NGUN
=============================================================

1.1 - KHOA HC MÄI TRỈÅÌNG
Khoa hc mäi trỉåìng nghiãn cỉïu mäúi quan hãû giỉỵa mäi trỉåìng v
con ngổồỡi trong quaù trỗnh phaùt trióứn cuớa xaợ họỹi. Hay nọi mäüt cạch khạc khoa
hc mäi trỉåìng nghiãn cỉïu mäi trỉåìng säúng trong cạc mäúi quan hãû kinh tãú x
häüi nhàịm âm bo hiãûu qu sỉí dủng, bo täưn tại tảo v lm phong phụ hån
cháút lỉåüng ca mäi trỉåìng säúng.
Khoa hc mäi trỉåìng l mäüt ngnh khoa hc ráút räüng låïn, phỉïc tảp v cọ tênh
liãn ngnh cao, âỉåüc dỉûa trãn cå såí ca nhiãưu ngnh khoa hc tỉû nhiãn, x häüi
v cäng nghãû nhỉ sinh thại hc, sinh hc, thäø nhỉåỵng hc, âải dỉång hc ...
1.2 - CẠC KHẠI NIÃÛM CÅ BN VÃƯ MÄI TRỈÅÌNG
1.2.1-

Khại niãûm mäi trỉåìng :

Mäi trỉåìng bao gäưm cạc úu täú tỉû nhiãn v yãúu täú váût cháút nhán taûo
quan hãû máût thiãút våïi nhau, bao quanh con ngỉåìi, cọ nh hỉåíng âãún âåìi
säúng, sn xút, sỉû täưn tải v phạt triãøn ca con ngỉåìi v thiãn nhiãn - (Lût
bo vãû mäi trỉåìng). Báút cỉï 1 váût thãø, mäüt sỉû kiãûn no cng täưn tải v diãùn
biãún trong mäi trỉåìng.
Mäi trỉåìng säúng l täøng håüp cạc âiãưu kiãûn bãn ngoi cọ nh hỉåíng tåïi
sỉû säúng v phạt triãøn ca cạc cå thãø säúng.
Mäi trỉåìng säúng ca con ngỉåìi l täøng håüp cạc âiãưu kiãûn váût l, họa
hc, sinh hc, x häüi bao quanh v cọ nh hỉåíng tåïi sỉû säúng v phạt triãøn ca
cạ nhán v cäüng âäưng con ngỉåìi. Mäi trỉåìng säúng ca con ngỉåìi l c v trủ

=2=


K thût Mäi trỉåìng

bao la. Trong âọ cọ hãû Màût Tråìi, trong hãû cọ Trại Âáút l bäü pháûn nh hỉåíng
trỉûc tiãúp v r rãût nháút.
1.2.2-

Cáúu trục ca mäi trỉåìng:

Trong mäi trỉåìng säúng ln cọ sỉû täưn tải v tỉång tạc giỉỵa cạc thnh
pháưn vä sinh v hỉỵu sinh.
Vãư màût váût l Trại Âáút âỉåüc chia lm 3 quøn vä sinh: khê quøn, thy
quøn v âëa quøn; chụng âỉåüc cáúu thnh båíi cạc ngun täú váût cháút v chỉïa
âỉûng nàng lỉåüng dỉåïi cạc dảng khạc nhau: quang nàng, thãú nàng, cå nàng,
âiãûn nàng, họa nàng...
Vãư màût sinh hc Trại Âáút cọ sinh quøn, bao gäưm cạc cå thãø säúng v
nhỉỵng bäü pháûn ca thnh pháưn vä sinh tảo nãn mäi trỉåìng säúng ca cạc cå thãø
ny.
a/ Thảch quøn (mäi trỉåìng âáút) :
L låïp v Trại Âáút cọ âäü dy 60-70 km trãn pháưn lủc âëa v 2-8 km
dỉåïi âạy âải dỉång. Tênh cháút váût l v thnh pháưn họa hc ca thảch quøn
tỉång âäúi äøn âënh, cọ nh hỉåíng to låïn âãún sỉû säúng trãn Trại Âáút.
b/ Thy quøn (mäi trỉåìng nỉåïc) :
L pháưn nỉåïc ca Trại Âáút bao gäưm âải dỉång, säng, häư, ao, súi, nỉåïc
ngáưm, bàng tuút v håi nỉåïc... Täøng lỉåüng nỉåïc 1.454,7x106 km3, lỉåüng
nỉåïc ny nãúu ph lãn bãư màût Trại Âáút s tảo nãn 1 låïp nỉåïc dy 0,3-0,4 m bao
gäưm nỉåïc màûn, nỉåïc ngt v nỉåïc låü. Thy quøn âọng 1 vai tr cỉûc kyỡ quan
troỹng, khọng thóứ thióỳu õổồỹc trong vióỷc duy trỗ cüc säúng ca con ngỉåìi, sinh

váût v cán bàịng khê háûu ton cáưu.
c/ Khê quøn ( mäi trỉåìng khäng khê ) :
L låïp khäng khê bao quanh Trại Âáút. Khê quøn âọng vai tr cỉûc k
quan trng trong viãûc duy trỗ sổỷ sọỳng vaỡ quyóỳt õởnh tờnh chỏỳt khờ hỏỷu thåìi tiãút
trãn Trại Âáút.
d/ Sinh quøn :
Bao gäưm cạc cå thãø säúng, thảch quøn, thy quøn v khê quøn tảo
nãn mäi trỉåìng säúng ca sinh váût. Hay nọi mäüt cạch khạc sinh quøn l thnh

=3=


K thût Mäi trỉåìng

pháưn mäi trỉåìng cọ täưn tải sỉû säúng. Sinh quøn gäưm cạc thnh pháưn hỉỵu sinh
(cọ sỉû säúng) v thnh pháưn vä sinh cọ quan hãû chàût ch, tỉång tạc phỉïc tảp
våïi nhau. Khạc våïi cạc quøn váût lyï vä sinh, sinh quyãøn ngoaìi váût cháút vaì
nàng lỉåüng cn chỉïa cạc thäng tin sinh hc våïi tạc duỷng duy trỗ cỏỳu truùc vaỡ cồ
chóỳ tọửn taỷi, phaùt triãøn ca cạc váût säúng. Dảng thäng tin phỉïc tảp v phạt triãøn
cao nháút l trê tû con ngỉåìi cọ tạc âäüng ngy cng mảnh m âãún sỉû täưn tải v
phạt triãøn ca Trại Âáút.
Nhỉỵng biãún âäøi sáu räüng, mảnh m trãn Trại Âáút, cng nhỉ nhỉỵng hoảt
âäüng ban âáưu ca con ngỉåìi åí trong v trủ âãưu do trê tuóỷ con ngổồỡi taỷo nón.
Tổỡ nhỏỷn thổùc õoù hỗnh thaỡnh khại niãûm trê quøn. Trê quøn bao gäưm cạc bäü
pháûn ca Trại Âáút , tải âọ cọ tạc âäüng ca trê tû con ngỉåìi. Trê quøn chênh l
nåi âang xy ra nhỉỵng tạc âäüng to låïn vãư mäi trỉåìng m khoa hc mäi trỉåìng
cáưn âi sáu nghiãn cỉïu.
1.2.3-

Cạc chỉïc nàng cå bn ca mäi trỉåìng :

Âäúi våïi mäüt cạ thãø con ngỉåìi, cng nhỉ våïi cäüng âäưng nhiãưu ngỉåìi v
c x häüi loi ngỉåìi, mäi trỉåìng säúng cọ thãø xem l cọ 3 chỉïc nàng cå bn:
- Mäi trỉåìng l khäng gian säúng ca con ngỉåìi.
- Mäi trỉåìng l nåi cung cáúp ti ngun cáưn thiãút cho cüc säúng v
hoảt âäüng sn xút ca con ngỉåìi.
- Mäi trỉåìng l nåi chỉïa âỉûng cạc phãú thi do con ngỉåìi tảo ra
trong cuọỹc sọỳng vaỡ hoaỷt õọỹng saớn xuỏỳt cuớa mỗnh.
a/ Mọi trỉåìng l khäng gian säúng ca con ngỉåìi:
Trong cüc säúng cuớa mỗnh con ngổồỡi cỏửn coù mọỹt khọng gian sọỳng v
hoảt âäüng våïi mäüt phảm vi (âäü låïn) cng nhỉ mäüt cháút lỉåüng nháút âënh.
Trại Âáút, bäü pháûn mäi trỉåìng gáưn gi nháút ca loi ngỉåìi trong hng
tràm triãûu nàm qua khäng thay âäøi vãư âäü låïn. Trong khi âọ dán säú loi ngỉåìi
trãn Trại Âáút lải tàng lãn theo cỏỳp sọỳ nhỏn. Dióỷn tờch bỗnh quỏn õỏửu ngổồỡi
theo õoù â gim sụt ráút nhanh chọng (bng1.1).
Bng 1.1 : Quạ trỗnh tng trổồớng dỏn sọỳ vaỡ thu heỷp dióỷn tờch bỗnh quỏn õỏửu ngổồỡi trón thóỳ giồùi:
Nm
Dỏn sọỳ ( trióỷu )
Diãûn têch âáút /ngỉåìi.ha

-106
0,125
120000

- 105
1,0
15000

104
5,0

3000

=4=

0
200
75

1650
545
27,5

1840
1000
15

1930
2000
7,5

1994
5000
3,0

2010
7000
1,88


K thût Mäi trỉåìng

Sỉû hản chãú khäng gian säúng cn bë sỉû phán bäú khäng âãưu vãư máût âäü
dán säú cng lm thãm càng thàóng. Tải cạc vng âä thë, khu cäng nghiãûp, vuìng
thám canh näng nghiãûp diãûn têch âáút bỗnh quỏn õỏửu ngổồỡi chố bũng 1/100
thỏỷm chờ 1/1000 trở sọỳ trung bỗnh trón toaỡn Traùi ỏỳt.
Mọỹt sọỳ õóử taỡi nghiãn cỉïu cho tháúy ràịng máût âäü dán säú quạ âäng âục dáùn
âãún sỉû máút äøn âënh x häüi, tan vồợ gia õỗnh, treớ em khọng õổồỹc nuọi dổồợng
giaùo duỷc chu âạo, täüi phảm tàng nhiãưu. Khäng gian säúng quạ cháût chäüi g bọ,
con ngỉåìi s bë ỉïc chãú, hãû thäúng näüi tiãút bë âo läün, tỉì âáy sinh ra nhiãưu càn
bãûnh tháưn kinh, tưn hon, ung thỉ v dãù dng bë cạc ngưn bãûnh khạc xám
nháûp.
Con ngỉåìi âi hi khäng gian säúng khäng chè vãư phảm vi räüng låïn m
cn c vãư cháút lỉåüng. Khäng gian säúng cọ cháút lỉåüng cao trỉåïc hãút phi sảch
s, tinh khiãút; củ thãø l khäng khê, âáút, nỉåïc tiãúp xục våïi con ngỉåìi v âỉåüc
con ngỉåìi sỉí dủng khäng chỉïa hồûc chỉïa êt cháút báøn, âäüc hải âäúi våïi sỉïc khe
ca con ngỉåìi, cnh quan tỉåi âẻp, hi ha, tha mn vãư tháøm m v tám l
ca con ngỉåìi.
b/ Mäi trỉåìng l nåi cung cáúp ti ngun :
Mäi trỉåìng l nåi con ngỉåìi khai thạc ngưn lỉûc vãư váût liãûu, nàng lỉåüng
cáưn thiãút cho cuọỹc sọỳng vaỡ saớn xuỏỳt cuớa mỗnh. Tỏỳt caớ cạc nãưn sn xút tỉì sàn
bàõt, hại lỉåüm, qua näng nghiãûp âãún cäng nghiãûp âãưu phi sỉí dủng cạc ngun
liãûu: âáút, nỉåïc, khäng khê, khoạng sn láúy tỉì Trại Âáút v cạc dảng nàng lỉåüng
ci, gäù, than, dáưu khê, nàõng, giọ ... bàõt ngưn tỉì nàng lỉåüng Màût Tråìi hồûc
nàng lỉåüng ngun tỉí khai thạc tỉì nàng lỉåüng tiãưm tng trong váût cháút cáúu
thnh Trại Âáút.
Våïi sỉû phạt triãøn ca vàn minh loi ngỉåìi nhiãưu ngưn váût liãûu thiãn
nhiãn khäng tại tảo trãn Trại Âáút ngy cng suy gim. Âãø khừc phuỷc tỗnh
traỷng naỡy con ngổồỡi tióỳn haỡnh thm doỡ, kho sạt, khai thạc cạc ti ngun
tiãưm tng trong lng âáút, dỉåïi biãøn c âãø cọ thãm ngun liãûu måïi. Khoa hc
v cäng nghãû cng â âỉåüc sỉí dủng v chãú tảo nãn cạc váût liãûu nhán tảo thay

thãú váût liãûu thiãn nhiãn hồûc täø håüp cạc tênh nàng ca váût liãûu thiãn nhiãn
trong mäüt váût liãûu nhán taûo. Váût liãûu måïi trong nhiãưu trỉåìng håüp l nhán täú
tảo nãn nhỉỵng tiãún bäü quan trng vãư khoa hc v cäng nghãû. Nhỉng mäüt säú
trỉåìng håüp gáy nãn nhỉỵng váún âãư gay cáún ca mäi trỉåìng nhỉ mäüt säú nhỉûa

=5=


K thût Mäi trỉåìng

täøng håüp khäng thãø phán hy theo con âỉåìng tỉû nhiãn hay mäüt säú họa cháút trỉì
sáu diãût c cọ chu k phán hy kẹo di nhiãưu nàm.
c/ Mäi trỉåìng l nåi chỉïa âỉûng phãú thi :
Trong sỉí dủng ngun liãûu v nàng lỉåüng trong cüc säúng sinh hoaỷt vaỡ
saớn xuỏỳt cuớa mỗnh con ngổồỡi chổa bao giåì v háưu nhỉ khäng bao giåì âảt hiãûu
sút 100%. Nọi cạch khạc con ngỉåìi ln ln tảo ra phãú thi: phãú thi sinh
hoảt v phãú thi sn xút. Mäi trỉåìng chênh l nåi chỉïa âỉûng cạc phãú thi âọ.
Trong cạc x häüi chỉa cäng nghiãûp họa máût âäü dán säú tháúp, cạc phãú thi
thỉåìng âỉåüc tại sỉí dủng. Cạc cháút bi tiãút âỉåüc dng lm phán bọn, cạc phãú
thi tỉì näng, lám sn âỉåüc dng lm thỉïc àn gia sục hồûc nhiãn liãûu. Nhỉỵng
cại khäng thãø tại sỉí dủng, tại chãú thỉåìng âỉåüc phán hy tỉû nhiãn båíi vi sinh
váût sau mäüt thåìi gian tỉång âäúïi ngàõn âãø tråí lải thnh håüp cháút hồûc ngun täú
dng lm ngun liãûu cho quaù trỗnh saớn xuỏỳt mồùi. Trong xaợ họỹi cọng nghiãûp
họa, máût âäü dán säú cao, lỉåüng phãú thi thỉåìng rỏỳt lồùn, khọng õuớ nồi chổùa
õổỷng, quaù trỗnh phỏn huớy tỉû nhiãn khäng â sỉïc xỉí l. Nhiãưu cháút phãú thi
khäng thãø phán hy tỉû nhiãn hồûc cọ âäüc tênh ráút cao våïi mäüt lỉåüng nh. Váún
âãư chỉïa âỉûng v xỉí l phãú thi tråí thnh váún âãư càng thàóng ca mäi trỉåìng.
1.2.4-

Phán loải mäi trỉåìng:

Ty theo mủc âêch v näüi dung nghiãn cỉïu mäi trỉåìng säúng ca con
ngỉåìi âỉåüc phán thnh mäi trỉåìng thiãn nhiãn, mäi trỉåìng nhán tảo v mäi
trỉåìng x häüi.
- Mäi trỉåìng thiãn nhiãn bao gäưm cạc nhán täú thiãn nhiãn: váût l, họa
hc v sinh hc täưn tải khạch quan ngoi mún ca con ngỉåìi hồûc êt chëu
sỉû chi phäúi ca con ngỉåìi.
- Mäi trỉåìng nhán tảo bao gäưm nhỉỵng nhán täú váût l, sinh hc, x häüi
do con ngỉåìi tảo nãn v chëu sỉû chi phäúi ca con ngỉåìi.
- Mäi trỉåìng x häüi bao gäưm cạc mäúi quan hãû giỉỵa ngỉåìi v ngỉåìi tảo
nãn sỉû thûn låüi hồûc tråí ngải cho sỉû täưn tải v phạt triãøn ca cạ nhán v cäüng
âäưng ca con ngỉåìi.
Sỉû phán chia ny chè âãø phủc vủ mủc âêch nghiãn cỉïu, phán têch cạc
hiãûn tỉåüng phỉïc tảp trong mäi trỉåìng. Trong thỉûc tãú c 3 loải mäi trỉåìng cng
täưn tải, xen láùn vo nhau v tỉång tạc våïi nhau hãút sỉïc chàût ch. Cạc thnh

=6=


K thût Mäi trỉåìng

pháưn mäi trỉåìng khäng täưn tải åí trảng thại ténh m ln cọ sỉû chuøn họa åí
trong tổỷ nhión, dióựn ra theo chu trỗnh vaỡ thọng thổồỡng åí dảng cán bàịng.
1.3 - TI NGUN
1.3.1-

Khại niãûm:

Theo nghéa räüng ti ngun l ca ci, nghéa l táút c nhỉỵng gỗ coù thóứ
duỡng vaỡo mọỹt muỷc õờch haỡnh õọỹng naỡo âọ. Trong khoa hc mäi trỉåìng ti

ngun l táút c nhổợng gỗ coù trong thión nhión vaỡ trong xaợ họỹi cọ thãø phủc vủ
cüc säúng, sn xút v cạc hoảt âäüng khạc ca con ngỉåìi. Hay nọi mäüt cạch
khạc ti ngun bao gäưm táút c cạc ngưn váût liãûu, nàng lỉåüng, thäng tin cọ
trãn Trại Âáút v trong khäng gian v trủ m con ngỉåìi cọ thãø sỉí dủng phủc vuỷ
cuọỹc sọỳng vaỡ sổỷ phaùt trióứn cuớa mỗnh.
1.3.2-

Phỏn loaỷi taỡi ngun:

Ti ngun cọ thãø phán thnh 2 loải chênh: ti ngun thiãn nhiãn v ti
ngun con ngỉåìi.
- Ti ngun thiãn nhiãn l nhỉỵng ti ngun cọ sàơn trong tỉû nhiãn, do
thión nhión hỗnh thaỡnh nón, con ngổồỡi coù thóứ khai thạc, gia cäng chãú biãún âãø
sỉí dủng vo nhỉỵng mủc âêch nháút âënh. Âáút, nỉåïc, rỉìng, biãøn, khoạng sn... l
ti ngun thiãn nhiãn.
- Ti ngun con ngỉåìi l sỉïc lao âäüng chán tay, trê thỉïc, täø chỉïc, thãø
chãú x häüi, táûp quạn, tên ngỉåỵng âem lải cho x häüi sỉïc mảnh v kh nàng
hnh âäüng cọ hiãûu qu hån. Âäüi ng cäng nhán, cạn bäü, ngỉåìi qun l, phạp
lût, cå quan qun l kinh tãú, âon thãø x häüi, tän giạo l nhỉỵng ti ngun
con ngỉåìi.
Ti ngun thiãn nhiãn lải cọ thãø phán thnh ti ngun váût liãûu, ti
ngun nàng lỉåüng v ti ngun thäng tin.
- Ti ngun váût liãûu l nhỉỵng ti ngun cáúu tảo bàịng cạc ngun täú
váût cháút cọ åí trãn Trại Âáút.
- Ti ngun nàng lỉåüng bao gäưm nàng lỉåüng Màût Tråìi v cạc dáùn xút
ca nọ (nhỉ nàng lỉåüng nỉåïc, giọ, sọng...), nàng lỉåüng âëa nhiãût v nàng
lỉåüng hảt nhán.

=7=

K thût Mäi trỉåìng

- Ti ngun thäng tin l ti ngun di truưn sinh hc nàịm trong gen
cạc sinh váût.
Trong sỉí dủng củ thãø ngỉåìi ta chia ra ti ngun âáút, ti ngun nỉåïc,
ti ngun khê háûu, ti ngun sinh váût, ti ngun lao âäüng ...
Theo kh nàng tại tảo, ti ngun âỉåüc phán thnh ti ngun tại tảo
âỉåüc v ti ngun khäng tại tảo âỉåüc.
- Ti ngun tại tảo õổồỹc laỡ taỡi nguyón coù thóứ tổỷ duy trỗ hoỷc âỉåüc bäø
sung mäüt cạch liãn tủc, cọ thãø âỉåüc thay thãú hồûc phủc häưi sau mäüt thåìi gian
våïi âiãưu kiãûn ph håüp. Vê dủ nhỉ nàng lỉåüng màût tråìi, cáy träưng, váût ni,
ngưn nỉåïc, khäng khê...
- Ti ngun khäng thãø tại tảo âỉåüc l ti ngun täưn tải mäüt cạch cọ
hản, s máút âi hồûc hon ton biãún âäøi, khäng coỡn giổợ õổồỹc tờnh chỏỳt ban õỏửu
sau quaù trỗnh sổớ dủng nhỉ ti ngun khoạng sn, dáưu m..., cạc thäng tin di
truưn cho âåìi sau bë mai mäüt.
Theo sỉû täưn tải, ngỉåìi ta chia ti ngun thnh cạc loải ti nguyãn dãù
máút vaì taìi nguyãn khäng bë máút.
- Taìi nguyãn dãù máút cọ thãø phủc häưi hồûc khäng phủc häưi âỉåüc. Ti
ngun phủc häưi âỉåüc l ti ngun cọ thãø âỉåüc thay thãú hồûc phủc häưi sau
mäüt thåìi gian våïi âiãưu kiãûn ph håüp, vê dủ nhỉ cáy träưng, váût ni, ngưn
nỉåïc bë nhiãùm báøn.
- Ti ngun khäng bë máút bao gäưm ti ngun v trủ (bỉïc xả màût tråìi,
nàng lỉåüng thy triãưu...), ti ngun khê háûu (nhiãût, áøm ca khê quøn, nàng
lỉåüng ca giọ...) v ti ngun nỉåïc.
1.3.3-

Âàûc tênh cå bn ca mäüt säú ti ngun phäø biãún nháút:

a/ Taìi nguyãn âáút :
Taìi nguyãn âáút laì taìi nguyãn váût liãûu cọ nghéa cỉûc k quan trng âäúi
våïi con ngỉåìi. Âáút l cå såí ca chäù åí, l âëa bn khai thạc cạc ti ngun
näng, lám, ngỉ nghiãûp, l nåi xáy dỉûng cạc cå såí sn xút cäng nghiãûp v cạc
cå såí hả táưng ca x häüi.

=8=


K thût Mäi trỉåìng

Vãư säú lỉåüng ti ngun âáút xạc âënh theo diãûn têch. Vãư cháút lỉåüng, xạc
âënh theo âäü phỗ nhióu cỏửn thióỳt cho saớn xuỏỳt nọng nghióỷp vaỡ cạc nhu cáưu sỉí
dủng khạc.
Theo ti liãûu quan tràõc viãùn thạm, vo khong cúi tháûp k 1980 täøng
säú diãûn têch trãn Trại Âáút l 14.777 triãûu ha, trong âọ 1.527 triãûu ha bë bàng
bao ph v 13.250 triãûu ha cọ màût âáút. Trong diãûn têch âọ cọ 12% l âáút canh
tạc, 24% l âáút âäưng c cho chàn ni, 32% l âáút rỉìng, 32% l âáút cỉ trụ v
âáút âáưm láưy ngáûp màûn hồûc ngáûp ngt. T lãû cạc loải âáút thay âäøi ráút nhiãưu ty
theo âiãưu kiãûn thiãn nhiãn vaỡ trỗnh õọỹ phaùt trióứn kinh tóỳ xaợ họỹi cuớa tỉìng nỉåïc
v tỉìng vng. Âáút cọ tiãưm nàng khai thạc näng nghiãûp trãn ton Trại Âáút
khong 3.200 triãûu ha, hiãûn nay måïi khai thạc 1.500 triãûu ha.
Ti ngun âáút trãn thóỳ giồùi nhỗn chung õang ồớ tỗnh traỷng suy thoaùi
nghióm trng do bë khai thạc quạ mỉïc våïi nhỉỵng phỉång thỉïc khäng thêch
håüp, do phạ hoải táưng ph thỉûc váût gỏy xoùi moỡn, rổớa trọi. Hoa Kyỡ bỗnh quỏn
mọựi nàm khong 8,5 triãûu ha bë nỉåïc v giọ xọi cún âi khong 25.000 triãûu
táún âáút mu måỵ. Trãn mäùi ha õỏỳt canh taùc trung bỗnh bở xoùi moỡn tổỡ 1,8 - 3,4
táún âáút / nàm. Lỉåüng âáút dinh dỉåỵng bë rỉía träi vo khong 5,4 - 8,4 triãûu táún
hng nàm, tỉång âỉång våïi sỉû máút âi ca 30 - 50 triãûu táún læång thæûc.
Biãún âäøi khê háûu kãút håüp biãûn phạp sỉí dủng âáút khäng håüp l gáy ra sa

mảc họa. Ỉåïc tênh âãún nay 10% âáút cọ tiãưm nàng khai thạc näng nghiãûp trãn
Trại Âáút bë sa mảc họa. Sa mảc Sahara åí Bàõc Phi mäùi nàm tiãún vãư Âëa Trung
Hi hng tràm mẹt, lm máút âi hàịng nàm khong 100.000 ha âáút näng nghiãûp
v âäưng c.
Cạc biãûn phạp ci tảo âáút, bọn phán, tỉåïi tiãu v x thaới nổồùc khọng
hồỹp lyù cuợng gỏy ra tỗnh traỷng õỏỳt bë ä nhiãùm båíi cạc cháút âäüc. Hng nàm 15%
âáút trón toaỡn cỏửu bở suy thoaùi vỗ lyù do nhỏn taỷo. Trong õoù suy thoaùi vỗ xoùi moỡn
do nổồùc 55,7%, do giọ 28%, 12,1% do máút dinh dỉåỵng. ÅÍ Trung Quäúc diãûn
têch âáút bë suy thoaïi 280 triãûu ha, chiãúm 30% lnh thäø, åí ÁÚn Âäü máút 3,7 triãûu
ha âáút trọửng troỹt mọựi nm, khu vổỷc Chỏu Aẽ Thaùi Bỗnh Dỉång 860 triãûu ha âáút
bë hoang mảc họa.
Nỉåïc ta cọ trãn 33 triãûu ha âáút, hiãûn nay âæåüc phán bäú sỉí dủng nhỉ sau:
- Sn xút näng nghiãûp
- Âáút cọ rỉìng

:
:

=9=

6.993×103ha.
9.395×103ha.


Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng

- ỏỳt chuyón duỡng
:
972ì103ha.
( giao thọng , vỉûc nỉåïc , m)

- Âáút åí
:
818 ha.
- Âáút b hoang chỉa dng : 14.925×103ha.
(gäưm âáút bàịng 1.035×103 ha, âáút âäưi nụi 11.268×103 ha).
Sn xút näng nghiãûp âỉåüc phán thnh 7 vng kinh tãú khạc nhau: vng
Trung du miãưn nụi Bàõc Bäü, vng âäưng bàịng säng Häưng, vng dun hi Bàõc
Trung Bäü, vng dun hi Nam Trung Bäü, vng Táy Ngun, vng Âäng
Nam Bäü v âäưng bàịng säng Cỉíu Long. Âáút sn xút näng nghiãûp ch úu åí
âäưng bàịng säng Häưng v âäưng bàịng säng Cỉíu Long. Cọ khong trãn 5 triãûu
ha âáút träưng cáy hng nàm, trong säú ny cọ khong trãn 4 triãûu ha âáút träưng
lụa. Diãûn têch âáút an ton hån 2 triãûu ha, cọ khong gáưn 3 triãûu ha âáút hồûc bë
nhiãùm màûn hồûc bë phn. Âáút lụa hng nàm bë thu hẻp hng vản ha do bë láún
chiãúm âãø lm âáút åí v xáy dỉûng cäng trỗnh. Do naỷn phaù rổỡng hióỷn nay 11 trióỷu
ha õọửi nụi â tråí thnh âäưi nụi trc. Do âọ bo vãû v sỉí dủng håüp l ti
ngun âáút â tråí thnh nhiãûm vủ hãút sỉïc quan trng trong viãûc bo vãû mäi
trỉåìng v phạt triãøn bãưn vỉỵng.
b/ Ti ngun rỉìng :
Rỉìng l bäü pháûn hãút sỉïc quan trng trong mäi trỉåìng säúng ca con
ngỉåìi. Rỉìng cung cáúp cho con ngỉåìi nhỉỵng váût liãûu cáưn thiãút, tạc âäüng trỉûc
tiãúp âãún sỉû täưn tải v cháút lỉåüng ca cạc ti ngun khạc nhỉ khäng khê, âáút,
nỉåïc v tảo ra nhỉỵng âiãưu kiãûn thûn låüi cho âåìi säúng v sn xút ca con
ngỉåìi.
Trong lởch sổớ Traùi ỏỳt, khi con ngổồỡi xuỏỳt hióỷn thỗ rỉìng ngun thy
chiãúm lénh táút c màût âáút trỉì vng âi ngun v sa mảc. ÅÍ vng än âåïi phäø
biãún l rỉìng Taiga, åí vng xêch âảo v nhiãût âåïi l rỉìng mỉa nhiãût âåïi.
Rỉìng cọ quan hãû chàût ch vồùi õỏỳt, rổỡng tham gia vaỡo sổỷ hỗnh thaỡnh phaùt
trióứn ca âáút v bo vãû âáút. Âáút lải l ngưn váût liãûu ni dỉåỵng rỉìng, cho
phẹp rỉìng sinh trỉåíng v phạt triãøn. Âáút rỉìng háưu nhỉ tỉû bọn phán, cnh lạ råi
rủng tỉì cáy âỉåüc vi sinh váût phán hy âỉa tråí vãư dảng cạc ngun täú dinh

dỉåỵng cáưn cho cáy háúp thủ âãø sinh trỉåíng. Dỉåïi tạn lạ cáy rỉìng thưn loải
lỉåüng mn lãn tåïi 5-10 táún/ha/nàm, våïi mỉïc tàng trỉåíng 300-500 tả/ha.nàm.

= 10 =


K thût Mäi trỉåìng

Rỉìng cọ tạc dủng âiãưu ha khê háûu do låïp thỉûc váût nhiãưu táưng tiãúp nháûn
ạnh sạng Màût Tråìi ngàn cn viãûc hun nọng màût âáút. Rỉìng ngàn cạch cạc lưng
giọ bo bo vãû cạc khu dán cỉ hồûc näng nghiãûp. Rỉìng l ngưn tiãu thủ khê
CO2 v cung cáúp khê O2. Hìng nàm qua cạc phn ỉïng quang håüp 1 ha rỉìng
âỉa vo khê quøn khong 16 táún äxy tỉû do, rỉìng thäng 30 táún /ha, cn cáy
träưng chè tỉì 3-10 táún /ha.
Rỉìng cọ tạc dủng âiãưu tiãút dng chy säng ngi våïi viãûc giỉỵ nỉåïc trãn
lỉu vỉûc trong ma mỉa l v cung cáúp lải trong ma mỉa kiãût. Do âọ rỉìng
lm cho l lủt v hản hạn båït nghiãm trng, chãú âäü thy vàn trãn cạc lỉu vỉûc
cọ rỉìng tråí nãn âiãưu ha hån.
Rỉìng cn cọ giạ trë du lëch, phong cnh, thãø thao. Rỉìng l nåi tng trỉỵ
ti ngun sinh váût hoang dải. Trong nãưn kinh tãú så khai rỉìng l ngưn cung
cáúp lỉång thỉûc, thỉûc pháøm chênh cho con ngỉåìi. Trong nãưn vàn minh näng
nghiãûp, ti ngun sinh váût gọp pháưn nháút âënh vo ngưn lỉång thỉûc, thỉûc
pháøm v cọ vai tr quan trng do cạc cäng dủng, pháøm cháút âàûc biãût ca cạc
sn pháøm sinh váût tỉì rỉìng. Trong cạc nỉåïc cäng nghiãûp họa ngưn gen tỉì cạc
sinh váût q hiãúm cọ giạ trë âàûc biãût trong chàn ni, träưng trt v cäng nghiãûp
họa dỉåüc.
Lục chỉa cọ sỉû can thiãûp ca con ngỉåìi rỉìng chiãúm khong 6 t ha trãn
màût âáút. Diãûn têch ny chè cn lải 4,4 t ha vo nàm 1958 v 3,8 t ha vo
nàm 1973. Âãún nàm 1995 diãûn têch rỉìng khẹp kên chè cn 2,9 t ha.
Rỉìng Viãût Nam cung cáúp nhiãưu sn váût quan trng: gäù, ci, cáy thúc,

cáy dng trong cäng nghiãûp, cáy lỉång thỉûc thỉûc pháøm, cáy cnh, cạc âäüng
váût sàn bàõt, máût ong... Hiãûn nay theo ỉåïc tênh rỉìng cung cáúp cho khong 3545x106m3 gäù v ci hng nàm.
Trong chiãún tranh M â dng bom v cháút âäüc họa hc phạ hy
khong 2 triãûu ha rỉìng åí Miãưn Nam Viãût Nam. Hng nàm theo thäúng kã diãûn
têch rỉìng bë thu hẻp 200 nghỗn ha, nguyón nhỏn gọửm chaùy rổỡng, du canh du cỉ
láúy âáút lm näng nghiãûp. Máút rỉìng, sỉû suy thoại õỏỳt do xoùi moỡn tng nhanh.
Chổồng trỗnh trọửng cỏy gỏy rỉìng ph xanh âáút träúng âäưi trc hng nàm âỉåüc
100 nghỗn ha.

= 11 =


K thût Mäi trỉåìng
Bng 1.2 :Phán bäú rỉìng theo vng lnh thäø åí Viãût Nam:
VNG
Táy Bàõc Bàõc bäü
Âäng Bàõc Bàõc bäü
Trung tám Bàõc bäü
Âäưng bàịng Bàõc bäü
Bàõc Trung bäü
Dun Hi Trung bäü
Táy Ngun
Âäng Nam bäü
Âäưng bàịng Nam bäü

Diãûn têch lnh thäø
(1000 ha)
3.153,6
3.367,3
3.908,6

1.143,6
5.189,0
4.506,7
5.526,8
1.347,5
3.987,7

Diãûn têch rỉìng
(1000 ha)
290
591
993,5
41,3
1.647,5
999,2
2.554,5
532,6
171,6

T lãû che ph
(%)
9,2
17,5
24,0
0,4
32,6
22,2
46,2
22,4
0,4

c/ Ti ngun nỉåïc :
Nỉåïc l ti ngun cọ nghéa quút âënh âäúi våïi sỉû säúng v phạt triãøn
ca con ngỉåìi v x häüi loi ngỉåìi. Nỉåïc l thnh pháưn cáúu thnh nãn sinh
quøn v tạc âäüng trỉûc tiãúp âãún cạc úu täú ca thảch quøn, khê quøn v cạc
nhán täú tạc âäüng âãún khê háûu thåìi tiãút trong khê quøn. Nỉåïc vỉìa l mäüt ti
ngun váût liãûu, vỉìa l váût mang nàng lỉåüng, di chuøn cạc váût cháút cọ trãn
Trại Âáút dỉåïi dảng ha tan, lå lỉíng hồûc di âáøy trong nỉåïc.
Nỉåïc di chuøn theo tưn hon nỉåïc nhỉ l mäüt chu trỗnh thu thỏỷp,
thanh loỹc vaỡ phỏn phọỳi nổồùc mọỹt cạch liãn tủc v khàõp mi nåi trãn Trại Âáút.
Täøng lỉåüng nỉåïc cọ trãn Trại Âáút l 1.454×106km3. Khong 94% l
nỉåïc màûn åí biãøn v âải dỉång, khong 2% l nỉåïc ngt ca cạc nụi bàng v
bàng h åí 2 cỉûc, khong 0,6% l nỉåïc ngáưm åí táưng näng v táưng sáu. Nỉåïc
trong khê quún chiãúm 0,001%, trong sinh quøn chiãúm khong 0,0002%,
trong säng ngi t lãû êt nháút, chè cọ 0,00007%. Thỉûc sỉû con ngỉåìi chè dng
cho âåìi säúng cuớa mỗnh khoaớng 0,3% lổồỹng nổồùc coù ồớ trón Traùi Âáút dỉåïi dảng
nỉåïc ngt. Trong pháưn âọ thỉûc tãú hiãûn nay chố duỡng õổồỹc 1%, vỗ 99% hióỷn
nay con ngổồỡi khäng våïi tåïi âỉåüc hồûc nỉåïc bë ä nhiãùm âãún mỉïc nỉåïc khäng
xỉí l âỉåüc.
Sỉû phán bäú nỉåïc khäng âäưng âãưu theo khäng gian v thåìi gian lm cho
ti ngun nỉåïc hãút sỉïc thiãúu thäún tải tỉìng nåi, tỉìng ma, màût khạc lải quạ
thỉìa thi gáy tai ha khng khiãúp vo ma l lủt.

= 12 =


K thût Mäi trỉåìng

Hiãûn nay trãn phảm vi ton cáưu con ngỉåìi dng 8% trong täøng nỉåïc
ngt âỉåüc khai thạc cho sinh hoaût, 23% cho cäng nghiãûp, 63% cho näng

nghiãûp. Vồùi trỗnh õọỹ hióỷn nay õóứ saớn xuỏỳt 1 tỏỳn giáúy cáưn 250 táún nỉåïc; 1 táún
phán âảm cáưn 600 táún nỉåïc; 1 táún âỉåìng hồûc 1 táún bäüt cáưn khong 1.000 táún
nỉåïc; nhu cáưu sinh hc ca con ngỉåìi v âäüng váût vo khong 10 táún nỉåïc/1
táún tãú bo sọỳng. óứ õaùp ổùng nhu cỏửu cuớa mỗnh taỷi nhióửu nåi trãn thãú giåïi hiãûn
nay con ngỉåìi â sỉí dủng hãút ngưn nỉåïc màût v â khai thạc ngưn nỉåïc
ngáưm. So våïi 3 tháûp k trỉåïc âáy lỉåüng nỉåïc ngáưm âỉåüc khai thạc â tàng
gáúp 30 láưn. Cháút lỉåüng nỉåïc cọ nhỉỵng suy thoại nghiãm trng. Näưng âäü nitrat
ca cạc säng åí cháu Áu cao hån nhiãưu láưn so våïi tiãu chøn sảch, näưng âäü
phäút pho, thưc trỉì sáu, âäü chua âãưu quạ giåïi hản cho phẹp. Theo bạo cạo cu
Liãn Håüp Qúc hiãûn nay chè 79% dán thnh thë v 41% dán näng thän âỉåüc
hỉåíng nỉåïc sảch v âiãưu kióỷn vóỷ sinh. Bỗnh quỏn trong 5 ngổồỡi sọỳng ồớ cạc
nỉåïc âang phạt triãøn cọ 3 ngỉåìi khäng âỉåüc úng nỉåïc sảch, 80% bãûnh táût
trong nhán dán cạc nỉåïc ny bàõt ngưn tỉì viãûc dng nỉåïc bë ä nhiãùm.
ÅÍ Viãût Nam lổồỹng mổa bỗnh quỏn nm laỡ 1.900mm (634 tyớ m3 nỉåïc).
Dỉû trỉỵ áøm trong âáút l 426 t m3/nàm. Viãût Nam thüc nhọm nỉåïc giu ti
ngun nỉåïc tải chäù, ngoi ra cn thu nháûn ngưn nỉåïc ngoải lai tỉì Trung
Qúc, Lo, Campuchia l 132,8 t m3. Viãût Nam cọ mảng lỉåïi säng ngi khạ
dy âàûc v phán bäú tỉång âäúi âäưng âãưu trãn lnh thäø, cọ 2.500 säng di trãn
10 km våïi täøng chiãưu di trãn 52.000 km. Dc theo bồỡ bióứn trung bỗnh 20 km
coù mọỹt cổớa sọng v máût âäü lỉåïi säng thay âäøi tỉì 0,5 âãún 2,0 km/km2. Tuy
nhiãn lỉåüng dng chy phủ thüc vo chãú âäü mỉa.
Lỉåüng mỉa trãn lnh thäø Viãût Nam låïn nhỉng lải phán bäú khäng âäưng
âãưu, táûp trung ch úu trong cạc thạng ma mỉa. Lỉåüng mỉa låïn lải táûp trung
nãn tảo ra dng chy ráút låïn. Do ti ngun nỉåïc phán bäú khäng âäưng âãưu v
dao âäüng ráút phỉïc tảp theo thåìi gian, viãûc khai thạc nỉåïc gàûp nhiãưu khọ khàn
v phỉïc tảp. Nhỉỵng vng mỉa låïn cọ môun dng chy âảt trãn 70 tháûm chê
100 l/s/km3, vng mỉa êt dng chy nh cọ nåi chè âảt 5 l/s/km3, chãnh nhau
tåïi 20 láưn.
Trỉỵ lỉåüng nỉåïc ngáưm cọ thãø khai thạc vo khong 10 triãûu m3/ngy.
Trong cạc tháûp k qua nỉåïc ngáưm bë khai thạc quạ mỉïc, vỉåüt quạ kh nàng tỉû

nảp lải mäüt cạch tỉû nhiãn. Mỉûc nỉåïc tải cạc giãúng khai thạc âãưu bë hả tháúp, cọ
nåi âãún hng chủc mẹt, km theo âọ l âáút bë lụn, nỉåïc màûn, chua xám nháûp.

= 13 =


Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng

ióứn hỗnh laỡ ồớ thaỡnh phọỳ Họử Chê Minh, nỉåïc ngáưm â khai thạc tỉì 1960 mäüt
cạch quạ mỉïc, do âọ â bë nhiãùm màûn büc phi chuøn sang sỉí dủng nỉåïc
màût. Âãún nay sau hån 30 nàm ngỉìng khai thạc m táưng ngáưm váùn bë màûn chỉa
phủc häưi âỉåüc.
Vãư cháút lỉåüng nỉåïc åí cạc vỉûc nỉåïc bë suy thoại r rãût. Háưu nhỉ táút c
cạc säng häư åí cạc âä thë v khu cäng nghiãûp låïn âãưu bë ä nhiãùm. Hai dng
säng chênh: säng Häưng v säng Mekäng tỉìng âoản cng â bë ä nhiãùm. Nỉåïc
åí cạc kãnh mỉång, säng vng âäưng bàịng âãưu êt nhiãưu bë ä nhiãùm thúc trỉì
sáu. ÅÍ cạc vỉûc nỉåïc vng âäưng bàịng Nam bäü cn bë ä nhiãùm båíi k sinh
trng v cạc vi sinh váût gáy bãûnh tỉì cạc ngưn phán bàõc v phán gia sục
khäng âỉåüc xỉí l. Pháưn låïn cạc bãûnh viãûn, nh mạy, khu dán cỉ âä thë, khu
cäng nghiãûp c âãưu khäng làõp âàût hãû thäúng xỉí l nỉåïc thi, táút c cạc loải
nỉåïc thi âãưu thi ra cạc vỉûc nỉåïc tỉû nhiãn.
d/ Ti ngun khoaùng saớn :
Khoaùng saớn õổồỹc hỗnh thaỡnh trong caùc quaù trỗnh õởa chỏỳt taỷo thaỡnh Traùi
ỏỳt vaỡ lión tuỷc bióỳn âäøi trảng thại sau âọ. Khoạng sn täưn tải dỉåïi nhiãưu dảng
åí trong cạc låïp v ca Trại Âáút, trong dung nham dỉåïi cạc låïp v, dỉåïi âạy
biãøn, ha tan trong nỉåïc biãøn v âải dỉång cng nhỉ trong nỉåïc ngt.
Khoạng sn âỉåüc phán thnh hai nhọm chênh:
-Khoạng kim loải: våïi cạc kim loải thäng thỉåìng, thỉåìng gàûp våïi trỉỵ
lỉåüng låïn (Al, Fe , Mn, Cu , Mg ,Pb , ...) v cạc kim loải hiãúm våïi trỉỵ lỉåüng
nh v phán tạn (Au, Ag, Pt , Hg...).

-Khoạng phi kim loải: våïi cạc loải qûng (photphat, sunphat, Na, K...);
cạc ngun liãûu khoạng (cạt , si, âạ väi ...) v cạc nhiãn liãûu khoạng (dáưu
m, khê âäút...).
Khoạng sn l ti ngun khäng tại tảo. Viãûc khai thạc v sỉí dủng lm
cản kiãût trỉỵ lỉåüng ca chụng trãn Trại Âáút. Theo dỉû bạo hióỷn nay thỗ trổợ lổồỹng
Sừt, Nhọm, Titan, Crọm, Manhó, Vanadi... coỡn lồùn; trổợ lổồỹng Baỷc, Bismut,
Thuớy ngỏn, Amiant, ọửng, Chỗ, Km, Thiãúc, Mälipâen cn khäng nhiãưu; trỉỵ
lỉåüng Barit, Graphit, mica, Inâi cn lải ráút êt v cọ nguy cå cản kiãût sau mäüt
thåìi gian ngàõn.

= 14 =


K thût Mäi trỉåìng

Thë trỉåìng khoạng sn hiãûn nay thãø hiãûn sỉû thiãúu cäng bàịng trong tráût
tỉû kinh tãú thãú giåïi. Cạc nỉåïc phạt triãøn mua khoạng sn tỉì cạc nỉåïc âang phạt
triãøn våïi giạ tháúp v bạn hng họa chãú tảo tỉì cạc ngun liãûu ny våïi giạ cao.
Âãø traùnh tỗnh traỷng naỡy gỏửn õỏy caùc nổồùc õang phaùt triãøn chuøn sang xút
kháøu kim loải tinh chãú âãø cọ thãm giạ trë gia tàng vo ngun liãûu.
Theo dỉû bạo thỗ trong vaỡi thỏỷp nión tồùi nhu cỏửu vóử khoaùng sn sàõt sé
tàng khong 960 triãûu tåïi 1.900 triãûu táún/nàm; vãư bauxite tỉì 90 âãún 180 triãûu
táún/nàm; tỉì 1980 âãún nàm 2000 nhán loải tiãu thủ 3 âãún 4 láưn nhiãưu hån täøng
säú khoạng sn phi kim loải m loi ngỉåìi â sỉí dủng tỉì lục nọ sinh ra âãún õỏửu
thỏỷp kyớ 1980.
Quan õióứm bi quan cho rũng tỗnh traỷng cản kiãût khoạng sn s gáy tråí
ngải låïn cho sỉû phạt triãøn ca nhán loải. Quan âiãøm lảc quan cho ràịng trỉỵ
lỉåüng khoạng sn tuy khai thạc ngy cng khọ khàn nhỉng cn ráút låïn. Khoa
hc v cäng nghãû s giụp cho con ngỉåìi phạt hiãûn trỉỵ lỉåüng måïi, cạc ngưn
thay thãú tỉû nhiãn hồûc nhán tảo. Nhiãưu âãư ti khoa hoỹc õaợ õổồỹc tióỳn haỡnh õóứ

tỗm vỏỷt lióỷu coù â tênh nàng váût l cáưn thiãút våïi giạ thnh thêch håüp âãø thay thãú
váût liãûu âang caûn kiãût. Mäüt hỉåïng quan trng khạc l tại chãú phãú thi. Vê dủ
tải Hoa K cäng nghãû chãú tảo ätä sỉí dủng âãún 90% váût liãûu tại chãú. Hng nàm
nỉåïc ny tại chãú khong 950.000 táún nhäm, 1.175.000 lảng âäưng, 28 triãûu
lảng bảc v 2,7 triãûu táún vng. Biãûn phạp hỉỵu hiãûu nháút l tiãút kiãûm tiãu dng.
Nãúu táút c mi ngỉåìi trong âåìi säúng v sn xút hng ngy âãưu cọ thỉïc hản
chãú tiãu dng hng họa v cạc váût lióỷu khaùc thỗ taỡi nguyón khoaùng saớn vọỳn laỡ
taỡi nguyón khọng thóứ taùi taỷo seợ duy trỗ õổồỹc lỏu hồn.
Vióỷt Nam nàịm trãn bn lãư ca hai vnh âai kiãún taỷo vaỡ sinh khoaùng cồợ
lồùn cuớa Traùi ỏỳt vỗ vỏỷy cọ ngưn khoạng sn ráút phong phụ vãư chng loải vaỡ
õa daỷng vóử loaỷi hỗnh. Kóỳt quaớ thm doỡ vaỡ kho sạt tåïi nay cho tháúy ta cọ hån
3.500 m v âiãøm qûng ca 90 loải khoạng sn. Â v âang khai thạc
khong gáưn 1.000 m.
Trỉỵ lỉåüng qûng sàõt cọ tåïi hng tràm triãûu táún, bauxite tåïi vi t táún,
thiãúc hng chủc ngn táún. Cạc qûng kim loải nhỉ vng, bảc, âäưng, km, âạ
q,... âãưu cọ tải nhiãưu nåi trãn âáút nỉåïc ta.
Hiãûn nay khai thạc m qûng åí Viãût Nam cn ráút lảc háûu, t lãû tạch thu
tháúp, cháút thi qûng b âi cn chỉïa nhiãưu khoạng sn cọ êch khạc. Bi thi

= 15 =


K thût Mäi trỉåìng

âãưu khäng cọ qui hoảch, thäng thỉåìng l cháút âäúng ngay tải m khai thạc.
Khai thạc than åí m than Qung Ninh l mäüt dáùn chỉïng cho viãûc lng phê v
lm ä nhiãùm mäi trỉåìng.
e/ Ti ngun nàng lỉåüng :
Nàng lỉåüng l âiãưu kiãûn táút úu cho sỉû täưn tải v tiãún họa ca mi sinh
váût. Trong quaù trỗnh phaùt trióứn cuớa xaợ họỹi loaỡi ngổồỡi nguọửn nàng lỉåüng thỉåìng

xun chuøn dëch tỉì dảng ny sang dảng khạc. Dảng nàng lỉåüng thiãn nhiãn
âáưu tiãn âỉåüc con ngỉåìi sỉí dủng l nàng lỉåüng Màût Tråìi, âỉåüc dng mäüt cạch
tỉû nhiãn âãø soi sạng, sỉåíi áúm, phåi khä lỉång thỉûc, thỉûc pháøm v cạc âäư dng.
Tiãúp âọ l nàng lỉåüng gäù, ci, räưi tåïi nàng lỉåüng nỉåïc, giọ, nàng lỉåüng kẹo
ca gia sục. Nàng lỉåüng khai thạc tỉì than âạ ngỉû trë trong thãú k 18-19. Nàng
lỉåüng dáưu m thay thãú vë trê ca than âạ trong thãú k 20 vaỡ tổỡng bổồùc chia seớ
vai troỡ cuớa mỗnh vồùi nàng lỉåüng hảt nhán. Cạc dảng nàng lỉåüng måïi êt ä
nhiãùm nhỉ nàng lỉåüng Màût Tråìi, nàng lỉåüng nỉåïc, giọ, thy triãưu, nàng lỉåüng
vi sinh váût thu nháûn âỉåüc våïi nhỉỵng phỉång phạp v phỉång tiãûn cäng nghãû
tiãn tiãún cng õang mồớ rọỹng phaỷm vi hoaỷt õọỹng cuớa mỗnh.
Nhu cỏửu nàng lỉåüng ca con ngỉåìi tàng lãn nhanh chọng trong quaù
trỗnh phaùt trióứn. 100.000 nm trổồùc cọng nguyón, mọựi ngaỡy mäüt ngỉåìi tiãu thủ
khong 4000 âãún 5000 Kcal. 500 nàm trỉåïc cäng ngun tàng lãn 1200Kcal.
Âáưu thãú k 15 lãn tåïi 26000Kcal, giỉỵa thãú k 19 l 70000 Kcal v hiãûn nay
trãn 200000 Kcal .
• Than âạ :
Than âạ l nham thảch tráưm têch, thnh pháưn ch úu l cacbon. Than
õaù õổồỹc hỗnh thaỡnh qua nhióửu thồỡi kyỡ õởa chỏỳt, ch úu vo thåìi k Paleozoi
cạch âáy khong 225-350 triãûu nàm.
Than âạ âỉåüc phán thnh ba loải chênh: than náu, than chỉïa dáưu v than
cỉïng. Trỉỵ lỉåüng cạc loải than trãn ton thãú giåïi hiãûn nay ỉåïc âoạn vo khong
gáưn 700 t táún. Theo täúc âäü sỉí dủng hiãûn nay trỉỵ lỉåüng ny cọ thãø âạp ỉïng
nhu cáưu 180 nàm nỉỵa (dỉû âoạn nàm 1995).
Viãûc sỉí dủng than âạ lm nhiãn liãûu cọ nhỉỵng tạc âäüng låïn tåïi mäi
trỉåìng. Trong thàm d, âiãưu tra, kho sạt cọ thãø gáy thiãût hải êt nhiãưu tåïi ti
ngun âáút, ti ngun rỉìng, cạc lỉu vỉûc säng súi tải vng thàm d, kho sạt.

= 16 =

K thût Mäi trỉåìng

Than thỉåìng dng lm nhiãn liãûu cho cạc nh mạy âiãûn, âun cạc näưi
håi hồûc cáúp nhiãût cho caùc loỡ luyóỷn kim. Quaù trỗnh õọỳt thổồỡng gỏy ra cạc loải
ä nhiãùm khạc nhau. Thäng thỉåìng cọ bủi, cạc äxyt lỉu hunh, äxyt nitå, äxyt
cạcbon v nhiãût thi. Mäüt nh mạy nhiãût âiãûn cäng sút 1.000MW mäùi nàm
thỉåìng dng 2,7 triãûu táún than. Lỉåüng than ny thi ra khoaíng 5 triãûu táún CO2,
18.000 táún NOx, 11.000-110.000 táún SOx vaỡ 1.500-30.000 tỏỳn buỷi.
Sau quaù trỗnh õọỳt than õóứ laỷi mäüt lỉåüng phãú thi ráút låïn. Phãú thi ny
gäưm tro mën bay lãn khäng v xè củc âọng lải åí âạy l. Nh mạy nhiãût âiãûn
1.000MW hng nàm cọ khong tỉì 180.000-680.000 táún phãú thi ràõn.
• Dáưu m v khê thiãn nhiãn :
Dáưu m l mäüt dảng cháút nho mu âen, häùn håüp nhiãưu cacbua hydro
sau chãú biãún s tråí thnh cạc nhiãn liãûu cäng nghiãûp, cạc họa cháút dng trong
chãú tảo phán bọn, dỉåüc pháøm, âäư nhỉûa, cháút bäi trån.
Khê thiãn nhiãn l häùn håüp cạc cacbua hydro nhẻ, trong âọ metan
chiãúm pháưn låïn, cọ thãø dng lm nhiãn liãûu cho sinh hoảt, cäng nghiãûp v
ngun liãûu cho mäüt sọỳ ngaỡnh cọng nghióỷp hoùa chỏỳt. Trong quaù trỗnh õọỳt khê
thiãn nhiãn gáy ä nhiãùm ráút êt so våïi caïc dảng nhiãn liãûu khạc.
Dáưu m v khê thiãn nhiãn cọ åí trong âáút liãưn v ngoi biãøn khåi. Hiãûn
nay ngỉåìi ta â khai thạc dáưu khê åí âäü sáu hån 10 km dỉåïi màût âáút. Khai thạc
dáưu khê trãn âáút liãưn khäng cọ tạc âäüng ä nhiãùm mäi trỉåìng tráưm trng, nhỉng
cọ thãø gáy lụn, sủt. Cọ vng bë sủt tåïi 9 mẹt (Los Angeles - Hoa K). Khai
thạc dáưu khê åí biãøn khåi gáy ä nhiãùm tráưm trng trãn cạc âải dỉång v biãøn. Ä
nhiãùm cọ thãø do dáưu, thoạt tỉì cạc tụi chỉïa dáưu tỉû nhiãn. Hiãûn nay ỉåïc lỉåüng
hng nàm cọ 600.000 táún dáưu m thoạt vo nỉåïc biãøn theo dảng ny, chiãúm
50% täøng säú dáưu ä nhiãùm trong cạc âải dỉång. 20% do dáưu trn khi giãúng
khai thạc, våỵ äúng dáùn dáưu. Trong nhỉỵng nàm gáưn âáy hng nàm cạc tai nản
âàõm tu dáưu âem khong 200.000 táún dáưu vo biãøn, viãûc rỉía cạc tu âem
khong 1.300.000 táún dáưu vo biãøn. Dáưu trn gáy tai hải nghiãm troüng cho caïc

hãû sinh thaïi biãøn, hãû sinh thaïi nỉåïc ngt v c cạc hãû sinh thại trãn âáút ven bồỡ.
Quaù trỗnh õọỳt dỏửu, khờ õóửu sinh ra caùc cháút gáy ä nhiãùm tæång tæû nhæ
âäút than. Khê thiãn nhiãn luïc âäút chè sinh ra CO2, mäüt êt CO, NOx v håi nỉåïc.
NOx v SOx do âäút dáưu chè bàịng 1/10 do âäút than, bủi êt hån nhiãưu v khäng
coï xè than.

= 17 =


Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng

ã Thuớy nng :
Loaỡi ngổồỡi tổỡ haỡng chuỷc nghỗn nm vóử trổồùc õaợ bióỳt sổớ duỷng nng lỉåüng
ca dng nỉåïc våïi nhỉỵng thiãút bë thä så nhỉng hãút sỉïc thäng minh: xe nỉåïc,
gu nỉåïc, cäúi xay nỉåïc, mỉång nỉåïc tỉû chy. Thy nàng âỉåüc dng trong tỉåïi
tiãu âäưng rüng, chãú biãún näng sn, chuøn âäüng mạy mọc th cäng. Tåïi âáưu
thãú k 19 thy nàng âỉåüc dng âãø sn xút âiãûn nàng.
Tiãưm nàng thy âiãûn ca thãú giåïi ỉåïc tênh vo khong 2.214.000MW.
Thy nàng âỉåüc liãût vo dảng nàng lỉåüng sảch, khäng thi ra cháút gáy ä
nhiãùm. Tuy nhiãn viãûc xáy dỉûng cạc häư chỉïa nỉåïc låïn cọ thãø cọ nhỉỵng tạc
âäüng låïn vãư sinh thại, x häüi v kinh tãú cáưn âỉåüc xem xẹt k trỉåïc lục quút
âënh xáy dỉûng nh mạy thy âiãûn.
• Nàng lỉåüng hảt nhán :
Nh mạy âiãûn ngun tỉí âáưu tiãn âi vo hoảt âäüng nàm 1954 tải Liãn
Xä, sau âọ cạc nỉåïc åí cháu Áu, cháu M v mäüt säú nỉåïc åí cháu Ạ â láưn lỉåüt
xáy dỉûng v khai thạc cạc nh mạy âiãûn ngun tỉí. Dỉû âoạn âãún nàm 2020
ngưn âiãûn nàng hảt nhán s chiãúm 60-65% täøng cäng sút âiãûn nàng trãn thãú
giåïi.
Viãûc sỉí dủng âiãûn hảt nhán trạnh âỉåüc cạc dảng ä nhiãùm thäng thỉåìng
tải cạc nh mạy nhiãût âiãûn nhỉng lải l ngưn gáy nguy hiãøm låïn vãư mäi

trỉåìng do cạc cháút thi phọng xả.
• Cạc nàng lỉåüng khạc :
Bao gäưm nàng lỉåüng tỉì cạc nhiãn liãûu truưn thäúng nhỉ gäù, ci, nàng
lỉåüng giọ, thy triãưu, âëa nhiãût, sỉïc kẹo ca sục váût, nàng lỉåüng Màût Tråìi,
nàng lỉåüng vi sinh, nàng lỉåüng dng hydro lm nhiãn liãûu.
ÅÍ Viãût Nam cho âãún cúi thãú k 18 ti ngun nàng lỉåüng dỉûa ch úu
vo nàng lỉåüng gäù ci v sinh khäúi. Ngoi ra cn khai thạc räüng ri nàng
lỉåüng tỉì sỉïc ngỉåìi, sỉïc kẹo ca sục váût, nàng lỉåüng tỉû nhiãn ca ạnh sạng Màût
Tråìi, nàng lỉåüng dng chy ca nỉåïc, nàng lỉåüng thy triãưu âãø tỉåïi tiãu cạc
cạnh âäưng lụa.
Than âạ âỉåüc khai thạc åí vng Âäng Bàõc tỉì khong 1830. Âiãûn nàng
xút hiãûn åí Viãût Nam vo khong cúi thãú k 19. Tåïi nàm 1930 åí nỉåïc ta
nàng lỉåüng thë trỉåìng gäưm khong 2 triãûu táún than âạ anthraxit v 65 triãûu

= 18 =


K thût Mäi trỉåìng

KWh âiãûn nàng. Nàm 1940 lãn tåïi 2,5 triãûu táún anthraxit vaì 95 triãûu KWh
âiãûn nàng. Nàm 1975 sỉïc sn xút âiãûn nàng lãn tåïi 1.428 triãûu KWh v
lỉåüng than âạ khai thạc lãn tåïi 5,2 triãûu táún. Nhiãưu nh mạy nhiãût âiãûn v thy
âiãûn â âỉåüc xáy dỉûng trong cạc nàm qua. Dáưu khê âỉåüc thàm d vo cúi
tháûp k 1970 v khai thạc tỉì sau 1986.
• Ti ngun sinh hc :
Trong tỉû nhiãn, cạc loi sinh váût tảo thnh mäüt dáy chuưn säúng. Theo
nhỉỵng säú liãûu måïi nháút, âãún nay con ngỉåìi â biãút âỉåüc 1.392.485 loi âäüng
váût, thỉûc váût v vi sinh váût, nghéa l khong 4,1% säú lỉåüng loi cọ thãø cọ trãn
hnh tinh ny säúng åí trãn cản v åí dỉåïi nỉåïc. Riãng âäüng váût v vi sinh váût
chiãúm 76,8% cạc loi â biãút, nhọm âäüng váût cọ xỉång säúng khong 3% .

Bng 1.3 : Säú loi â âỉåüc xạc âënh tãn (theo E.O .Wilson -Biodivesity, 1988):
CHÈ DANH

SÄÚ LOI Â XẠC
ÂËNH
5760
1.020.561
322.311
19.056
9.040
11.757
4.000
1.392.485 loi

Vi sinh váût
Âäüng váût khäng xỉång
Thỉûc váût
Cạ
Chim
B sạt v lỉåỵng thã
Âäüng váût cọ vụ
Täøng säú

T LÃÛ % TRÃN
TÄØNG SÄÚ
3-27
13-27
67-100
83-100
94-100

90-95
90-95

Nhiãưu loi sinh váût âỉåüc con ngỉåìi khai thạc trỉûc tiãúp lm thỉïc n tổỡ
buọứi bỗnh minh cuớa nhỏn loaỷi nhổ sn bừt thụ rỉìng, âạnh cạ. Nhiãưu loi âỉåüc
thưn dỉåỵng tråí thnh gia sục gia cáưm... âọng gọp ngưn thët, sỉỵa, trỉïng, da,
läng... cho cüc säúng con ngỉåìi.
Do hoảt âäüng ca cüc säúng con ngỉåìi nhỉ sàn bàõt, hy hoẵi nåi säúng,
nháút l thu hẻp diãûn têch rỉìng, mäi trỉåìng bë ä nhiãùm do nhiãưu ngun nhán,
viãûc bn bạn âäüng váût hoang d lm cho ráút nhiãưu loi âäüng váût â bë diãût
chng, nhiãưu loi suy gim sn lỉåüng tåïi mỉïc bë âe da diãût vong, ngưn dỉû
trỉỵ gen bë máút mạt v thu hẻp. Cạc nh khoa hc dỉû âoạn ràịng, nóỳu chióửu
hổồùng nhổ hióỷn nay vỏựn tióỳp dióựn thỗ 25% säú loi trãn ton thãú giåïi s chëu säú
pháûn diãût chng trong vi tháûp k tåïi âi theo våïi sỉû suy gim âạng bạo âäüng
ca nåi säúng v cạc hãû sinh thaïi.

= 19 =


K thût Mäi trỉåìng

Âäüüng váût åí nỉåïc ta khạ âa dảng v giu cọ, âàûc trỉng cho vng khê háûu
nhiãût âåïi. Nhỉỵng âạnh giạ bỉåïc âáưu cho biãút säú lỉåüng cạc loi âäüng váût cọ thãø
lãn tåïi hng vản, trong âọ cạ nỉåïc ngt v biãøn cọ thãø lãn tåïi 3000, lỉåỵng cỉ
80, b sạt 180, chim 1000, thụ 273 loaìi vaì phán loaìi, âäng nháút laì cän truìng.
1.4 - TẠC ÂÄÜNG CA CON NGỈÅÌI ÂÃÚN MÄI TRỈÅÌNG :
Tỉì bøi âáưu xút hiãûn, con ngỉåìi â tạc âäüng vo mäi trỉåìng xung
quanh âãø säúng. Con ngỉåìi â tråí thnh k âäüc tän chiãúm âoảt ngưn lỉång
thỉûc v ti ngun cọ thãø khai thạc âỉåüc, trong khi chênh bn thán con ngổồỡi
chúng õoùng vai troỡ õaùng kóứ gỗ trong quaù trỗnh chuøn họa váût cháút m cüc

säúng âi hi.
Ngy nay con ngỉåìi â lm ch hnh tinh, sinh säúng åí nhỉỵng hãû sinh
thại khạc nhau vãư âiãưu kiãûn tỉû nhiãn. Nhán täú x häüi, bàịng tiãún bäü cäng nghãû,
â tạc âäüng lm cho hiãûu lỉûc chn lc tỉû nhiãn gim âãún mỉïc tháúp nháút. Cạc
hãû sinh thại tỉû nhiãn hồûc dáưn chuøn sang hãû sinh thại nhán tảo hồûc bë tạc
âäüng ca con ngỉåìi. Våïi sỉû gia tàng dán säú hiãûn nay v nhỉỵng nhu cáưu ca
nọ, våïi sỉû tiãún bäü ca nãưn vàn minh váût cháút, täøng nàng lỉåüng, säú loải v khäúi
lỉåüng váût cháút m con ngỉåìi rụt ra tổỡ thión nhión thỗ hoaỡn laỷi cho thión nhión
dổồùi daỷng cháút thi, âãưu khäng ngỉìng tàng lãn.
Trong khn khäø ca caùch maỷng khoa hoỹc kyợ thuỏỷt, cuớa quaù trỗnh cọng
nghióỷp v âä thë họa nhanh chọng tạc âäüng ca x häüi loi ngỉåìi âäúi våïi mäi
trỉåìng âảt âãún mäüt cỉåìng âäü v qui mä chỉa tỉìng tháúy, våïi xu hỉåïng ngy
mäüt mảnh m, nhỉỵng hoảt âäüng phạ hoải mäi trỉåìng khäng kiãøm soạt âỉåüc â
gáy ra cản kiãût ti ngun thiãn nhiãn, suy thoại mäi trỉåìng v lm máút cán
bàịng sinh thại trong hãû tỉû nhiãn. Cạc hoảt âäüng chênh lm nh hỉåíng âãún mäi
trỉåìng cọ thãø âỉåüc phán ra nhỉ sau:
1.4.1-

Khai thạc ti ngun thiãn nhiãn:

Ngy nay, sỉïc sn xút tàng lãn âạng kãø do sỉû phạt triãøn dán säú v do
nhỉỵng thnh tỉûu ca cạch mảng khoa hc k thût lm tàng nàng sút lao
âäüng. Con ngỉåìi â khai thạc ti ngun våïi mäüt cỉåìng âäü ráút låïn â lm cho
cạc ti ngun cản kiãût âãún mỉïc bạo õọỹng. Caùc chu trỗnh vỏỷt chỏỳt trong tổỷ
nhión bở phaù hy, nhiãưu hãû sinh thại tỉû nhiãn bë máút äøn âënh, cáúu truïc váût lyï
sinh quyãøn bë thay âäøi.

= 20 =

K thût Mäi trỉåìng

Viãûc khai thạc gäù v cạc loải sinh váût ca rỉìng dáùn âãún viãûc tn phạ
rỉìng, thay âäøi cáúu trục thm thỉûc váût, nhiãưu âäüng thỉûc váût khäng cn nåi sinh
säúng cng bë tiãu diãût, nhiãưu loi â bë diãût vong. Mäüt loảt háûu qu tiãúp theo
do viãûc khai thạc rỉìng tảo nãn âäúi våïi mäi trỉåìng vaỡ sinh quyóứn nhổ thay õọứi
chóỳ õọỹ vaỡ chu trỗnh cháút khê, hm lỉåüng CO2 tàng v O2 gim, nhiãût âäü khäng
khê cng cọ xu hỉåïng tàng theo, hiãûn tỉåüng xọi mn v cún träi âáút lm âäü
mu måỵ ca âáút rỉìng bë gim, nỉåïc ngưn bë nhiãùm báøn ph sa, chãú âäü dng
chy ca säng ngi thay âäøi. Viãûc khai thạc rỉìng â lm máút 20 triãûu ha
rỉìng/nàm.
Cạc ngnh cäng nghiãûp khai khoạng, khai thạc dáưu m â âỉa mäüt
lỉåüng låïn phãú thi, cạc cháút âäüc hải ... tỉì trong lng âáút vo sinh quøn. Cạc
loải nỉåïc chỉïa axit, phenol... cuớa quaù trỗnh khai moớ xaớ vaỡo nguọửn nổồùc màût,
gáy ä nhiãùm v phạ hy sỉû cán bàịng sinh thại. Màût khạc cáúu trục âëa táưng v
thm thỉûc váût khu khai thạc m thay âäøi nh hỉåíng xáúu âãún sỉïc khe v cạc
hoảt âäüng kinh tãú x häüi ca con ngỉåìi.
Viãûc xáy dỉûng âã âáûp häư chỉïa âãø khai thạc ngưn thy nàng cng cọ
nhỉỵng tạc hải nháút âënh âäúi våïi mäi trỉåìng nhỉ cn tråí di chuøn ca cạ tỉì hả
lỉu vãư thỉåüng lỉu trong ma â trỉïng, thay âäøi âäü bãưn vỉỵng ca âáút, gáy ngáûp
lủt v khê háûu vng häư chỉïïa...
1.4.2-

Sỉí dủng họa cháút :

Con ngỉåìi â sỉí dủng mäüt lỉåüng låïn họa cháút trong hoảt õọỹng xaợ họỹi
kinh tóỳ cuớa mỗnh. Trong nọng nghióỷp sổớ dủng phán họa hc våïi mủc âêch
canh tạc, tàng nàng sút cáy träưng nhỉng màût trại ca nọ l lm ä nhiãùm âáút
do âäü khäng trong sảch v lm ä nhióựm nguọửn nổồùc do tng õọỹ phỗ dổồợng bồới
caùc nguyón täú N, P...

Cạc loải thúc trỉì sáu, diãût c hiãûn nay l cạc cháút bãưn vỉỵng dãù bë háúp
thủ vo cáúu tỉí ca âáút, phạ hy cáy träưng v xám nháûp vo chùi dinh dỉåỵng,
cn tråí hoảt âäüng säúng ca nhiãưu sinh váût.
Cạc họa cháút sỉí dủng trong cäng nghiãûp v nhiãưu hoảt âäüng kinh tãú
khạc thoạt vo mäi trỉåìng dổồùi daỷng phóỳ thaới. Nhióửu chỏỳt trong õoù nhổ
xianua, chỗ, âäưng, thy ngán, phenol... l nhỉỵng cháút âäüc hải âäúi våïi con
ngỉåìi v nhiãưu loải sinh váût khạc.

= 21 =