Sử thi thần thoại M''''nông : Luận án PTS. Văn học: 5 04 07

! ĩ ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! 1! ' !~ ' t Ị T ? )TT Ị TTTTTTTTTf 7r777T77 ' ~ ' 1! '
" BO GlÃõ DUG Ỹà đÃÕ tÃÕ
TRỨđỉIG ĐẠI HỌC ĩđ^G HỔP HẦ N(5ì

Đỗ' HONG KY

o >0

SỬ

THI

THAN

- THOA
I
»

M' N (Tn G

IiUịh ixi PTS khoa hoc Ngữ Van
C h u y ên n g à n h : v ă n h ọ c dân. g i a n
iuã

h iệ u

:

50407

0
o o

hương dan ĩPGS.PTS Võ Quang Nhem,
cấn. bộ giang day Khoa
Ngữ văn triromg 3ai học
Tổng hơp Hầ Nôi.
t' ••

/ - / > N ội -

1S

" |»- r I


- 1 -

MUG

LUC

Trang

PHAN M<5 dI u
- ĐẠC Đlđl CHUNG CỨA LU^ Áií
I.

3

Ly do c h o n đ ề t a i .

I I . Lịch sử vẩn đìỉ nghỉễn cứu va mụic đích ý ngìiia
cua đe t a i .
I I I . N'guon t ầ i lig ti va phỉrong pháp 31? lý đe t à i
nghiên cứu.
IV . Những đong góp của lu â n én ,
CHỨdNG Mđ DAƯ

ĐẠI
GlĩđiỉG VE TC♦pC NGỨỜI MTĩd&G
*
I.

8

Sơ lư ợ c v ề t ộ c n g ư ơ i M 'nong,

I I . Đ ă c đ i êm xã h ộ i

t ô c n g ư ơ i M’n o n g .

III.Đ ă c đíem 'sinh hoạt v |t chất của người M'nong.
IV .

Đac đ iểm văn hóa t i n h t h ầ n củ a n g ư ơ i Mfn ô n g .
GHỬỔNG ifldfr

YiQÌ DUNG OT NRdĩIG

38

Cac n ộ i dung chính tro n g sử t h i nrông.
1. Sư th i nrông n ó i về sur hình thanh con ngiíơi. Quan
niêm ve th ễ giớ i của ngươi àPnông qua sử t h i nrSng.
2. Nhân v ậ t k h a i t h i ê n l ê p đ ị a t r o n g gử t £ i n r ô n g .
3. Nhân v ậ t anh hùng văn hóa t r o n g sJ t h i n r õ n g .

-4* Chiẩn tra n h và người anh hùng chiểìi trận, tro n g sử
t h i nrông.
5.

Sử

t h i n r ô n g ca n g ơ i cu ộ c s ố n g l a o đ ộn g ,

vầ

h©nh phúc củ a n g ư ơ i r.1 fn ô n g .

g ỉ au

có

6. Sií t h i nrông phan ánh những vậnđọng chuyển biển
lán tro n g xã hô ĩ M'nong,'
7. Sử t h i nrông là "từ điền bách khoa” không tồn t a i
bàng văn bán,raà tồn tgii trong t r í nhớ cua nghệ nhân.
CHỚdkìG HAI
THI PHÁP OT NRC^G

A* Những đẵc điểm của cẩu -trúc tá c phim nrông.
I , cẩu tr ú c cùa 'ngôn ngữ tộo nên tá c phẩm nrông.

88


I I . VgÈn t r o n g sử t h i nrông*
I I I * B i ê n phãp x â y d p i g c ể t t r a y ê n v à nhân v ậ t t r o n g
sử t h i n r ô n g .
B.

c á c t h ủ pháp nghÊ t h u ỗ t t r o n g sứ t h i n r ô n g .

1 . Thủ. pháp s o sánh

2. Thả pháp ngoa du
3.

Thả pháp mô phông va

phúng

du

4.

L ố i m iê u t a c h i t i ế t , t ỉ m ỉ , c ụ t h ề .

5.

"Lối t r i hơẽn sử t h ỉ " .

6 . Biên. pháp l a p l a i .
c . Nhưng ch ứ c n ă n g tir tư ơng - thẩm my cua cẩu t r ú c
s ở t h i nrrông.
1.

"Khuôn mâu*1đươc lă p

l« i y

nguyên.

2.

"Khuôn mầu" í t n h i e u

có sư t h a y đ ỗ i sa u m ồỉ ìầ n

lă p l ạ i .
3. Môt 30 khuôn mau t r o n g cẩu t r ú c t á c Dhlm n r ô n g .

’'ỉ n g h i a “tư tư ở n g -th ẫ m my cùa c á c khuôn mầu đó
t r o n g ' n h ậ n t h ứ c của n g ư ờ i M 'nong.

CHỨdĩTG BA
XÁC ĐỊNH
THÉ^IDAI
OT NRÓỈĨG
•

*
"I.

G iớ i th u y ế t

1 1 . Qugn n iệ m

VQ

chung v ề sử t h i .
sứ t h i của môt 30 nha t r i ậ t

học,

n hà n g h ẳ ê n cứu v ă n học t r ê n t h ế g i ớ i .
ÍEII.

Quen n iê m

ve

sử t h ỉ c ả a một 30 nha n g h i ê n cứu

V ip t N an.

T

IV . o t n r ô n g c ó những th u ộ c t í n h cu a t á c
V.

o t nrông la

31? t h i .

s ỉ' t h i th ân t h o ạ i.

THAY LỐI KBĨ 1ƯÁ?Í
NHứỉG v h

ĐE Đ l ĐỨỔC GIAI QUYST VA NHửĩG

ĐỈÈ cồn đt ạé t r a TRỨỐc m at.

+
+

+

TẰI LIẼtl THAM KHẨO CHÉĩH

víiỉ


3

-

-

•K

PHAN

*
>»
MỔ ĐAƯ

ĐAC Đ l ả í CHUNG CỦA LUẤ& ẨN
I.

LỸ DO CHON
ĐE Ĩ Ằ IMl
111
1

• .

m

1. Từ b a o đ ơ i nay» t r o n g c ô n g đ ồ n g M’n o n g van

lưu

t r u y ề n môt t h ể l o a i v ă n học dân g i a n đ ặ c s ấ c , đó l a

ot

n r ô n g . T i ế c Éầng n ó đư«*c ch ón g t a b i ế t đến quá muôn.Năm
1989,

chúng t ô i p h á t h iê n r a sử t h i n r ô n g ( l ) t a ỉ xa s ấ c

Môn., huyên Đẩc M in, t ỉ n h Đấc L ấ c , do n g h ê nhân NDong

,

n g ư ờ i M’n o n g P r e h hát k ê . Mơi đ â y có nhà dân t ô c h ọc đã
lầm lan. sử t h ỉ n r ô n g v ớ i y a o ( 2 )

(h ìn h th ứ c k i g ia

phả)

cu a n g ư ơ i M’nong*
*

*

'

•

, 1 1

A

2. T ây N gu yên l ê u n a y vần được c á c n hà khoa học c o i
l a n ơ i con bảo lư u được n h i ề u dẩn v ẩ t
x ã n g u y ên t h ả y ,

của c h ế độ côn g

sử t h i í.ĩ'nông quả l a một bức t r a n h r ố n g

l ó n v ề "’t h ơ i t h ơ ẩu củ a x ã h ô i l o a i n g ư ờ i C h ú n g t ô i chcaa
đ'ê t ầ i n a y t ứ c l à đ i t ìm h i ể u n h i ề u măt đ ơ i s ố n g của
n g ư ờ i M’n o n g t h ơ i viH n c ổ .

3. sử t h i M*nông về nhiều măt có sư gần gũi với sử
t h i Mương, chỉ ra đươc cu thể những đ i ầm tương đồng(va
cả sư k h á c b i ệ t ) ,

có t h e bước đ'âu g ơ i mở ra những v ẩ n cìê

"thú v ỉ v ề m ố i quan h i g i ư a vằn hóa M'nong v ầ vần

Ỉ4ưang, về cội nguồn văn hóa của hai cu* dâncung ngữ
N am Ấ,

s ố n g c á c h x a n h au

v ì những l ý do t r ê n ,

hốa

hê

v ề mat đ ị a l ý .
chúng t ô i

chọn đ ề t ầ i

lu â n

v ẩ n : sử t h i t h â n t h o ạ i M’n o n g .

™"""
(1)

/

A

^

7

Chúng t ô i s e l ỷ g i a i

( 2 ) Nhà dân t ô c
lo a i

hpc D iêp

%

vã

*

ch ư n g m inh s a u .

Đ ìn h Hoa cho r a n g yao

la

môt

sử t h i h u y ề h t h o e i ( x e m Tạp c h í VHDG, 1 -1 9 9 3 , t r . 6 l ) .


I I . LỊCH SỨ VIN ĐS NGHláĩI c ứ u VẰ MỤC ĐÍCH Y N GHIA CUA ĐE

TAI
1 . L i c h 5J vẩn, d ề n g h i ê n cứu

Trước chúng t ô i chưa có raôt ai nghiên cứu đề t à i ot
n r ô n g ( l ) . B ầ i n g h i ê n cứu đ ầ u t i ê n v ề đề t a i n à y do chứng
t ô i v i ế t v ớ i nhan đ ề : 0 t n r ô n g - s ử t h i

tro n g

cổ sơ M 'nong,

in

chí VHDG, so 3-1990. Nhân đây, cũng xỉn t r ìn h

b à y đ ô i n é t v ề k h á i n iêm o t n r ô n g va N k o ch yao ( h a y

Ro

yăo). Trong tiế n g M'nong: ot có nghi a bóng là h át,

hát

k éo d a i mãi

k h ô n g h ế t; n r ô n g l a câu chuyện

xa xư a. Như

%

vậy,

xét

về n g h í a b ón g , o t n r ô n g l à

câ u chuyên xa xưa
Ro y a o ) l à

h in h t h ứ c hát kề các

của t ộ c n g ư ơ i !,l'n 0n g. Con X'lkoch ( h a y

l ố i k ễ chuyên, b ìn h th ư ò n g v ề l a i

l i ch

dong họ và muôn lo à i, nó không đươc hát kể bằng

của

giong

c a o th ấ p v a làm đ i | u bộ như n g h ê nhẫn k h ỉ d iê n xướng o t
n r ô ĩ i g . N r ô n g có cốt t r u y g n ,

có tx n h hê t h ố n g ,

còn lík o c h

(hay Ro yao) không có cốt tru y ê n , đó ch ỉ ia nhũng mau
r ơ i rạ c , không có tín h hệ thong.
(1 )

G eorges

C o n đ on in a s t r o n g cuốn i ỉ o u s a v o n s mangé

la

P o r ê t de l a

P i e r r e G en ie Gôo (Chúng t ô i ăn rưng đ á

th ầ n

G ô o ),

có n h ắ c đ ể n một h ì n h t h ứ c t r u y ề n kể của

ngươi

M 'nong Gar có t ên l à noo p r o o , va ông g o i đ ó l à épopée
( a n h hùng c a ) . T u y n h i ê n , dưới góc đô dân t ộ c Ỉ1ỌC, ông

I

c h ỉ n h ắ c sơ qua. CÓ t h ế n o o p ro o l à o t n r ô n g chăng? Xem
4

G e o r g e s C o n d o n in a s , Sđd,N hà xu ất

ban M ercu re de
0

1 9 7 4 , t r . 1 8 4 - 1 8 5 (Theo Võ Quang Nhem)

?rance,


- 5 2. Mục đ í c h của luện. gạ
2 .1 *

Itya v a o c á c th ổ n h t ư u V6 l ý lu ậ n sử t h i của một

s ố n hà n g h i ê n cứu n ư ớ c t a va t h ế g i ớ i ,

chúng

lý g iả i

t ô i

v a chứng m±nh r a n g ot n r ô n g c ủ a n g ư ờ i M’n on g t h u ộ c
lo a i

sử t h i ,
2 .2 .

côn g bố,

tiễ u

th ễ

l o e ỉ sử t h i t h a n t h o a i .

T rên cơ sớ hang v a n câu n r ô n g đa công bo va chưa
do t á c g i a lu ê n v ă n v à ô n g Đ iễu Kâa sưu tầm v ầ
7

r

đ ị c h , t á c g i a t h ự c h ig n đề t à i n à y muốn được bo sung vào
m

danh mực sử t h i V i ê t Nam một t ê n g o ỉ m ớ i: aử t h i o t n rôn g

3A n g h í a
3 .1 .

Qua v i ê c xác đ i n h o t n r ô n g l ầ

sử t h i ca n g

có

thêm cơ s ở đ ễ khắng đ in h ra n g Tây ĩỉguyên l ầ mội; c á i n ô i
l ớ n về

sử t h i của V i ê t Nam, t r o n g đ ó có ca sử t h i anh.

hùng va sử t h i t h ầ n t h o ạ i (Trước đ â y cứ n ó i đến sử t h i
T â y N g u y ên l à c á c nhà n g h i ê n cứu c h ỉ c o i đ ó l à

sử t h i

a n h hùng hoặc anh hung c a ) .

3.2. Qua nghiên cứu ot nrông, nấm được tân thức của
người M’nông, qua đó có th ể 'ít n h iều giúp ích cho

những

ngưĩbô. làm công tá c quản lý đ ịnh ra đưồng l ố i va

chính

s á c h t h í c h hơp v ớ i đồng b à o .
V.

»

'

>.

ĨII.NGUON TẦI LIẸtl v l PHƯƠNG PHÁP xđ LY ĐE TÀI NGHlâr cừu
1. Ĩ-Iauồn t a i

11 ều

Luên án chỉ gió’i h©n vẩn

đe nghiên cứu tro n g

pham

v i ot nrông của người M’nong

và sử dim?; cẩc nguồn

tà i

liệ u sau đây :

- 6 + sử t h i cổ s ơ M 'nong: Đõ Hồng Ky - Đi lu Kâu sưu -tầm
,d ic h

va g i ớ i t h i ệ u . Nxb Văn hóa d ề n t ô c,Ha N ô i , 199 3.

+ L ên g đánh K ră,N ằng g i a n h l ộ i B ỉn g ,K ô n g (Sử

th i

M'n ô n g chưa côn g b ố ) .
+ N hật ký đ iề n

da t g i t ỉ n h Đấc L ấ c , t r o n g

cẩ c năm

1 9 8 9 ,1 9 9 0 ,1 9 9 1 ,1 9 9 2 ,1 9 9 3 .
ĩĩh ữ n g t ư l i ê u
l a nhưng t ư l i ê u

chúng t ô i sử dung đ ễ t h ư c h iê n đ e t à i
sưu tầm v a g h i chép

đ ư ợ c

t r o n g phạm v i

c á c huyên Đắc M in ,Đ ắ c N ô n g ,Đ ấ c Lẩp ( t ỉ n h Đấc L ẩ c ) v à c h i
ở c á c nhóm M 'nong P r e h ,N o n g . Tuy n h i ê n ,

qua n h i ề u n g ư ờ i

M’n o n g s ố n g ở huyên L ấ c ,B a SÚp-Bẻn Sôn (Đấc L ẩ c ) , ở t ỉ n h
M ô n đ ên k a ri (Căm puchia) raầ chúng t ô i đ ư ơ c t i ế p

c h u y ê n ,h o

đ ều n ó i l a n ơ i hp s i n h sống đều có o t nrông.D o v ậ ỵ chúng
t ô i t i n t ư a n g rần g o t n r ô n g phổ b iể n t r o n g "toan bọ

tổ c

*

n g ư ơ i '1'n ô n g .
2 . Phưo,ng pháp xử l ý đề t à i n g h i ê n cứu
2 .1 .

Đe xử l ý đề t a i , t á c

g i a lư ố n văn

đã qua

cẩc

bư ớc s a u :

?
Bước d au t i ê n : T r i n h bày nhưng đ i êm c h ín h về

đ iếm xã h ô i , v ề đ câ s ố n g v â t c h ẩ t va t i n h

đăc

t h ầ n cú a n g ư ồ i

M 'n on g í t n h i ề u có l i ê n quan đ ến n ộ i dung đề t a i đ ể

lầra

n ầ n t ả n g cho v i ệ c t ìm h ỉ ê u đ ề t a i .

Bước th ứ h a i

'Khảo sá t một ca'ch kỉía chi -tiết và cong

phu các vẩn đè về n ọ i dung và t h i pháp củe sử t h i nrông
Bước t h ứ ba : T r ì n h b a y một c á c h t ư c n g d ố i hễ t h ố n g
c á c quan n iê m v ề sử t h ỉ củ a một so n h ầ n g h i ê n

cứu t r o n g


-

7 -

v ầ n g o a i nước

tu* xưa đ ẫn n a y đ ễ làm cho dựa cho v ỉ p c

đ ịn h th ễ l o a ỉ

củ a o t n r ô n g .

xác

2 . 2 . Tr o n g ctơỉ so n g t i n h t h ầ n củ a n g u ờ ỉ M*nông .
nrôog tồn t ạ i
tô i

như môt t ổ n g t h ễ n g u y ễ n

hơp.

ot

Cho n ề n

chúng

c ố g ắ n g xem x é t đ ố i t ư ợ n g t r o n g d an g t ổ n g t h ể của n ó .

T rong k h i x á c đ ỉn h t h i l o a i , nhẩt

l a đ ễ khu b i ê t

sử

t h ầ n t h o a i v ớ i sử t h i anh h u n g, ch ú n g t ô i áp dung

th i
phưcmg

pháp so sá n h l o e ỉ h ì n h đễ tìm r a nhũng đ ễc t r u n g của chúhg.
IV . NHƯNG ĐONG GO? CỦA LUỆí ÌN
Đề t a i đirơc

chòn l a một v ẩ n đ e v ì không c ó t ư

liệ u

n ê n t ư t r ư ớ c đễn

n a y chưa một a i n g h i ê n

cách

l a đ ố i tư ọ n g củ a

n g a n h p h ô n c lo h ọ c , Do v ậ y n g ư ơ i

cứu v ớ i t ư

th ự c

h i ê n lu ậ n v ă n c ố g a n g đ ễ c ó n h ữ n g Ịặóng gop raớỉ,
1.

Chúng t ô i l a n g ư ơ i đ ầu t i ê n đ a l ý g i ả i

v a chứng

m inh m ot c ẩ c h cụ t h ể ra n g o t n r ô n g t h u ộ c t h ế l o a i sử t h i
>t i ề u

l o a i sử t h i t h ầ n t h o ạ i .

2. T r o n g k h i làm công v i ê c t r ê n ,

ciiúng t ô i đ a l ý g i ả i

v a đưa r a dan chứng v ề sư k h á c n h a u g i ữ a sử t h i t h ầ n t h o ạ i
v a sử t h l a n h h u n g, mat cô n g v i ệ c
Tuy n h i ê n ,

chưa mẩy a i c h ỉ r a cii t h e ,

ch ó n g t ô i v a n t h a n h ' t h ậ t n g h i r a n g

đóng

g ố p của chúng tô ỉ t r ư ớ c h ể t l a v ề măt t ư l i p u .
T r ê n đ â y l a mpt so n hữ hg n é t
ta i,

lớ n v ề l ý do ch ọ n d ề

v ề mục t i ê u phương hướng, v e phương pháp n g h iê n

c ứ u , nhầm hưóng t ớ i v i p c l ý g i ả i đ ề t a ỉ -theo t i n h thần,
k h o a hpc n g h iễm t ú c .

S on g, VI sử t h i t h ầ n t h o a i ì a môt

v ẩ n đ ề c o n t ư ơ n g đ ố i mới mẻ t r o n g công t á c

n g h iên . cứu


-

8

-

p h ô n c lo ở V i ê t Nam, đ o i tưctog n g h i ê n cứu mcri được p hát
h iê n ,

ban t h â n ncí l ộ i chứa đựng n h iều . v ẩ n đe t r o n g đ ơ i

số n g c ủ a n g ư ơ i M 'nong.

Do v ậ y k h i t h ự c h i £ n đ ề t a i

chấn ch ú n g t ô i không t r á n h k h ỏ i nhữhg t h i ể u
chx S a i lầm.

só t,

chấc

thâm

Chúng t ô i mong đươc c á c v i g i á o sư va c á c

n hà ch u yên môn, c á c ban đ ồn g n g h i ê p v u i l ồ n g c h ỉ bảo c h o *

+

+

+

Chương mở

dầu

ĐẠI
CỨđtíG VE TCĨC
NGỨdl M*Nc® G
»
•

I.

3& ìM g V5 TCTg NGĩiđĩ M'NOĩlG
T r o n g nhưng năm gan đ â y ,

c ó khoang 67.340 n g ư ờ i ( 1 ) .
n à y chu yểu ở Đắc L ấ c , & một

dan s ố M'nong ở V i ệ t
Đ ia

'ban

số n o i

cư t r ú

Nam

của cư

t h u ộ c t ỉ n h Lâm Đồng

v à Sông 3 e . N g o à i r a , n g ư ờ i M'nong cồn s i n h s ố n g
đẩt

dân

trên

Cămpuchia.
đ *Đẩc L ẩ c , n g ư ơ i M'nong phân, bố chủ y ể u ở cấ c huyên

L ấc. Đấc Nông va Đấc ĩ.íỉn. số x t CIX t r ú ở các huyên Krông
?ách,

Sa Súp, Krâxig Ana vầ M 'd r a c .

ỉí gLPồà SI'nông ở Viêt ĩĩam, cố bộ ohậa sống xen ke

va

chiu anh hưởng của người 3đê như Àí'nông Rlần ở

huyên

L ắ c , t ỉ n h Đấc L ấ c. Môt bô phên n h ỏ ở Lẫm Đồng,

song canh

ngươi' Ma va Cơ ho. 30 ohệa nhỏ hon ở Sông 3e, có quan hê
mật t h i ế t v ớ i ngươi SKiỄBg .

số còn l a i , chiếm đa

sế,chl

( 1 ) Ban. c h ỉ đạo đ i ề u t r a dân

s ổ Trung ương: Tổng

đ iề u

t r a dẫn số Vỉ êt ỉ ỉ ara, H. 199 1» t r . 66.

- 9 yểu l a M'nong N o n g , M'nong P reh -M ’n o n g c h ín h t ô n g ,
ở Đấc N ô n g (Đắc L ắ c ) , r ấ t í t

sống

c h iu ảnh hưỏng củ a c á c t ộ c

n g ư ơ i khác.
T heo c á c n hà nhân chủng học va dân t ô c h o c , t ô c n g ư ờ i
M 'n ô n g ^ ầ r a t r o n g phạm v ỉ nguồn g ố c c á c dân t ộ c
ở V i ê t Nam v a Đông Nam

ban

đ ia

( l ) , t h u ô c nhóm l o g i h ì n h nhân,

chủng A n b đ ô n ê d iễ n g . Đa s ố họ có tầm v ó c t h ẩ p , nước

da

ngấm đ e n , môi hơi dày, mất nâu đ en, t ó c đen vầ thẩng,m ôt
s o n g ư ờ i c ó t ó c uốn t ư n h i ê n .
N g ư ơ i M'nong t í n h t ì n h nóng n ẩ y ,

c h i en đẩu. quả cảm,

c ó n h ữ n g v i t ìi t r ư o n g n ổ i t i ế n g như Kham La, Khun J u N o b

, Ị Ĩ ' T r a n g Long, V. V. . . đã lầm cho t ô c ngươi lân cân như Éctê
, các dân t ô c lán g g iề n g Lao,Khoĩne kinh nầ. Ngay

ngươi

P h á p , k h i xâm lược 'vùng ngươi M’nong cũng đã n h i ề u phen
t h ế t b a i . Một 30 n g ư ờ i số ng s ó t , s a a t r ê n c h iế n t r ở về,
đều mô t ả các cu.cc àưng đo v ớ i n g ư ơ i M’nong bang mọt sư
k ỉ n h h o a n g . ỉ»lãỉ đ ể n năm 19 35 , n gư ơ i P h á p raứi n o a n t o à n

b ì n h ã i n h đươc vung người ì;ỉfn ô n g .
N gôn ngữ M'nong t h u ộ c n h óa ;,íôn-Khome m iền n á i phxa
Nam. T ro n g von từ v im g ĩ.ĩ’n ô n g b ộ c l ô

sư c h i u ảnh hưởng

của t i ế n g Chăm qua t i ế n g Écìê.
Sư cu* t r ú phên t á n như đ a n ó i ở t r ê n , v ầ v i ê c
>

*

T

~

ca n h du cư t r o n g qua t r ì n h l ị c h 3ư đa phân c h i a

du

ngươi

:,i'nông r a n h iề u nhóm đ ịa phương. Do v ễy, cộng đòng H'nong
_ mm—m

— _ — — —

(1) Bẩ Viết Đăng va các tác giá: ^ a i cương về các dân tôc
Ểctê tM’nong ả ổaỉí Lafe,Nxb. Khoa học xa hôi,H. 1982,t r . 29.


- ID có n h i ề u phương n g ữ , nhưng sư khác n h au g iữ a cá c phương

ngữ là không đa'ng kề. Kgười sử dung các phưong ngữ khác
n h a u cfeu đe dang n ó i , n g h e va h i ễ u n h au ( l ) . N g ô n ngữ M’n o n g

t h e h i ê n h a i t i n h c h ấ t : t í n h c h ẩ t đ i a phương va

tín h

c h ấ t to a n t h ể t ô c n g ư ơ i.

Tuy t ê n g o i phổ th ô n g t ô c n g ư ờ i l à .^’nóng,

nhưng

đồng bao Ton ý th ứ c rang t ô c danh minh l à Bu nông.Từ J3U
t r o n g hơp t ừ Bu n o n g có n g h i a l à ngựcri n o n g ,

các

nhóm

đ i a phương đ ều thêm vao sau t ô c danh của mình l ầ Bu n ôn g

N 0 n g . Bu nong P r e h . Bu nong P r a n g . V. Y* *«
đ 72 ẩc Lấc, ngưồ‘i 'ú'nông so ng t r ê n một đ i g h ì n h
d a dạng : t r o n g th u n g l ũ n g , v e n s ô n g ,

khá

s u ố i v a n ú ì.T h u n g

l ũ n g Krông Ana, Krông n ô , t h í c h hợp v ớ i v i ệ c t r ồ n g

lúa

n ư ớ c . NÚi có dãy Chư Yang Sin (2*40 5 m),Chư Yang Lẩc
( 1 . 6 8 9 ill), đ ỉ n h Nam Nung ( 1 . 5 0 5 ra). đ 7đ â y ,

có n h iều cây

t h u ố c va chim muông quý. Sons: s u ố i có Đắc Rung, Đẩc Phoi
,Đ ẩ c L i ê n g , S ê r ê p ô k . đ Tđ ó c ó n h i ề u tôm cá ,
Đặc b i ê t

ho L ắ c , r ộ n g 5 .0 0 0

ba b a , cá s ẩ u .

ha, một hồ cá n ổ i t i ế n g t ỉ n h

Đấc Lac. x é t về phong cảnh, hồ Lấc có t h ễ sánh v ớ i Biễn
Hồ ( P l e i k u ) ,

hồ Than ™hở (Đa L ạ t ) .

(1 ) T r o n g cuốn " M i n o r i t y g r o u p s i n t h e R e p u b l i c of South
V i e t Nam11 do bộ quân lự c Hoa K y .x u ấ t

ban năm 1 9 6 6 ,

r a n g "Người Gar l à nhúm đ ô c n h ấ t n ó i một phưong

cho
ngữ

không de h i ê u đ ổ i v ứ i các nhóm M'nong k h á c " (Dan Theo 3e
V i ế t -Đẳng . . .

S đ d ,tr . 26),


-

11 -

Rừng tư nhiên ở vùng người M1nông sinh song,một bô
phên lớn. ia lùng giầ, bao gồm các l o a i go quý như mun,

g õ , t r l c , k t e , cim' l a i , g i á n g hưoĩig. Khu vực rừng râra,@gút
n Ậ n cêy lồ ô, cùng với các iồ ỉ cỏ tra n h , là nơi quy t a
các động v i t quý hiếm như voi, bồ xám, t r â u rừng.
còn l a i là những vùng đẩt được íạ o nên t ừ quá t r ì n h
phân hóa đá bazan - l 0 £Ì đẫt cổ mau nâu đỏ - r ẩ t

thích

- hyp với v ỉêc trồng các lõ aỉ cây công nghiệp co’ g i á

tri

kinh t ế cao như chè, cao su, cà phê, hồ t i ê u . . .
<
Đia bàn người í:Ifĩiông sinh sống ở Dấc Lấc, còn

là

nhũng vùng đẩt đá càn coi, chỉ thẩy toàn những đồi

cỏ

tran h .
ỉígưoá M'nong la
của

một trarxg

số những cư dẫn t i ễ u biễu.

nền nông nghigp dung cuốc Q* Tây líguyêa.Xinh t e

nương

ra y chiếm v i t r í trọng yếu. Ruộng nước chí tháy xuất
h i ê n ở n h ữ n g v ìm g g ầ n đầm hồ h o ă c v e n s ô n g s u ố i .

lirong thực chính- của đồng bao là lúa tẻ.LÚa nếp

Cây

gieo

trồ n g Ichông đáng kê. ỉỉgoài lúa ra , n g ô ^ h o a ỉ , sấn đươc
trồnglàm lương thực phu.
K inh t ể

h á i Xu’Oto vầ sằn b ắt

còn đ ó n g raôt v a i t r o t o

lú n 'trong đ ờ i sống h ằn g n g à y c ủ a n g ư ơ i ì,I'nông.

Trong gia đinh,

công v i i c chính của ngươi đan

l à đ a n l á t , p h á t r a y , s ă n b ấ n , v . V . . N g ư ơ i đ à n bà t h ì

củi,

ông
bể

g i a g ạ o , n ấ u cơĩnỳkéo s o i , d ật v ả i , v . V . . .

Ngừời Mfnông rẩ t hiếu khách. Khi khách đến nhà, dù
ở gần hay ở xa, quen hay lạ đèu đưực t i ể p đ ã i chu

í áo,


-

12 -

chên thanh. K^ách ở lâu hang tháng, ăn. uống cũng không
phải t ín h to án g ì .

Đ iề u lư u ý , k h i k h á ch đ ển c h ơ i , n ế u

ở tư nắm, s á u n g a y t r ở l ê n , p h ả i ’o i í t tiỹ g i á c đ i lam g iú p
chil :ahà v a i b u ổ i . T r ư ớ c k h i r a v ề ,

chủ n h à mang c h é ^ ư ơu

c'sn r a đ ã i k h á c h đ ế c h i a 't a y . Nếu. mọt ngu’C’i

jC3 l a đ ã môt

lần đến nhà, t h ì -fc'j lan thứ hai t r ỏ ’ đ i đến chơi,được cả
nha coi như nhũng ngươi thên t h i ế t troĩÀg gia đình.
II.

3ẠC
.Olảl :Ck HƠÌ
♦
•
Dư ới đ â y ,

'TÓC
HGŨđl ìvĩ*NCSĩG
•

c h ả yểu n ó i đ ế n x ã h ộ i t r u y ề n t h ố n g

của

n g ư ơ i „! ' n ô n g , t r ư ớ c k h i có n h ữ n g t á c đ ộ n g t ừ b ê n n g o a i ,

làn t’hsy đ ổi í t nhiều bô mất xă hôi của Cỉ.r dâa này.
1.

3 on v i

3'J t r ú và t ỗ

chức râá h ỏ i

Bon l à n g M’n o n g do một g i a t ô c h a y n h i ề u g i a

hot) n h a u ma t h a n h .

3 on l à n g t h u ’021£ dir-ig 5ầ n c h ẫ n n ú i

g ầ i s ô ĩ i £ , s u ố i , đ a n , hồ đ ề t i ệ n
g ió .

tôc
,

31Ỉ d u n g n g u ồ n n ư ớ c “ ạ c h ẩ n

Tên bon th ư ơ n g cĩăt t h e o t ê n s u ố i , n ú l h oặc một khu

rư n g nào đ ó .

Chắng h©n, những n ^ / ơ i

s i n h s ố n g quanh n ú i íotn «irăng,

dưng n h à ,

làm

ăn

họ ă ă t t ê n là n g mình l ầ

bon Bu .'.Irăng, bon Bu Huych l à đ ặ t

tên th eo tên

s u ố i 3ẩc

Huy ch, ben 3ấc Rung, Dấc Ijaê,BÚc So (nay l a x ã ) , v . V . . .
cu n g i e u

la như v ệ y .

3 on l à đon v ♦i h a n h c h i n h d u y n h ế t
M 'nong.

các th a n h v i ề n

của bon là n g

c ủ a x ã h •ộ i

có í h ễ l à một

n h i ầ u d o n g ho. ố 7à Ễy q u a n Ì1Ễ dòng máu t h i t ô c
aa.sn hê c ô n g :cã l á n g g i l n g .
(chủ bon).

lấn

ngươi
hay
át

Đứng đ ầ n boil l a Kô r a n h bon

Kô r a n h bon đ ứ n g r a

tổ chức va

g iai

quyết


-

13 -

n h ữ n g công v i ê c c h í n h c ủ a b o n l à n g :
d ồ i bon,

xử k i ê n ,

quyết đ ịn h

chon

đẩt phát

r a y , v . V . . K h i c ó mêu t h ú ì n v ớ i bên

n g o à ỉ ,K ô ra n h

bon cũng

l a n g ư ơ i duy n h ấ t

c ó auyền

quyểt

đ ỉ n h c h i ế n t r a n h h a y hồa b ì n h .
Vào đô t u ô ỉ năm mươi lam t r ớ l ê n ,

không phên b i ê t

giàu

nghèo, nếu ai thông thạo luật t u c , phong t ụ_c tập quán, ăn
n ó i gãy gon, hay như cách nói của ngươi M’nông,đó la ngưọả
"khỏe t r í óc" t h ì được dồng ho hay cả bon làng tôn

xưng

làm chủ bon. về kinh t ể , Kô ranh bon không có đặc

quyền

đăc lơ i nào đáng kê, đôi khi ông t a còn phai chiu

một

khoản nào đó mang t í n h chất tưong trưng cho công đồng*'

MCỈ n g ư ờ i s ố n g t r o n g bon l a n g , k i cả c h ả l ầ n g đ ề u p h ả ỉ
t u â n t h e o ọác

quy chế của côn g đ ồn g.

Dhẹt nghiềrn n i n h .

Thắp

A ỉ v i phạm se b ị

xứ

n h ắ t cúng dsn bang con gà, cao n h ấ t

ma k h ô n g đ ủ của c a i làm c ú n g đ e n t h ì

phải đuổi ra khỏi

làng.
2. Quyền s ở hữu đắt đ a i va t ổ

chức sản x u .lt

c é c bon l à n g 'ĩ ' n ô n g t ồ n t ạ i như những đon v ỉ
b iê t.

tách

Khác v ớ i n h i ề u t ô c n g ư ơ i t r ê n - â y N g u y ê n , sư phân

đ i n h TSP-h g i ớ i đ ẩ t đ a i g ỉ ư a c á c bon người :,I’n ô n g ị đ ă c b i ê t
v ớ i các t ô c n g ư ơ i khác íà r ẩ t

chăt

che. Người t a

k h ô n g cho

Qhép n h ữ n g n g ư ờ i k h á c bon c a n h t á c t r o n g phạm v i đ ấ t
(1)

đai

Sau n h ữ n g lần. cả b o n l a n g đ i T h u ố c c á (xem t r a n g 2 3 )

v ề , t ố i đến,

chả l a n g p h ả i l ẩ y

n'yi c h é r ư ơ u , g i e t

l ọ n n h ỏ h o ặ c một con ga đ ể c ú n g t r ả
n g ư ờ i k é o đến u ố n g rươu và ằn t h i t .

một

ƠÌ1 t h ầ n n ư ớ c . M ộ t

con
số


-

14 -

của bon mình, 'ỉ thức bao vệ không gian sinh tồn của người
M ' n o n g ở m o i bon con manh me, c ó l e l à do t í n h k h é p k i n ,
nên. đ a g i ư

l ạ i đư ợ c d â u v e t

cua v i ê c b ao VỆ môt c a c h

nghiêm ngăt lanh thổ bộ lac của th ơ i nguyễn thủy.

c ác

thanh viên tro n g công đồng gắn bó với nhau,cùng lao đông
sản xuất va bảo vê bon làng. Người th ay mặt cho chả sở hữi
đẩt đai của bon làng cũng là Kô ranh bon.
Đất

canh t ẩ c t r o n g phem v i bon t r ê n danh n g h ỉ a l a

công đồng,

n h ư n g m o i t h a n h v i ê n c ó t o a n quyền c h i ế m

pham v i

đẫt đ a i

đ ó , môt

gỈ 8 à x n h t ư bỏ đ i k h ô n g h ỏ i ý k i ể n c h ả bon

bị khai

t r ù ’k h ỏ i b o n ,

:,ỉồi hô
là

canh t á c

củ a ĩĩiình.

quyền s ở hữu. đ ấ t đ a i s ẽ b i mất

hữu
nào
hoăc
th eo .

g i a đ ì n h t h ư ơ n g làm

t à ’ h a i , b a khu r a y . P h ầ n lớ n

lầm đ ổ i c ô n g , k h o a n g năm, s á u

hộ g i a đ ì n h t a p t r u n g làm

cho một

hô, x o n g r ồ i

nào neo

d o n , g ap k h ó k h ă n ,

cứ lu.ên p h i ê n như t h ế . N ấ u g i a

g i ú p , n g ư ơ i t a không t í n h

cả 'bon t â p t r u n g

làm g i ú p . K h ỉ
có

Đ ố i v ớ i r u n g , mồi t h à n h v i ễ n t r o n g c ô n g đồng có

toan

y

s

x

cô n g ,ch ỉ k h i tu ố t

đình

chủ

7

th ê

Song,"Vì môt l ý do

của

7

cho n g ư ơ i g i u p một g u i n h o

quyền k h a i t h á c ,
súc, thu

lúa

1

(khoang 5 k g).

s ử d u n g . Đồng b a o c ó quyền ch ăn t h ả

lưọrn lam t h ổ s ả n , h á ỉ lirgsn c á c l o ạ i r a u

b ấn muông t h ú .

gia

quả , s ă n

3 h ả r ừ n g l à t o à n t hễ công đ ồ n g , t r a n g đ ó chỉ

bo n l à đ ạ i d i ệ n ,

TÓm l ạ i , ý thức về rừng cây,sông s uố i,đ ểt đ a i của ngiíơi
H*mông r ấ t mạnh me. Ho cho rang không gian cư t r ú của công
\

đ ồ n g mình l à

do ô n g ba t o

o i s n đ ế l ạ ỉ , r ầ n g rr-oi môt

cánh


-

r ừ ĩig ,n g o n n ú i , c o n

15

-

s u ố i , d ò n g sông đ ều c ó th ầ n th á n h

quản, v ề phần m ình,

cai

họ có t r á c h n h iêm bao V£ đ ề t ổ

tiê n

" v u i lo n g ' 1 và th ầ n l i n h k h ôn g quở t r á c h .
3.

Cơ cẩu g i a đ ì n h và hôn n h ẵn

K iê n n a y ,n g ư ờ i M 'nong phen ló ii số n g t h e o t i lu g i a đ ì n h
Đ ạ i g i a đ i n h mâu hệ đang dần dan b ị v ơ v ụ n , nhưng
g i a đ ì n h n g ư ơ i phu nữ v a n g i ữ v a i t r ò c h í n h .
r a l ẩ y ho mg, ,Khi bo mẹ qua đ ơ i ,

tron g

Con c á i s i n h

quyên t h ừ a k ể t à i

sản

t h u ô c v e n g ư ơ i con g á i ú t .
Khoảng h a i» b a th â p k ỷ t r ư ớ c của t h e

kỷ n à y , t ể bao

bản t g o nên xã h ô i M’nong l à CSC g i a t ộ c mau hệ.

các nhóm

n g ư ờ i 'ù 'n ô n g Gar. M 'nong P r e h . M 'nong N ong; ở t r o n g
n g o i nhầ t r ậ t
g ia n ,

cơ

những

d a i hang 60 ,70 ra (1 ). T r a n g nha c h ia lam n h iề u

mỗỉ g i a n l a một g i a đ ì n h t r o n g g i a t ộ c .

Ve hôn n h ẫ n , t u y xă h q ỉ M'nong v ề cơ bản van l à

ch ế đô

m~Su hệ,
nhưng con* t r a i p h a i đ i hỏ i va •cưới VO’. Điều
k i ệ n để

•
*
nam nữ l ẩ y n h a u ,

l a h a i n g ư ơ i p h ả i k h ác dòng máu,muốn l ẩ y

n g ư ờ i t r o n g g i a t ô c cung đ u v c , n h ư ng h a i bẽn p h ả i c á c h í t
n h ấ t một đ ơ i t r ở l ê n v a p h a i t u â n t h e o quy đ i n h : v í du, bà

A Va ông B l à h a i c h i em r u ộ t ,
đirơc quyền

COĨ1

Ã

va cháu t r a i của ba

c ư ớ i con hoặc ch á u g á i củ a ôn g B,

cồn. ngirơc l ạ i

l à k iêxig kỵ.
Sau l ề
bẽn nam nữ

ăn h ^ i , t r e n g t h ơ i g i a n

chơ làm l ê c ư ớ i ,

đôi

được t ư do qua l a i

v ó i n h a u ,g iú p đơ

la n

n h au t r c n g v i ê c làm r a y ,

chơi

sửa s a n g n h a củ’a ,

g i ã gao ,

củi

(1) Xem Nguyên Trấc Ui:Đồng bầo các sấc tô c t h ỉ ễ u 30 Vỉêt
Nam, S a i g ọ n , 1 9 7 1 , t r . 4 4 .


-

ạ ư ớ c ,v .v ...

16

-

S o n g , t u y ệ t đ ố i không được n g ủ chung.

Khi nam nữ làm Í1 cưới xong, h ai ngươi ở bên nha chồng
môt th ò i gian (thương la

8

n g a y ) , r ồ i chuyển hẩn sang

ở

bên nha vợ.
Trong hôn nhên, t ì n h trạ n g n ố i dong (ntrôk)

cung có

xuất h i | n , nhưng không nhiều va mang t i n h chất bất buôc
như tạ c n ố i dong (chuê nuề) ở ngươi íÈtê.
các nha dên tôc hpc cho rang xa hôi M'nong hiền nay
la xã hội mau hê ở g i a i đoan mat ky của nó,
4. c á c h i n h t h ứ c c h i ế n t r ạ n h t TQ-Q.fr, xa h ộ i .

Trước đây,bon lang M'nong thương đu’Ợc bao quanh bang
h a i , b a lớp hang rao. ổ ?vong ngoai, nhưng nơi tron g yếu có
đầo hao, cấm chông. Ngày nay, ở các bon làng cổ van .dấu
vết đó.
4.1. Chiến trg n h giữa các dòng: họ.N ếu. người ngoài gia
t ô c v i pham l u ậ t 1Ệ. chung của cộng đồng :mu’on v o i , chiê ng

, ch é,v.v . . không chiu t r ả , bền có t à i S8Ĩ1 cho n g ư ò i

nha kẻ v ỉ phạm đẩu lý.

đến

lu ngu’O’i v i phạm không chiu nhên

l o i , chiu phat va t r ả lại,n g ư ờ i ta se kểo họ hang đến
đánh.Moi cuộc đánh nhau như vây thưòng dân đến cuộc chiẩn
tra n h giữa hai dồng họ.
Chiển t r a n h giữa các dồng 'no ngươi 'Ầ'nông là niuon duy
t r ì cẩc iu êt tu c trong côạg xã t h ị tộc, duy t r ì le phải, sư
công bang, các gia t ộ c se hoa thuẫn với nhau môt khi

các

bên đều thực hiện quy che chung của cộng đồng.
4 .2 .

Chi en t r a n h c b ilm đ o a t , c j ớ p

bóc.

'í t h ứ c làm g i a u


17

va ch iếm đ o ạ t v ơ n g ư ơ i k h á c của một s ố n g ư ờ i , môt s ố
t ộ c đa

g ia

dan đển c h i ế n t r a n h cướp b ó c ,c h iẩ m đ o a t t r o n g

lồ n g

x a h ô i M'nong* Xin kể ra đ ẳ y một dan chứng :
vào khoảng nấm 1930 , t ạ i bon 3u n u r t h u ô c t ỉ n h

-Mônđôn

k a r i Í C ấ m p u c h ia ), c ó h a i c h i em mồ c ô i cha me, không

ho

so n g l a c l o a i . K h i đó t r o ĩ i g bon có n g ư ơ i ổm c h ể t , h a ỉ

hang,

chả bon ban t x n h b ấ t Yưch va ií g u n - t ê n h a i n g ư ơ i mồ

c ô ỉ,

đ ề đ ổ i l ẩ yv 12 con t r ê u t o .

đươc
*

liề n

bỏ t r á n .

H ai c h »ị em mồ c ô i b i ế t

Ho đươc h a i ( 1 )

chả bon IBu nung ( n a y

thuôc

xã Quảng T r ư c ,h u y ê n Đấc L g p , t ỉ n h Đấc L ắc) t ê n l à 3ap Dj gt

VS 3ap ìĩ k r ư c h nhgn l à bà con. s au ào' Vjọ dân, mộ t 30

thanh

n i ê n đến bon. 3 u r n u r , đ ò i b ồ i th ư ơ n g danh dư cho h a i n g ư ơ i
k i a , v a dung áp I'J’C cướp n ộ t C0Ĩ1 v o i mang v ề .

mồ c ô i

Bon

3u n u r không chống l ạ i , v ì nhên t hẩy v i ê c lam của mình
s a i lu ậ t

la

tu c.

Nhưng sư che chỏ’ h a i n g ư ơ i mồ côã của oác chủ là n g b o n
Bu n u n g khôr.g đirơc bao l a u . Tror.g bon 00 ngu’O’i đau ốm
c h ết,h ai

,

c h ả l à n g gán cho c h ị 3m ;?iồ c ô i l a ma l a i v à đem

g i ế t c h ế t . DU’O’C t i n n à y ,

chả l a n g bon Bu n u r r ú thêm chủ

làng bon Tu- sraay ’-éo quâi di đánh bon Bu nung. Ho
c h ế t một n g ư ơ i ,

chém b i t hư o n g 2 ngirò’ị ,

giểt

bất số n g 9 n g ư ờ i

để lam con t i n , VS d ăt đ iêu k i ê n k h i nào chủ l à n g bon 3u
nung hoan t r ả

la i

ngươi k ia

Chủ làng bon Bu nung phai ĩnarig voi t r ả l ạ i

V e,

con v o i b ị cu*ớp t r ư ó ‘c k i a mới t r ả

(1 ) Hiện n a y t r o n g một bon i à n g 1,'I'nông có k h i Cung

số

môt

l ú c t ồ n t ộ i h a i chủ bon; moi chủ bon đứng đầu ’ĩiôt dồng ho,

r

••

••..

•ị
-

*-

■H4 I0 I
•

— *— -------------


-

18 -

đề ch u ộ c n hững n g ư ờ i b i bất v ề (G h i t h e o i ơ i k ể của

ông

P ỉ ô n g M p lan , cư t r ú t a i t h ô n 1 0 , xã Đẩc R u n g,h u yện s ấ c
N ô n g , t ỉ n h Đấc Lắc. Ong n a y c h ín h l à

cháu m ộ t ôn g D j ê t , c h ủ

bon 3u n u n g t r ư ớ c đ â y ) .
Ma l a i

l a một thảm hpa đốâ v ớ i n g ư ơ i M'nong (Chóng t ô i

s ẽ đề Cap đ ến vẩn. đe n a y , ở my.c I I I

:Đăc đ i êm s i n h

hoạt

văn hóa t i n h t h a n ) . Tuy n h i ê n , t r o a g 'trư ồn g hơp t r ê ụ , ma
l a i c h ỉ l a c á i c ổ đễ c á c chủ bon g i ế t
c ô i . Thực r a ,

hai h a i ngươi

mồ

chxnh do ý đồ tham lara v à ý t h ứ c dòng

ho

cực đoan t r o n g đầu ó c của c á c chủ bon đã dan đ en c á i c h ế t
c ủ a h a i c h ị em mồ c ô i .
gia

Do v ê y , n g ư ơ i ;.!’ nông t r o n g cung môt

t ộ c s ố n g r ế t mât t h i ế t ,

inần k l t

chặt

chẽ v ớ i n h a a đ ể

đủ sức mạnh chổng l a i dồng họ k h á c , k h ỉ can t h i ể t .
T h ơ i t r ư ớ c , g i a t ô c naò đông n g ư ơ i ,

có s ứ c inanh

k iễm chuyên đ ễ đánh c á c gi;a t ộ c k h á c . Ho g ê y c h i l n
v ớ i mụ.c đ í c h cướp c ủ a c ả i ,
l ẩ y trêu, bò, c h iê n g ché,

b ấ t phu nữ v ầ t r e

h o ặ c lam n ô l ê ( l ) .

đ àn Sr.g th iròn g b i bên t h ắ n g t r ậ n
đan

ông n ầ o đ ố c h ạ y t h o á t ,

g iế t

là
tran h

em đem đ ổ i

Khi đánh n h s u ,

s ạ c h . N ếu một n g ư ờ i

bẽn t h a n g t r i n

ch ’j ’a t h ễ

yên

têm . Ho cho n g ư ò l đ i t h ô n g báơ cho c á c bon xa gần b ỉ e t . A i
c h ứ c ngu'0’1 c h ạ y t h o á t

p h ả i báo n g a y ,

họ s e kéo đ ể n l á n h cả h a i .

bang không,

Kẻ t r o n t h o á t

khi b iểt

muốn s ố n g

phải

( 1 ) ĐÚng ra t h ì n ê n g o i la n g ư ờ i phiic d ị c h . L o a i ngu'O’i n à y
c ó t h ể đ a n l á c , ch a n t r â u , lam r a y cho c h ủ , h ọ k h ô n g b ị n g ư p c
đ ãi,m a

đ ư ơ c c o i n h ư l à m ỉ t t h a n h v i ân c ủ a g i a đ ì n h .

Tuy

n h i ê n v ề n g u y ên t ấ c , n g ư ơ i b ị c o i l à "nô lậ " k h ô n g có quyền
đư ơc c ó t a i s ả n r i ỉ n g .


-

19

-

n h ơ n g ư ờ i lam t r u n g g i a n đ ế n h ồ a g i ả i ,

cam ỶẨx r a n g k h ô n g

đ ư e c c ó h à n h đ ộ n g t r ả t h u . ỉĩ ểu s a u n a y ,
ra,

cả n g ư ơ i t r ố n t h o á t

có c h u y ệ n g ì

xảy

l ẫ n n g ư ờ i làm t r u n g g i a n aẽ

bỉ

trừng phat*
Qua đ ó cho t h ấ y v i ê c đ á n h n h a u t r o n g x ã h ô i
t r ư ớ c đ â y đa xảy r a t h ì
l u ô n chú ý t ổ

rẩt

Mfn ô n g

k h ố c l i ẽ t . MÕ ỉ bon l à n g

ch ứ c p h ồ n g t h ủ ,

trồ n g t r e

luôn

q u a n h bon l à n g

,

đ a o h a o , cam c h ô n g , đ à n ô n g k h ỏ e manh t h ư ò n g x u y ê n l u y ê n t âp
, sần

s a n g c h iế n đẩu.
T u y n h i ê n , n h ư v â y k h ô n g có n g h i a l a xigưò’i Ll'n ong

t r ư ớ c đ â y luôn

l u ô n b ị cuốn V3 0 c á c ' t r â n mề hồn

chiển

t r a n h . N g ư ợ c i a i , c h i ố i t r a ĩ i h n ô i bộ t ô c n g ư ờ i g ầ n n h ư
n h ữ n g t r ư ờ n g hơp n g o a i l ê , n g u y ê n t ấ c ĩ am t h e o

lu i t

ià
tu c

■/

v a n l a t ư t ư ơ n g ch u đ ẹ o t r o n g ý n g h i v a h a n h đ ô n g c ủ a toan,

thể

cộng đồng. (1)

Đối v ớ i người .\í'nông,nga’O’! c h ỉ huy CSC t r â n đánh n h a u
b a o g i ơ cun g i a ch ủ b o n . đ*òtẫy c h ư a x u ấ t
q u ê n sự c h u y ê n n g h i ệ p ,
ngươi tin

c ũ n g k h ô n g có đ ô i

cần c ủ a t h ủ l i n h

h i In thủ
th ê u binh

lin h
(nhữqg

quên s ư ) đirơc hư ản g đ ă c

quyền

n h ư t h ờ i k y dên

c h ả quên, s ự s a u n à y . ĩ í g ư ờ i c h ỉ h u y

chiến

t r a n h - ch ủ bon

-

nhưng

(1)

3u nun g t r ả

Sau k h i b o n

có quyên hànhgần như t u y ể t

chuôc l a i những ngư ời b ị bất

đối ,

l a i v o i cho b o n 3 u n u r

đễ

( xin. xem t r a n g i s ) , h s ỉ b ê n hò a

ỉ

f i a i v ớ i nhau.

Ho g i ế t t r â u ,

kết không hân t h u nh au nưa.

u ố n g ru ’C’u cù n g n h e u v a

cam


- 2 0 .v ề k ỉ n h t ế ông t a k h ô n g có đ ặ c l ơ i n a o . ố * đ ê y chưa c ó m iếng
đ lt

cho sư t ư hữu t à i san phát t r i ể n , n g h i a l à xã h ộ i g i a

t ộ c ch ư a cố n g u y c ơ t a n rã ( 1 ) .

*

'

III.Đ Ạ C Đ istí SE'IH HOẠT VAN HOA VẬĨ CHAT cứ^ L-I Glĩđl M'NC®G
•

•

1 .K ha

•

cửa.

T u y t h e o p h ư ơ n g t h ứ c c a n h t á c n.5ng n g h ỉ ê p ma
M 'nong ở nha sàn h a y nhà t r ê t .

M'n ô n g Gar, M'nong ĩ r e h ,

ngươi

c á c nhóm n g ư ơ i làm r a y như

-vỉ'nông N o n g , ỏ' nha t r ê t .Những nhóin

n g ư ờ i canh t á c ru ộ n g nước l ầ

chủ y ể u , s ố n g đ ỉ n h CU’ ở các

vung chân n ú i , c h i u ảnh hưởng

n h i ề u nểp s i n h hoat của n g ư ờ i

E đ ê , n h ư CQC nhóm j.I'nông R l ă m fn ô n g C h . i l , -.ĩ ' n ô n g Kuênh t h ì
ở n h a s a n . The o c á c n h a d a n t ộ c

học,

c á c nhóm h i ê n

nay

đang ở nhà san ĩihư vù’a líê, +.TƯỚC đêy đa t r ả i qu.a một t h ơ i
k y cư n g u t r o n g n h ữ n g n g ô i n h a t r ệ t , nhu’ c á c nhóm

ngươi

là m r a y đ a n g ở.
N ha t r i í

c ủ a n g ư ò i 1,1’n ô n g , đ g i t h ể đ ề u ch ưng TLÔt l o a i

h ì n h t h ố n g n h ẩ t , c ó .uột v a i b i ể n d a n g , n h ư n g k h ô n g đ á n g
k ề . ĩ ĩ h à c ủ a nhóm ‘. í ' n ô n g Gar
nét

' n ô n g ĩì o n a còn g i ữ đ ư ơ c n h i ì h

cổ t r u y ê n hon c ả . Đ ồ n g bao g o i n g ô i n h à c ủ a m ìn h l à h i l

ĐÓ là n o i CU’ t r ú của đ a i g i a đ ì n h mêu hê XU’S k i a , n a y còn
*

n h iề u vểt t í c h .

1’r o n g một n g ô i n h a ,

c ó quan hê v ớ i nhau, về h u y ể t

gồm b a , b o n g i a

t h o n g chunỏ s o n g , n ê n

đình
nổ’ đươc

k i ẩ n t r ú c t h e o l ố i ch ạ y d a i .

( 1 ) 1,1. 0 . C ô - s v e n cho r a n g "Quá t r ì n h

tan ra

của xa h ô i g i a

t ô c b i lu h iên rõ

rêt trong

auá t r ì n h

1 trọng K i n h t ế t o

l ớ n mới -

t à i s á n t u ’ h ữ u 'T- Xem:M,0.

sven:

Sơ yếu l ị c h

1 9 5 8 , t r . 30 2.

h ì n h ' t h a n h cú a

lưc
Cô -

sử văn hóa n g u ỹ ê n t h ’ả y,K xb Văn sử 3 i a , H ,

-

21

-

Từ ngoài nhìn vào, ngôi nha dai M'nor^g có vẻ hơi thấp
Nhà không có hiền, xung quanh được b ị t bằng những

hàng

phên đan "nong đôi ’1 cao tằng đô cao của một ngưò’ỉ có

đô

cao t r u n g t à n h ( k h o a n g l , 6 m). Nhà đưọ’c lo’D bằng l á

cỏ

t r a n h h o ă c l á c â y mây nươCi Mái. t r a a h c h ạ y k i a khẩp

bon

phía. Hai mái trtrcicjSau vầ haỉ c á i Cìiái ăn l i ề n một lớp,
nhạn t ừ xa tưa như môt cái lều mái úp khổ rộng và dài.Ịĩhà
ở t r u y ề n t h ố n g c ủ a n g ư ò l M 'nong k h ô n g có c ử a s ổ .

các

cửa

ra vao thưồĩig được rnở về một phía hướng ra đưong cái,hoăc
l ố i mòn,thu.ên t i ê n cho v iê c đ i l a i ra vào. cửa hơi

thấp,

nên ngươi cao vao ra phải C'áỉ.
ỉ ỉ g ô i n ha c h ỉ có các v ì c ộ t , không có c á c v ì k e o .
vì

c ộ t gồm h a i c ô t
?

oái.

r>ĩoi

H a i h a n g c ô t n à y c h i a l ò n g nhầ ra
V

b a k h o a n g k h ô n g đ ê u nhau .. K hoang g i ư a r ô n g hon h a i

"
7
bên. Ba khoang cúa chiều rông ngôi rxhầ tu’ong ứns với

khoáqg

ba

chức nằng danh cho mci khoảng: Khoảng trong lam S£p(giirồĩ^
ngu chsy suốt dọc theo ohicU dai của ngôi nhà.Khoang giữa
để đ i l a i . Khoang ngoài xếp đẵt các đồ dung.
*

Đ o i v ớ i n g ô i nhà cua d a i g i a đ ì n h mâu h e , được

c h ia

%

lam sác khoanh, moi khoanh la ĩioi ở cua mệt gia đình trarg
g ia tô c . I.ĩoi gỉa d'inh đ^u có oiôt bồ iúa va hei bếp riêng:
bếp t r a n g buồng ngủ danh cho cha me; bểp cạnh bồ lú a danh

cho các con g á i. Ngoài r a , cứ hai gia đình còn có chung
một bếp. sểp này dành cho con t r a i của hai hô.

Gần

bếp

chung có môt khoảng rộng dung cho viêc giã lúa.
Trong nhà còn có gian danh cho khác. Gian lihách

bao

-

22

-

g iơ cũng rộng hoĩi gian chủ. Khi khách vao nhà, không nên
nhem cho.
2. về ăn uống

ivĩoi ngsy ngươi lYi'nong an ba bưa, nhimg chỉ nấu

hai

lsn :n ẩu buổi sáig để ăn sáng va ẵn trư a; nẩu buổi t ổi để
ăn t ố i . Nấu nha có khấch, bữa ần t ố i Đhải cho khách

ăn

trư ớc, ngươi nha ăn sau, cồn buổi sáng va buoi trư a chủ
va khách cùng ăn với nhau.
Dung cu nẩu ăn gồm có: nồi bang đẩt sét dùng rtẩu cơm,
ổng t r e 'tươi dung niu ca^h,nắu t h ị t , cá. Đồng bao lấy quả
bầu già để khô, r ồ i cưa đ ầ u , l ẩ y phần dưới lam bát ăn. Đa
số là ăn bốc. Trong bưa ăn, bao g i ơ cũng có một bầu ớ± lain
gia v i . Đong bào an corn la chính. Khi t h ế t bát ăn củ .mai.
Thức íấn thường có ba loại: rau, t h i t , cá.
N g o a i rau. quả đu’Ợc t r ồ n g t r ẽ n nirong r a y t h e o mua

như bều, bí,mu'ớp, chủ yểu đồng bao vao rìmg kiểm các

vu

lo a i

rau,c&ăt đot may,măng t r e , n ứ a về lam thức ăn. Rau rừng ỏ’
vung ngLTCi'i M’nong ẩn thom ngon, trong 30 đó có cả nhưng
l o a i rau thuộc vao các v i thuốc bấc hiêu r. ghi ậm, nên góp
phan giúp họ í t khi đau ốm va sống lâu. Loai rau ngươi
Ĩ.Pnông t h í c h nhết là l á Ro* nhao, nểu canh gì. họ cũng

bỏ

môt i t Vao đ i lẩy v i . LÚc nao mồi gia đinh cung có lá Rơ
•

*

niiao khô dự t r ư tro ng nhà. Ho còn lá y l á này giã với bôt
gạo bỏ vao ống t r e đun
canh bồỉ hay canh thực.

nhừ, va goi l o a i thức ăn nay

lầ


-

23 -

Tôm c á l a nguồn t h ư c phâm quan t r p n g của nhiều. nhóm

người M'nông. Ngươi M'nông ỉĩong sống gan suối Đấc Rung,
viÊc bất cá, xúc tôm táp đamang l a i thức ăn tư ơ i cho ho
tra n g suốt mua khô. Ngươi M'nong Rlăm. ĩ«l'nông Gạr, M1nôrg
Chil sống quanh hồ Lấc ,Ivl'nông Bu dâng bền. bơ sông Sềrêpck
, viêc đánh bất cá đa mang l p ỉ nguồn thức ăn quan trong
cho họ. Nhiều gia đình còn mang cá phơi khô danh ẵn trong
những ngày mua mang bận rôn.
N h ì n chung, phương t i ê n và cách t h ứ c cũng như
p h ố i s ả n ohẫm săn bất đông v ậ t củ a n g ư ờ i ĩil 'nông

phân
tron g

những năm gần đêy Van còn g ầ n v ó i ngưò’i n g uyễn t h ả y .
Khi đánh bất c á , vao mua mưa đồng bao dùng đơm,

đặt

c â u , mun khô dùng rổ đ ễ x ú c . có k h ỉ , n g ư ờ i t a c h ỉ cử

môt

số ngươi giữ nhà, chễm sóc COĨ1 t r ẻ , trông coi g a,h eo ,trâu.
, b ò ,v .v . .

còn phen lớn đ i l ẩ y v ỏ c â y , r ả i l ê n cá c t ả n g đ á

b ồ n g p h ẩ n g , r ồ i huy đ ô n g moi zigu’G’i ,

mồi n g ư ờ i cầũi một đ o ạ n

gồ cứ ng c u n g đ ẫ p ch o á ể n k h ỉ vỏ c â y n á t ,

x o n g l a i bỏ

g u i mang t ớ i t h ả xu ốn g d on g s u ố i đ a đ i n h t r ư ớ c ,

các

vao
lo a i

tộm c á s a y t h u ố c vỏ cay n o i l ê n măt n ư ớ c , n g ư ơ ỉ t a b a t cá
gom l a i , mang ve c h i a ct'su cho t ấ t cả moi n g ư ơ i.

Nghề sẵn bắt .-nuông tliú trong rừng của ngươi 'Ấ1nông •
r ể t phổ b i ể n , Vơi những cạm b â y t h ô SO’ đồng bầo đ a .

thu

về cho m'inh môt nguồn thực phẩm va raôt nguồn l ơ i kinh t ế
đ a n g kẽ.
T r o n g v i ê c s ă n b ấ t t h ú rừ n g ,
với

sư tham g i a

có TI hững cuộc vêy

của h an g n g h ì n ngu'G'i. Thương vào

bất
cuối