Vấn đề con người trong tư tưởng triết học trần đức thảo

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN TUẤN ANH

VẤN ĐỀ CON NGƯỜI TRONG TƯ TƯỞNG
TRIẾT HỌC TRẦN ĐỨC THẢO

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2020


VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN TUẤN ANH

VẤN ĐỀ CON NGƯỜI TRONG TƯ TƯỞNG
TRIẾT HỌC TRẦN ĐỨC THẢO
Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 9 22 90 01

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS. TS. NGUYỄN TÀI ĐÔNG

HÀ NỘI - 2020


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận án này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi,
các tư liệu sử dụng trong Luận án là trung thực, những kết quả nghiên cứu và
kết luận trong Luận án này chưa được công bố trong bất cứ công trình nào.
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.
Nghiên cứu sinh

Nguyễn Tuấn Anh


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU.................................................................................................................. 1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI..................................................................................................................... 6
1.1. Nghiên cứu về tiền đề hình thành vấn đề con người trong tư tưởng triết
học Trần Đức Thảo.................................................................................................6
1.1.1. Về tiền đề lý luận............................................................................................. 6
1.1.2. Về tiền đề thực tiễn........................................................................................ 10
1.2. Nghiên cứu về nội dung vấn đề con người trong tư tưởng triết học
Trần Đức Thảo......................................................................................................15
1.2.1. Về sự hình thành con người, hình thành ngôn ngữ và ý thức........................15
1.2.2. Về bản chất con người, con người chung và con người cụ thể, con người xã
hội và con người giai cấp........................................................................................ 20
1.2.3. Về con người tha hóa và giải tha hóa con người........................................... 22
1.3. Nghiên cứu về thành công và hạn chế của Trần Đức Thảo và những vấn đề
đặt ra đối với luận án............................................................................................25
1.3.1. Về thành công và hạn chế.............................................................................. 25
1.3.2. Những vấn đề đặt ra đối với luận án............................................................. 32
CHƯƠNG 2: NHỮNG TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH VẤN ĐỀ CON NGƯỜI
TRONG TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC TRẦN ĐỨC THẢO.................................. 34
2.1. Tiền đề lý luận................................................................................................34

2.1.1. Triết học phương Tây hiện đại và hiện tượng học Husserl............................34
2.1.2. Chủ nghĩa hiện sinh....................................................................................... 36
2.1.2.1. Triết học hiện sinh Heidegger về con người............................................... 36
2.1.2.2. Triết học hiện sinh của Jean Paul Sartre...................................................... 37
2.1.2.3. Chủ nghĩa hiện sinh vô thần của Alexandre Kojève...................................39
2.1.3. Chủ nghĩa Mác cấu trúc (Chủ nghĩa cấu trúc mới) của Louis Althusser.......41
2.1.4. Chủ nghĩa Mác và triết học Mác về con người.............................................. 42
2.2. Tiền đề thực tiễn.............................................................................................47
2.2.1. Phong trào đấu tranh cho độc lập, tự do của các dân tộc trên thế giới.........47
2.2.2. Thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội của các nước đi theo con đường xã hội
chủ nghĩa và của Việt Nam...................................................................................... 50
2.2.3. Yếu tố gia đình, dòng tộc, bản thân con người Trần Đức Thảo.....................54


CHƯƠNG 3: NHỮNG NỘI DUNG CHỦ YẾU CỦA VẤN ĐỀ CON NGƯỜI
TRONG TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC TRẦN ĐỨC THẢO.................................. 58
3.1. Sự hình thành con người với những phẩm chất người đầu tiên.................58
3.1.1. Quá trình tiến hóa từ con vật thành con người.............................................. 58
3.1.2. Sự hình thành những tố chất người đầu tiên.................................................. 62
3.1.2.1. Về sự di truyền tính cách, cấu tạo tâm lý - tiền đề cho sự hình thành ý thức
................................................................................................................................. 62
3.1.2.2. Tự ý thức và sự hình thành các yếu tố nhân cách đầu tiên..........................65
3.1.3. Sự hình thành ngôn ngữ và ý thức................................................................. 66
3.1.3.1. Các yếu tố và cơ chế khởi nguồn ngôn ngữ và ý thức................................. 66
3.1.3.2. Sự hình thành ngôn ngữ với tư cách là “vỏ vật chất” của ý thức................69
3.1.3.3. Các bước thực hành của ý thức – ý thức cá nhân và ý thức tập thể.............74
3.1.3.4. Lao động với sự hình thành ý thức “trí tuệ, sáng tạo”.................................76
3.2. Những đặc điểm và những quy định của con người xã hội.........................79
3.2.1. Con người chung (với tư cách loài) và con người riêng (cá nhân cụ thể).....79
3.2.2. Quan hệ xã hội và quan hệ giai cấp của mỗi cá nhân................................... 82

3.2.3. Cá nhân nhân cách và cá nhân lệ thuộc vào điều kiện giai cấp....................86
3.2.3.1. Cá nhân nhân cách lệ thuộc điều kiện giai cấp...........................................86
3.2.3.2. Sự lệ thuộc điều kiện giai cấp và sự phản kháng điều kiện giai cấp trong
nhân cách người vô sản........................................................................................... 88
3.3. Bản chất và tiềm năng con người, sự tha hóa và giải tha hóa con người .. 90
3.3.1. Bản chất con người và những tiềm năng con người...................................... 90
3.3.1.1. Về bản chất con người................................................................................ 90
3.3.1.2. Các tầng bản chất con người....................................................................... 92
3.3.1.3. Bản chất con người là cái chứa đựng năng lượng và tiềm năng con người . 95
3.3.2. Con người tha hóa trong xã hội có giai cấp.................................................. 96
3.3.3. Sự giải tha hóa con người............................................................................ 100
CHƯƠNG 4: NHỮNG THÀNH CÔNG VÀ HẠN CHẾ TRONG NGHIÊN
CỨU VẤN ĐỀ CON NGƯỜI CỦA TRẦN ĐỨC THẢO..................................110
4.1. Những thành công trong nghiên cứu vấn đề con người của Trần Đức Thảo
110
4.1.1. Lựa chọn vấn đề con người và cách tiếp cận, phương pháp nghiên cứu.....110
4.1.1.1. Sự đúng đắn trong việc lựa chọn vấn đề con người làm đối tượng nghiên cứu
.......................................................................................................................................110
4.1.1.2. Tính độc đáo trong cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu vấn đề con người110


4.1.2. Bảo vệ và làm sâu sắc thêm vấn đề con người trong triết học Mác.............114


4.1.2.1. Bảo vệ quan điểm của vấn đề con người trong triết học Mác...................119
4.1.2.2. Làm sâu sắc thêm quan điểm về vấn đề con người trong triết học Mác....125
4.1.3. Về giải phóng và phát triển con người........................................................ 132
4.1.3.1. Về giải phóng con người trong xã hội....................................................... 132
4.1.3.2. Về phát triển con người trong thời đại ngày nay....................................... 135
4.2. Những hạn chế trong nghiên cứu vấn đề con người của Trần Đức Thảo 139

KẾT LUẬN.......................................................................................................... 145
NHỮNG CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN
QUAN ĐẾN LUẬN ÁN....................................................................................... 148
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................ 149


MỞ ĐẦU
1.
a.

Tính cấp thiết của đề tài

Con người là một trong những đối tượng và vấn đề trung tâm (cùng với

giới tự nhiên và xã hội) của triết học; thành tựu nghiên cứu, khám phá và hiểu biết
về bản chất và những nội dung căn cốt của vấn đề con người cũng như chính bản
thân con người gắn liền với lịch sử nhận thức và phát triển lâu dài của tất cả các
ngành khoa học, trong đó có triết học. Ngay từ thời cổ đại, triết gia lỗi lạc Socrates
đã nhận thấy tính chất phức tạp và ý nghĩa quan trọng của vấn đề con người và đã
đặt ra cho loài người nhiệm vụ: “Hãy tự nhận thức chính mình”
[Dẫn theo 85, tr.109].
Qua hàng ngàn năm nghiên cứu, tìm kiếm, khám phá, nhận thức về vấn đề
con người, triết học đã tích lũy được kho tàng tri thức vô cùng phong phú, “nhận
biết” ngày càng sâu sắc về con người. Song thực tế cho thấy, khi tầm hiểu biết của
loài người đã phát triển rất cao, khoa học, kỹ thuật, công nghệ đã tiến sâu vào vũ
trụ, tạo ra được cả trí tuệ nhân tạo, v.v.. thì trong nội dung vấn đề con người vẫn tồn
tại nhiều điều bí ẩn. Cho đến thế kỷ XXI hiện nay, con người dường như đã làm chủ
tất cả, nhưng những câu hỏi như: Con người là ai, nó từ đâu đến? Sứ mệnh của con
người là gì và nó có thể làm được gì? Con người sẽ đi về đâu? v.v.. vẫn đang được
đặt ra.

Nghiên cứu, tìm kiếm, khám phá thế giới đầy bí ẩn của con người, giải đáp
những câu hỏi lớn về con người, thực hiện sứ mệnh của loài người vẫn luôn là vấn
đề nóng và cấp thiết của các khoa học, trong đó có triết học.
b.

Trần Đức Thảo (1917 –1993) được giới triết học châu Âu và thế giới,

trong đó có Việt Nam, đánh giá là một triết gia hàng đầu về hiện tượng học, người
có tầm tri thức và năng lực sáng tạo ngang hàng các nhà hiện tượng học hiện đại; có
công lớn trong việc phát triển chủ nghĩa duy vật biện chứng lên chủ nghĩa duy vật
biện chứng nhân bản [Xem [4], [22], [25], [63]].
Nhận thức sâu sắc ý nghĩa và tầm quan trọng của vấn đề con người trong triết
học và xã hội, mặc dù đã rạng danh trong hiện tượng học và chủ nghĩa duy vật biện
chứng, Trần Đức Thảo đã dành toàn bộ thời gian (từ 1955 về sau), tâm huyết và trí tuệ,
tập trung nghiên cứu vấn đề con người, nhằm một mặt góp phần làm rõ những bí ẩn của
con người, bảo vệ và làm sâu sắc thêm tư tưởng về con người trong triết học Mác, mặt
khác, phục vụ công cuộc xây dựng và phát triển con người ở Việt Nam.

1


Kết quả nghiên cứu vấn đề con người được Trần Đức Thảo công bố trong
một loạt công trình triết học trên các tạp chí khoa học lớn trong và ngoài nước (chủ
yếu ở Pháp), trong đó chứa đựng nhiều ý tưởng, cách tiếp cận, phương pháp nghiên
cứu và cách luận giải độc đáo với những nội dung phong phú và sâu sắc; tư tưởng
chủ đạo và nội dung cốt lõi của vấn đề con người được ông cô đúc trong ba công
trình lớn: Sự hình thành con người [110], Tìm cội nguồn ngôn ngữ và ý thức [112],
Vấn đề con người và chủ nghĩa lý luận không có con người [118]. Các công trình
nêu trên được công bố ở các thời điểm khác nhau và không theo một trật tự; nhưng
từ cách nhìn hệ thống, sắp xếp theo trình tự, ta thấy nội dung vấn đề con người

trong triết học của ông là một hệ thống quan điểm cơ bản và chặt chẽ: Nguồn gốc
con người; Sự hình thành những tố chất người (tâm thần, tính cách, tâm lý); Sự
hình thành ngôn ngữ, ý thức, nhân cách; Những đặc điểm, những quy định của con
người xã hội (con người chung - loài và con người riêng - cá nhân cụ thể; Bản chất
con người (với năng lực, tiềm năng của nó); Sự tha hóa và giải tha hóa con người,
xây dựng và phát triển con người. (Ông có 23 công trình, trong đó 8 công trình chưa
1

được công bố nghiên cứu về chủ đề con người (*)).
Với những nội dung, quan điểm, logic triển khai, phương pháp nghiên cứu
vấn đề con người như trên của Trần Đức Thảo, có thể khẳng định, Trần Đức Thảo

1

(*) Nguồn gốc ý thức trong sự tiến hóa của hệ thần kinh (1955), trên Tập san Đại học sư phạm; Biện chứng pháp của

hệ thần kinh (1955), trên Tập san Đại Học Sư Phạm; Le mouvement de l’indication comme forme originaire de la conscience
(động tác chỉ dẫn như hình thức gốc của ý thức cảm quan), (1966), trên La Pensée; 3 kỳ Du geste de l’index à l’image typique
(Từ động tác định hướng đến hình ảnh điển hình) (1969-1970), trên La Pensée; Tìm cội nguồn ngôn ngữ và ý thức (1973), sách
in tại NXB Xã hội Paris; 2 kỳ De la phénoménologie à la dialectique matérialiste de la conscience [Từ hiện tượng học đến biện
chứng duy vật của ý thức (1974-1975), trên La Nouvelle Critique; Hành động giải thích chính là cấu tạo của tính xác thực cảm
tính (1981), trên tạp chí La Pensée; Le mouvement de l’indication comme constitution de la certitude sensible (Động tác chỉ dẫn
như hình thức gốc của xác thực cảm quan) (1981), trên tạp chí La Pensée; La naissance du premier homme (Sự phát sinh con
người đầu tiên) (1986), trên tạp chí La Pensée; La formation de l’homme (Sự hình thành con người), (1986), lưu trữ tại Thư viện
Quốc gia Pháp; Vấn đề con người và chủ nghĩa lý luận không có con người (1988), sách in tại Nxb TP HCM; Sự hình thành con
người (2004), sách in tại Nxb ĐH Quốc gia; v.v..
Hơn 8 bài viết bằng tiếng Pháp, Đức chưa công bố về chủ đề này, viết trong giai đoạn 1985-1993: Introduction à la
genèse de l’homme (Giới thiệu nguồn gốc loài người); La naissance du langage (Sự ra đời của ngôn ngữ); Le concept de
l’homme (Khái niệm về loài người); La naissance de la production, du langage, de la conscience et de la propriété (Sự hình
thành sản xuất, ngôn ngữ, ý thức và sở hữu); Introduction à l’origine de la société, du langage et de la conscience (Giới thiệu về

nguồn gốc xã hội, ngôn ngữ và ý thức); La dialectique de l’aliénation et le développement humain (Biện chứng của sự tha hóa
và sự phát triển của con người); Le concept de la nature humaine dans les textes classifies du marxisme-léninisme (Khái niệm
bản chất loài người trong những văn bản phân loại của chủ nghĩa Mác - Lênin); Die Bewegung des Zeigens als Konstitution der
sinnilichen Gewibheit (Động tác chỉ trỏ - hình thức của cảm quan xác thực), v.v.. [Xem 153].

2


đã rất thành công trong nghiên cứu vấn đề con người; đóng góp triết học và xã hội
của ông trong lĩnh vực này là to lớn.
c.
Mặc dù vậy, cho đến nay, việc đánh giá thành công, giá trị khoa học, đóng
góp lý luận và thực tiễn của Trần Đức Thảo trong nghiên cứu vấn đề con người còn
chưa có sự thống nhất. Nếu như Hiện tượng học và Hiện tượng học và chủ nghĩa
duy vật biện chứng của Trần Đức Thảo được giới học thuật coi là thành tựu đỉnh cao
với những lý giải sâu sắc, có tính phát hiện, thì đánh giá thành công về Vấn đề con
người của ông còn có tính dè dặt. Bên cạnh những ý kiến cho rằng, nghiên cứu vấn
đề con người của Trần Đức Thảo là sự tìm tòi, khám phá, phát hiện triết học mới, đã
làm sâu sắc và phát triển triết học Mác về con người, thì cũng có ý kiến cho rằng,
vấn đề con người của Trần Đức Thảo chỉ là sự chú giải, phân tích rõ thêm các quan
điểm của triết học Mác, không có phát hiện mới về mặt khoa học. Việc đánh giá
đúng thành công và những đóng góp triết học của Trần Đức Thảo, do đó, là việc làm
hết sức cần thiết, vì chí như vậy mới có thể ghi nhận thật sự cống hiến của nhà triết
học, đưa nhà triết học vào đúng vị trí của mình trong nền triết học nước nhà.
d.
Một trong những nhiệm vụ quan trọng của phát triển triết học Việt Nam
hiện nay là nghiên cứu, khẳng định những đóng góp của các nhà tư tưởng, nhà triết
học Việt Nam. Trần Đức Thảo là một triết gia hiếm hoi đứng trong hàng ngũ các
triết gia lớn trên thế giới. Việc nghiên cứu một cách nghiêm túc, nhằm đưa ra được
những đánh giá khách quan, chính xác về thành công và đóng góp triết học của ông

trong vấn đề con người, từ đó, đánh giá đúng tầm cỡ sự nghiệp triết học của ông
trong phát triển triết học Việt Nam và thế giới là việc làm hết sức cần thiết và cấp
bách. Việc làm đó, theo nghiên cứu sinh, không có cách nào khác là, căn cứ vào
toàn bộ tác phẩm về con người của ông, phân tích, chứng minh, khẳng định từng ý
tưởng, nội dung, phương pháp, cách luận giải vấn đề trên tinh thần chính xác, khoa
học và nhất là tinh thần trân trọng tinh lọc từng hạt “kim cương” ẩn chứa trong đó.
Với những lý do nêu trên, nghiên cứu sinh chọn: Vấn đề con người trong tư
tưởng triết học Trần Đức Thảo làm đề tài luận án tiến sĩ triết học của mình, mong
có được đóng góp nhỏ vào nhiệm vụ rất ý nghĩa nêu trên.
2.
Mục đích và nhiệm vụ của luận án
- Mục đích:
Luận án phân tích, hệ thống, khái quát những nội dung chủ yếu của vấn đề
con người trong tư tưởng triết học Trần Đức Thảo, trên cơ sở đó, làm rõ thành công
và hạn chế của ông trong nghiên cứu vấn đề con người.

3


-

Nhiệm vụ:

+
Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài và nêu những vấn đề
luận án tiếp tục nghiên cứu;
+
Làm rõ những tiền đề của sự hình thành vấn đề con người trong tư tưởng
triết học Trần Đức Thảo;
+

Phân tích, tổng hợp và khái quát những nội dung chủ yếu của vấn đề con
người trong tư tưởng triết học Trần Đức Thảo;
+
Đánh giá thành công và hạn chế của Trần Đức Thảo trong nghiên
cứu vấn
đề con người.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng: Luận án tập trung nghiên cứu ý tưởng, nội dung, quan điểm,
logic triển khai vấn đề con người trong tư tưởng triết học Trần Đức Thảo.
Phạm vi: Để giải quyết được các nhiệm vụ, thực hiện được mục đích đề ra,
luận án khai thác trực tiếp các công trình đã công bố trong và ngoài nước của Trần
Đức Thảo về vấn đề con người.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Cơ sở lý luận: Luận án được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ
nghĩa Mác
- Lênin về con người; quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về xây dựng và phát
triển con người.
Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng phương pháp luận của chủ
nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Các phương pháp nghiên
cứu cụ thể gồm: lịch sử và logic, phân tích và tổng hợp, khái quát hóa; đặc biệt,
phương pháp văn bản học được sử dụng xuyên suốt trong toàn luận án.
5. Đóng góp mới của luận án
Làm rõ các tiền đề hình thành vấn đề con người trong tư tưởng triết học
Trần Đức Thảo: a/ Tiền đề lý luận với các trường phái triết học châu Âu đương thời
như: hiện tượng học, triết học hiện sinh, chủ nghĩa cấu trúc mới, đặc biệt là chủ
nghĩa Mác và triết học Mác về con người. b/ Tiền đề thực tiễn: phong trào đấu tranh
cho độc lập, tự do của các dân tộc; công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội của các
nước đi theo con đường xã hội chủ nghĩa. c/ Các giá trị nhân văn của dân tộc, dòng
họ, gia đình và nhân cách Trần Đức Thảo.
Khái quát những nội dung chủ yếu có tính hệ thống của vấn đề con người

trong triết học Trần Đức Thảo. a/ Sự hình thành con người, quá trình chuyển hóa từ
hệ thần kinh sang hệ tâm thần, sự hình thành những tố chất người đầu tiên (tính

4


cách, tâm lý, sự hình thành ngôn ngữ, ý thức, nhân cách. b/ Những đặc điểm, những
quy định của con người xã hội – con người chung (loài) và con người cụ thể, quan
hệ xã hội và quan hệ giai cấp, cá nhân nhân cách và cá nhân lệ thuộc. c/ Bản chất
con người (với các năng lực, tiềm năng của nó); con người tha hóa và giải tha hóa
con người, xây dựng và phát triển con người.
Đánh giá, khái quát một số nét chủ yếu về thành công và hạn chế của Trần
Đức Thảo trong nghiên cứu vấn đề con người: a/ Thành công ở sự lựa chọn vấn đề
con người làm đối tượng nghiên cứu, tính độc đáo về cách tiếp cận và phương pháp
nghiên cứu. b/ Thành công trong bảo vệ và làm sâu sắc thêm tư tưởng về vấn đề con
người trong triết học Mác. c/ Đóng góp quan trọng cả lý luận lẫn thực tiễn của việc
giải phóng và phát triển con người trong xã hội Việt Nam hiện nay.
6. Ý nghĩa của luận án
Ý nghĩa lý luận: Luận án đã chứng minh, sự nghiệp triết học Trần Đức
Thảo, cuối cùng, tập trung ở vấn đề con người. Căn cứ nội dung vấn đề con người
trong các tác phẩm của Trần Đức Thảo, luận án đã khái quát một cách hệ thống,
theo một trật tự có tính logic ý tưởng, quan điểm của ông. Luận án làm rõ quan
điểm xuyên suốt vấn đề con người của Trần Đức Thảo là: Từ sự hình thành con
người thể chất đến con người tinh thần, từ con người xã hội với sự phát triển các
phẩm chất, nhân cách, năng lực người đến các đặc điểm giai cấp, thời đại, từ bản
chất con người đến sự tha hóa và giải tha hóa con người trong xã hội có giai cấp,
giải phóng và xây dựng, phát triển con người.
Trong quá trình phân tích, khái quát những nội dung, những quan điểm về
vấn đề con người của Trần Đức thảo, luận án đã so sánh những quan điểm của ông
với quan điểm triết học Mác, đưa ra đánh giá về thành công, đóng góp và hạn chế

trong nghiên cứu vấn đề con người của Trần Đức Thảo.
Ý nghĩa thực tiễn: Luận án cung cấp luận cứ khoa học cho ý tưởng, cách
thức nghiên cứu về vấn đề con người, cũng như phương hướng giải phóng con
người, không ngừng phát huy mọi tiềm năng con người, xây dựng và phát triển con
người theo bản chất, năng lực, tiềm năng và sứ mệnh của con người. Luận án là tài
liệu tham khảo cho việc nghiên cứu, giảng dạy, đào tạo tư tưởng triết học Trần Đức
Thảo về vấn đề con người.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, Luận án gồm
4 chương với 10 tiết.

5


CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
1.1. Nghiên cứu về tiền đề hình thành vấn đề con người trong tư tưởng
triết học Trần Đức Thảo
1.1.1. Về tiền đề lý luận
Về tiền đề lý luận của sự hình thành vấn đề con người trong tư tưởng triết
học Trần Đức Thảo, có thể nói, cho đến nay chưa có một công trình nghiên cứu nào
có tính hệ thống như một chuyên khảo. Các nghiên cứu chủ yếu về chủ đề này được
thể hiện ở các bài viết riêng lẻ trên một số tạp chí và trong một số kỷ yếu hội thảo;
hơn nữa, các bài viết đó cũng đi vào các chủ đề khác nhau, thiếu tập trung và mỗi
bài viết chỉ đề cập đến một phần nội dung này.
Một số công trình viết về quá trình học tập của Trần Đức Thảo ở trong và
ngoài nước (Pháp); về quá trình trưởng thành và phát triển tư tưởng triết học, những
bước thành công và trắc trở trên con đường công danh, sự nghiệp khoa học, nhất là
những thách thức to lớn trong cuộc đời của triết gia Trần Đức Thảo. Bài Nhà triết
học chiến đấu (1993) [57] của tác giả Jean Paul Jovary đề cập tới quá trình chuyển

mình từ hiện tượng học Husserl sang triết học Mác của Trần Đức Thảo. Cùng viết
về giai đoạn này, có bài đáng quan tâm là: Trần Đức Thảo - nhà mácxít gây xáo
động (1993) [146] - đây là cảm nhận của một nhà báo – nhà triết học mácxít Pháp Arnaud Spire trước những hành động mạnh mẽ và mạo hiểm trong cuộc đời của
Trần Đức Thảo, khi ông thể hiện quan điểm chính trị của mình trước chính quyền
thực dân Pháp về vấn đề độc lập, tự do, dân chủ… ở Đông Dương.
Trên tạp chí Triết học (số 4/2014), trong bài Giáo sư Trần Đức Thảo và
những tác phẩm triết học [96], tác giả Võ Văn Thắng đã phân tích khá cụ thể và sâu
sắc các bước chuyển đổi tư tưởng trong sự nghiệp triết học Trần Đức Thảo; giới
thiệu khái quát những chủ đề trọng tâm với những nội dung chính từ các tác phẩm
cơ bản của Trần Đức Thảo; đồng thời nêu một số thành tựu nghiên cứu khoa học
của ông tại Việt Nam, đặc biệt là về vấn đề con người.
Trong công trình Tư tưởng triết học và giáo dục Trần Đức Thảo (2015) [24],
một loạt bài viết về các khía cạnh khác nhau của quá trình tiếp thu, chuyển biến tư
tưởng triết học của Trần Đức Thảo. Đáng lưu ý là các bài: Vài nét ghi lại về hành
trình triết học của Trần Đức Thảo của học giả Trịnh Văn Thảo. Nội dung cốt lõi của
bài viết phân tích rất sâu về con người, sự nghiệp triết học Trần Đức Thảo, về quá
trình tiếp thu tư tưởng triết học phương Tây, sự chuyển biến tư tưởng của Trần

6


Đức Thảo từ hiện tượng học Husserl sang chủ nghĩa Mác; cuối cùng tác giả đánh
giá tài năng và giá trị triết học của triết gia tài năng Việt Nam. Bài Nhà triết học
mácxít Việt Nam – Trần Đức Thảo của tác giả Bùi Thị Tỉnh, trên cơ sở khái lược các
bước ngoặt trong sự nghiệp triết học của Trần Đức Thảo, tác giả đã phân tích khá
thuyết phục lý do Trần Đức Thảo rời bỏ hiện tượng học để đến với triết học Mác,
phân tích nội dung một số công trình của ông, làm rõ những đóng góp triết học quan
trọng đối với triết học Mác, nhất là xung quanh những nội dung về vấn đề con
người. Bài Về lời nói đầu tác phẩm Sự hình thành con người [91], tác giả Nguyễn
Thái Sơn đã ca ngợi tư duy sắc bén của Trần Đức Thảo trong nhận thức lịch sử hình

thành con người theo quan điểm mácxít của Trần Đức Thảo, qua đó, phản ánh rõ sự
chuyển biến tư tưởng triết học của ông từ hiện tượng học sang chủ nghĩa duy vật
biện chứng nhân bản.
Nhìn chung, các bài viết nêu trên đã tập trung chứng minh sự trăn trở, sự lựa
chọn và đi đến khẳng định và chuyển tư tưởng triết học đúng đắn của Trần Đức
Thảo; nhiều bài cho rằng, Trần Đức Thảo đã nhạy bén và nhanh chóng nhận thức
được tính biện chứng và bản chất khoa học của chủ nghĩa Mác, nhất là việc Trần
Đức Thảo đánh giá cao bản chất triết học nhân văn của nó - từ khởi nguồn cho đến
việc giải quyết các vấn đề trong nội dung triết học đó cuối cùng là vì con người. Và
trên cơ sở triết học Mác, Trần Đức Thảo nhận thấy sự bóp méo chủ nghĩa Mác từ
Stalin trong triết lý về xây dựng chủ nghĩa xã hội, hay phái Althusser đã xuyên tạc
bản chất con người và vấn đề con người trong triết học Mác. Các bài viết cho rằng,
đó là những động lực quan trọng để Trần Đức Thảo đi sâu nghiên cứu vấn đề con
người trong triết học Mác. Và ông đã công bố một loạt tác phẩm nhằm phản bác các
quan điểm sai lầm nêu trên, đồng thời bảo vệ và góp phần làm sâu sắc thêm nội
dung của vấn đề con người trong triết học Mác.
Công trình Triết gia Trần Đức Thảo – Di cảo, khảo luận, kỷ niệm (2016)
[60] tập hợp nhiều bài nghiên cứu của nhiều học giả trong và ngoài nước viết về
nhiều khía cạnh, nội dung khác nhau trong tư tưởng triết học Trần Đức Thảo. Ở
phần khảo luận của cuốn sách, hai bài Triết lý của Trần Đức Thảo đã đi đến đâu
(2016) [62] (tác giả Phạm Trọng Luật) và Đọc lại Trần Đức Thảo (2016) [84] (tác
giả Đặng Phùng Quân) đã bàn đến quá trình tìm kiếm con đường triết học của Trần
Đức Thảo. Hai tác giả đưa ra nhiều dẫn chứng để chứng minh rằng, trong giai đoạn
đầu (thời gian học tập tại Pháp), tư tưởng Trần Đức Thảo chịu ảnh hưởng lớn của
các nhà triết học phương Tây đương thời như: Alexandre Kojève, Hyppolite,

7


Cavaillès, Maurice Merleau Ponty, Jean Paul Sartre, v.v.. Hai nhà nghiên cứu này

miêu tả chi tiết rằng, ở cuối giai đoạn đầu, khi Trần Đức Thảo từ bỏ hiện tượng học,
đi theo chủ nghĩa duy vật biện chứng mácxít, định hướng nghiên cứu vấn đề con
người của Trần Đức Thảo có nguyên nhân từ sự phản ứng quan điểm triết học của
chủ nghĩa cấu trúc mới và sự phủ nhận vấn đề con người trong triết học Mác của
phái Althusser. Tác giả Phạm Trọng Luật nhận định rằng, trong những năm 1966 1986, khi trở về tham gia kháng chiến ở Việt Nam, Trần Đức Thảo đã phát hiện ra
những sai lầm của Stalin, dẫn đến những sai lầm trong chỉ đạo thực tiễn xây dựng
xã hội xa rời vấn đề con người ở Liên Xô. Đây cũng là thời điểm mà Trần Đức Thảo
đã công bố nhiều công trình nghiên cứu về chủ đề nhân chủng học duy vật biện
chứng. Đó là một chủ đề quan trọng được ông trăn trở ngay từ thập niên 40 của thế
kỷ XX.
Trong công trình nêu trên, tác giả người Pháp, Alexandre Féron với bài Trần
Đức Thảo, hiện tượng học và chủ nghĩa duy vật biện chứng [31] đã phân tích làm rõ
quá trình chuyển biến tư tưởng và định hướng triết học của Trần Đức Thảo qua các
giai đoạn: từ hiện tượng luận sang chủ nghĩa duy vật biện chứng và nghiên cứu vấn
đề con người. Alexandre Féron cho rằng, hướng triết học đó của Trần Đức Thảo có
thể được coi như định hướng đầu tiên và được định nghĩa như một nỗ lực tổng hợp
giữa chủ nghĩa Mác và chủ nghĩa hiện sinh [Xem 31, tr.622], là một định hướng
triết học “kép” ở Trần Đức Thảo. Bước chuyển thực tế của Trần Đức Thảo thể hiện
rõ là khi ông tham gia vào các hoạt động ủng hộ chính phủ Việt Minh (những năm
1946-1947), thời kỳ ông chuyển hẳn sang nghiên cứu triết học duy vật biện chứng
[Xem 31, tr.628]. Theo Féron, tới năm 1948, Trần Đức Thảo đã xác định một định
hướng triết học mới mà ông đi sâu nghiên cứu cho đến cuối cuộc đời mình: Vấn đề
con người theo mácxít [Xem 31, tr.629]. Féron đã đưa ra những dẫn chứng cụ thể từ
các bài viết của Trần Đức Thảo trong từng giai đoạn trên để luận chứng cho sự thay
đổi định hướng nghiên cứu đó của Trần Đức Thảo.
Cũng trong công trình nêu trên (Triết gia Trần Đức Thảo…), có bài viết rất
đáng quan tâm, đó là Alexandre Kojève, Trần Đức Thảo và hai cơ hội cho triết học
bị bỏ lỡ [59] của tác giả Nguyễn Trung Kiên. Tác giả đã phân tích mối quan hệ giữa
triết học hiện sinh vô thần của A. Kojeve và sự suy ngẫm dẫn đến sự chuyển hướng
sang nghiên cứu triết học duy vật biện chứng mácxít của Trần Đức Thảo, trong đó

ông chú ý đến những lý giải về con người. Ở đây, Nguyễn Trung Kiên đã dẫn lời
của hai tác giả Cù Huy Chử và Cù Huy Song Hà, người

8


ghi lại tự thuật của Trần Đức Thảo khi ông nói về lý do tại sao ông chuyển hướng
sang nghiên cứu vấn đề con người. Chính Trần Đức Thảo đã nói lên suy nghĩ của
mình: “…có độc lập dân tộc rồi thì phải phát triển dân chủ, tự do để giải phóng con
người, tạo tiền đề cho con người phát triển toàn diện, làm cơ sở để con người và xã
hội loài người phát triển toàn diện theo hướng ngày một tự do, dân chủ, nhân văn,
nhân bản” [59, tr.877].
Một bài viết khác với tựa đề Triết gia Trần Đức Thảo trong sách trên, tác giả
Cao Tôn đã phân tích để làm rõ các bước chuyển biến tư tưởng và các giai đoạn
phát triển triết học của Trần Đức Thảo. Khẳng định thành công và đánh giá cao giá
trị từ những đóng góp của Trần Đức Thảo vào tư tưởng triết học thế giới, tác giả
Cao Tôn cũng thể hiện thái độ kính phục bản lĩnh, ý chí và tài năng của triết gia
Trần Đức Thảo rằng, dù trong những hoàn cảnh khó khăn nhưng vẫn hết mình cống
hiến cho khoa học.
Tác giả Đỗ Minh Hợp trong đề tài khoa học Trần Đức Thảo lĩnh hội triết học
Mác (2019) [51] đã khái quát một cách hệ thống quá trình hình thành lập trường
triết học của Trần Đức Thảo thông qua phân tích cụ thể và sâu sắc về sự lĩnh hội của
Trần Đức Thảo đối với hiện tượng học của Husserl, triết học hiện sinh của Jean Paul
Sartre, triết học hiện sinh duy vật của Alexandre Kojève, chủ nghĩa cấu trúc mới của
Althusser; trong đó có các nội dung quan trọng là phần bàn về thái độ của Trần Đức
Thảo đối với triết học Mác thông qua các cuộc luận chiến của Trần Đức Thảo đối
với các đại diện của triết học phương Tây như: Husserl, Sartre, Kojève, Althusser
với tính chất là bảo vệ triết học Mác. Nghiên cứu sinh cũng đã tham gia và viết 2
tiết trong đề tài này, tập trung vào sự phê bình của Trần Đức Thảo đối với Husserl.
Có thể nói, đây là công trình nghiên cứu về tiền đề lý luận đối với sự hình thành tư

tưởng triết học Trần Đức Thảo nói chung trong thời kỳ đầu. Đề tài này đã đưa ra
những luận giải sâu sắc về khía cạnh con người và việc chuyển sang nghiên cứu vấn
đề con người của Trần Đức Thảo.
Một số học giả trong và ngoài nước căn cứ vào Tiểu sử tự thuật, Lời nói đầu
cuốn Sự hình thành con người và nhất là cuốn Vấn đề con người và chủ nghĩa lý
luận không có con người của Trần Đức Thảo đã phân tích, làm rõ những suy nghĩ về
quá trình chịu ảnh hưởng, sự chi phối tư tưởng chỉ đạo trong nghiên cứu triết học
của Trần Đức Thảo. Đó là các quan điểm của hiện tượng học (Husserl), của chủ
nghĩa hiện sinh (Jean Paul Sartre), chủ nghĩa hiện sinh duy vật (A. Kojève), (tác giả
Đỗ Minh Hợp – Trần Đức Thảo lĩnh hội triết học Mác); Jean Paul Jovary – Trần

9


Đức Thảo, nhà triết học chiến đấu), và sau đó là chủ nghĩa duy vật biện chứng của
chủ nghĩa Mác. Một số bài viết của các nhà khoa học, nhà văn, nhà báo như Trần
Văn Giàu với Trần Đức Thảo – Nhà triết học, Nguyễn Đình Thi với Người lữ hành
vất vả, Tô Hoài với Một triết gia ngơ ngác giữa đời thường, Đỗ Chu với Bức điện
gửi tổng thống Mỹ từ bưu điện Bờ hồ, v.v.. viết về giai đoạn khi Trần Đức Thảo trở
về Việt Nam, tham gia kháng chiến, phục vụ chính phủ cách mạng Hồ Chí Minh.
Trong các bài viết này, cùng với việc ca ngợi tinh thần khoa học trong sáng và tài
năng với nhiệt tình cống hiến cho cách mạng, các tác giả bàn đến việc Trần Đức
Thảo phát hiện ra những nhận thức méo mó, sai lệch về bản chất của chủ nghĩa Mác
- Lênin ở Stalin, Mao Trạch Đông, v.v.. nguyên nhân dẫn đến những sai lầm trong
thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội. Những phát hiện đó tạo nên định hướng cho
việc nghiên cứu triết học nói chung và nghiên cứu vấn đề con người nói riêng của
Trần Đức Thảo. Đây là tiền đề lý luận quan trọng tạo nên bước chuyển nhận thức và
định hướng sang nghiên cứu triết học về con người của Trần Đức Thảo. Nhưng rất
tiếc, nội dung này chưa được quan tâm nghiên cứu đúng mức.
1.1.2. Về tiền đề thực tiễn

Tiền đề thực tiễn của sự hình thành vấn đề con người trong tư tưởng triết học
Trần Đức Thảo đã được một số học giả trong và ngoài nước quan tâm. Tuy nhiên
hầu hết các nghiên cứu đó chỉ đi vào một số khía cạnh với một số bài viết lẻ tẻ,
thiếu hệ thống và các bài viết đó cũng chỉ phản ánh một cách gián tiếp, ở các mức
độ đậm nhạt khác nhau.
Nhân cách cá nhân Trần Đức Thảo là tiền đề quan trọng của sự hình thành ý
tưởng nghiên cứu vấn đề con người của ông. Một số bài viết về quá trình Trần Đức
Thảo nghiên cứu triết học ở Việt Nam, đồng thời thể hiện sự thông cảm và đáng tiếc
cho một nhà nghiên cứu tài giỏi nhưng không gặp thời. Năm 2006, Nhà xuất bản
Đại học quốc gia đã ấn hành cuốn sách Triết gia lữ hành Trần Đức Thảo (2006) [52]
với mục đích tránh những hiểu nhầm và sự đồn thổi không đáng có trong dư luận
đối với triết gia Trần Đức Thảo, với mong muốn tái hiện diện mạo tinh thần của một
nhà khoa học chân chính. Cuốn sách tập hợp 26 bài viết, hầu hết là về kỷ niệm, hồi
ức của những đồng nghiệp, nhà báo, nhà văn, nhà nghiên cứu trong và ngoài nước,
học trò và người hâm mộ vị triết gia này.
Trong cuốn sách trên, một loạt bài viết đã phân tích, làm rõ những phẩm chất,
tính cách, nhân cách, bản lĩnh cao đẹp của con người Trần Đức Thảo qua các câu
chuyện của họ về ông như: Cách cho của giáo sư Trần Đức Thảo (Hoàng Ngọc

10


Hiến), Bức điện gửi tổng thống Mỹ từ bưu điện Bờ Hồ (Đỗ Chu), Câu chuyện khó
quên ở phố Verrier (Nguyễn Đức Hiền), Nhà sư phạm tâm huyết - nhà triết học
uyên bác (Nguyễn Văn Độ), v.v.. Một số bài thể hiện sự chia sẻ của các tác giả với
triết gia Trần Đức Thảo: Xót xa suy nghĩ về một tài năng triết học lỗi lạc (Trường
Giang), Người chiến binh của niềm hy vọng (Nguyễn Quyến), Trần Đức Thảo - một
đời người (Trần Đạo), Chuyện ít người biết về người phụ nữ phía sau hai trí thức
nổi tiếng triết gia Trần Đức Thảo và nhà văn hóa Nguyễn Khắc Viện (Trần Ngọc
Hà), v.v..

Năm 2013, nhân kỷ niệm 20 năm ngày mất của Trần Đức Thảo, Trường Đại
học Sư phạm Hà Nội đã tổ chức hội thảo về Tư tưởng triết học và giáo dục của
Trần Đức Thảo, thu hút đông đảo các nhà nghiên cứu, các giảng viên, giáo viên đến
từ nhiều trường đại học, cao đẳng, đặc biệt có sự góp mặt của một số học giả quốc
tế. Hội thảo có một Kỷ yếu [23] tập hợp các báo cáo tham luận của những học giả
tham gia viết bài. Tới năm 2015, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật đã ấn hành cuốn
sách Tư tưởng triết học và giáo dục của Trần Đức Thảo [24], chọn lọc những bài có
chất lượng, chia làm 3 chương chính: Con người và sự nghiệp; Tư tưởng triết học
Trần Đức Thảo; Các lĩnh vực khoa học khác trong tư tưởng Trần Đức Thảo.
Cuốn sách tập hợp bài của Hội thảo nêu trên (2015), có một số bài tập trung
về chủ đề này. Có thể kể đến các bài tiêu biểu: Giáo sư Trần Đức Thảo sống mãi
với quê hương đất nước [58] do Nguyễn Tuấn Khang (Bí thư Đảng ủy phường Châu
Khê, Thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh) phác thảo khái quát về con người Trần Đức với
những phẩm chất và thiên hướng tư tưởng triết học nảy nở từ sớm. Tác giả chứng
minh những thành công triết học của Trần Đức Thảo được hun đúc từ truyền thống
yêu nước, yêu quê hương, truyền thống dòng họ, gia đình, đặc biệt là những tư chất
thông minh của bản thân con người Trần Đức Thảo. Bài viết Trần Đức Thảo
- một nhân cách, một nhà triết học tư duy không mệt mỏi [11] của GS. Nguyễn
Trọng Chuẩn tập trung khắc họa chân dung và nhân cách của triết gia Trần Đức
Thảo, là một nhà khoa học, một trí thức dám dấn thân, vượt qua các khó khăn để
theo đuổi chân lý. Tác giả khẳng định rằng, sự nghiệp và nhân cách của Trần Đức
Thảo sau cùng đã được vinh danh, dù có hơi muộn màng.
Một số bài viết, ở góc độ này hay góc độ khác, chứng minh những nét nhân
văn của con người, của dân tộc, truyền thống dòng họ, gia đình; tình thương yêu con
người; phẩm chất thông minh, ham hiểu biết, chất trí tuệ và tinh thần khát khao
khám phá chân lý trong bản chất con người Việt Nam, v.v.. như là những giá trị cốt

11

lõi nhất tạo nên những phẩm chất và tinh thần con người Trần Đức Thảo. Chúng là
nền tảng định hướng tính cách và hành động vì con người của triết gia này. Những
phẩm chất, tình cảm, trí tuệ, tính cách nhân văn đó được các nghiên cứu chứng minh
rằng, đó chính là nguồn tư tưởng thường trực trong con người ông để sau này, trước
những diễn biến thời cuộc, Trần Đức Thảo tìm đúng hướng triết học của ông là
nghiên cứu con người. Nội dung đó thể hiện ở các bài: Biển quê hương dạt dào và
trầm tư triết học (2014) [14] của tác giả Cù Huy Chử; Nhớ thầy Trần Đức Thảo
– một triết gia thông thái, một nhân cách đẹp (2015) [28] của GS. Hà Minh Đức;
Trần Đức Thảo – một nhân cách, một nhà triết học tư duy không mệt mỏi (2015)
[11] của GS. Nguyễn Trọng Chuẩn, v.v..
Cơ sở thực tiễn làm nền tảng cho hướng nghiên cứu con người của Trần Đức
Thảo thể hiện đậm nét trong những nghiên cứu về con người, cuộc đời và sự nghiệp
khoa học của ông. Ở góc độ này, các công trình dều khẳng định tư chất và trí thông
minh, tinh thần ham hiểu biết và niềm say mê khoa học, tinh thần tìm tòi sáng tạo,
sự thành đạt trong học tập, nghiên cứu và sáng tạo khoa học triết học sau này của
Trần Đức Thảo. Về nội dung này phải kể đến các bài viết sau:
Trần Đức Thảo – Nhà triết học (1993) [34] (GS Trần Văn Giàu), Người lữ
hành vất vả [123] (Nguyễn Đình Thi); Cách cho của giáo sư Trần Đức Thảo [41]
(Hoàng Ngọc Hiến), v.v.., - các bài viết đều ca ngợi phẩm chất và cá tính đẹp của
con người Trần Đức Thảo, nhưng trong đó quan trọng nhất là đã phác họa và khẳng
định những phẩm chất, năng lực và tinh thần triết học, đánh giá cao ý chí của một
cuộc đời chỉ đam mê sáng tạo khoa học, ngay cả trong khi gặp khó khăn, trở ngại;
thể hiện một con người chỉ vì khoa học, tìm kiếm và bảo vệ chân lý. Với bài Vị triết
gia ngơ ngác giữa đời thường (2006) [46], nhà văn Tô Hoài viết về những cuộc gặp
gỡ của mình với Trần Đức Thảo, ở đó ông khắc họa Trần Đức Thảo như một người
sống giản dị, có lối sống không ngại ánh mắt đánh giá của người đời. Ông khẳng
định rằng, chính nhân cách và niềm đam mê theo đuổi chân lý khoa học đã giúp nhà
triết học giản dị này vượt qua những dị nghị đời thường và kiên trì định hướng
nghiên cứu về con người. Trong bài Trần Đức Thảo – cuộc đời và triết học (2015)
[136] tác giả Nguyễn Đình Tường làm rõ các mốc sự kiện quan trọng trong cuộc đời

Trần Đức Thảo cũng như các công trình chính của ông, chứng minh cuộc đời Trần
Đức Thảo là cuộc đời của một nhà triết học chân chính, một trí thức giàu lòng yêu
nước, kiên nhẫn đấu tranh bảo vệ các quan điểm triết học mácxít và vận dụng triết
học mácxit vào thực tiễn Việt Nam. GS. Hà Minh Đức với bài Nhớ thầy Trần

12


Đức Thảo – một triết gia thông thái, một nhân cách cao đẹp (2015) [28], ngợi ca
nhân cách của nhà triết học lớn Trần Đức Thảo. Dù cuộc đời gặp nhiều bất trắc
nhưng nhà triết học vẫn lặng lẽ chịu đựng, theo đuổi nghiên cứu khoa học tới cùng.
Với tư cách nhân chứng lịch sử, tác giả đã khẳng định Trần Đức Thảo không chỉ có
một tầm vóc trí tuệ lớn mà còn có một nhân cách cao đẹp.
Nhìn chung, những bài viết trên đã đặt trọng tâm vào việc làm rõ sự hình
thành tính cách, phẩm chất con người của triết gia này, cũng như đưa ra một số lý
do và cơ sở thực tiễn khiến Trần Đức Thảo cuối cùng chọn vấn đề con người làm đề
tài nghiên cứu. Nội dung và tinh thần chung của các bài viết là ca ngợi Trần Đức
Thảo - một con người thông minh xuất chúng, một tài năng triết học với tư duy sắc
sảo, một con người phương Đông với đời sống khó khăn đã tiếp thu tri thức khoa
học hiện đại ở châu Âu, đã thành công và nổi tiếng trong triết học hiện tượng luận,
trở thành một nhà triết học ngang tầm các nhà triết học châu Âu và thế giới. Sau
cùng, ông lựa chọn triết học duy vật biện chứng mácxít và cũng gặt hái không ít
thành quả trong nghiên cứu về con người.
Yếu tố thực tiễn tạo nên bước chuyển tư tưởng triết học Trần Đức Thảo từ
hiện tượng học sang tham gia chính trị - xã hội, từ đó nghiên cứu vấn đề con người,
có bài đáng quan tâm là Sự chuyển biến tư tưởng của Trần Đức Thảo từ Sartre đến
Fanon (2016) [89] của Perrine Simon-Nahum. Bài viết phân tích ảnh hưởng của
Trần Đức Thảo trong giai đoạn 1945-1950 đối với Jean Paul Sartre và Franz Fanon.
Đây là khoảng thời gian mà Trần Đức Thảo đặt vấn đề thuộc địa vào trung tâm của
một chất vấn triết học, song hành cùng với việc tham gia vào cuộc chiến chống thực

dân trước khi tiếp cận chủ nghĩa Mác. Tác giả nhận định: “Thật vậy, các bài viết của
Trần Đức Thảo xuất hiện như một bản án trực tiếp và dứt khoát đối với chính sách
xâm lược và vị trí của Pháp tại Đông Dương. Bản án chống lại cường quốc thực dân
này không mấy khó khăn khi dựa trên những sai lầm của một nền chính trị vừa vụng
về vừa thiếu sự cân nhắc cẩn thận” [89, tr.318].
Những nghiên cứu nêu trên, dù trực tiếp hay gián tiếp, một mặt phản ánh
thực chất con người Trần Đức Thảo về nhân cách, tài năng, ý chí và bản lĩnh không
ngừng tìm kiếm chân lý triết học – triết học khoa học, triết học đời sống, triết học
con người; mặt khác, là nguồn tư liệu sống động thể hiện khía cạnh thực tiễn đối với
sự hình thành hướng nghiên cứu vấn đề con người của ông sau này.
Về tiền đề thực tiễn của sự hình thành vấn đề con người trong triết học Trần
Đức Thảo còn có một nguồn tư liệu phong phú và quan trọng, nhưng chưa được

13


giới nghiên cứu về ông quan tâm khai thác. Đó là đời sống chính trị - xã hội của thế
giới ở châu Âu nói chung, ở Pháp nói riêng thời kỳ sau Thế chiến I, khi Trần Đức
Thảo học tập và nghiên cứu tại Pháp, đặc biệt là thời kỳ ông trở về Việt Nam tham
gia kháng chiến, là những năm đầu của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội miền
Bắc Việt Nam.
Chúng ta đều biết, tư tưởng được hình thành từ đời sống hiện thực. Sự
chuyển hướng nghiên cứu triết học nói chung của Trần Đức Thảo và sự chuyển sang
nghiên cứu vấn đề con người nói riêng của ông không chỉ có được từ truyền thống
nhân văn của dân tộc, của quê hương, dòng họ và phẩm chất con người Trần Đức
Thảo. Một mảng đời sống hiện thực quan trọng của quá trình hình thành tư tưởng và
sự chuyển hướng lựa chọn nghiên cứu vấn đề con người của Trần Đức Thảo là:
Thứ nhất, phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc, giành độc lập, tự do của
nhiều quốc gia trên thế giới, nhất là của nhân dân Việt Nam thời bấy giờ;
Thứ hai, thực tiễn của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội của các nước đi

theo con đường xã hội chủ nghĩa sau Cách mạng Tháng Mười Nga với sự hình
thành hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa, đặc biệt là công cuộc xây dựng chủ nghĩa
xã hội ở Việt Nam.
Có thể nói, cùng với tiền đề lý luận, đặc biệt là lý luận của chủ nghĩa Mác Lênin với phép biện chứng duy vật đã đem đến cho Trần Đức Thảo quan điểm triết
học về con người (mà một số nghiên cứu cho rằng, triết học Trần Đức Thảo là triết
học duy vật biện chứng nhân bản [26]), thì sự vận động của đời sống chính trị - xã
hội, nhất là phong trào đấu tranh của nhân loại cho những giá trị nhân văn, phát
triển và tiến bộ trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội là định hướng lớn cho sự
lựa chọn nghiên cứu vấn đề con người của Trần Đức Thảo. Đây là mảng thực tiễn
hết sức quan trọng của sự hình thành quan điểm về vấn đề con người của Trần Đức
Thảo. Rất tiếc, nội dung này chưa được quan tâm nghiên cứu.
Về tiền đề thực tiễn hình thành vấn đề con người trong tư tưởng triết học
Trần Đức Thảo không thể không nói đến tình huống đặc biệt trong cuộc đời ông.
Việc ông bị quy tham gia “Nhân văn giai phẩm” có thể nói là một tình huống nghiệt
ngã, thách thức bản lĩnh khoa học và thách thức nhân cách cao đẹp của ông. Một số
bài viết ngợi ca tầm tư tưởng triết học vượt trước và sự trong sáng trong khoa học
của ông, dẫn tới những trắc trở trên con đường sự nghiệp và cuối cùng ông phải
nhận “một bi kịch”. Sau sự kiện “Nhân văn giai phẩm”, ông gần như mất tất cả,

14


sống phần còn lại của cuộc đời trong khó khăn, tách biệt, cô đơn. Tuy nhiên, ông đã
vượt lên, vẫn bình thản nghiên cứu, sáng tạo và cống hiến. Sự bình thản tận hiến
trong tình cảnh bi đát đó càng làm nổi bật lên ở ông một nhân cách đáng trân trọng:
trong ông luôn rực cháy ngọn lửa đam mê khoa học, tìm kiếm thông tin từ những
nguồn tài liệu ít ỏi và vẫn tiếp tục viết sách. Tới những năm cuối đời, ông vẫn
không ngừng nghiên cứu và công bố những tác phẩm có giá trị. Tiếc rằng, Trần Đức
Thảo đã ra đi khi một số công trình chưa kịp hoàn thành.
1.2. Nghiên cứu về nội dung vấn đề con người trong tư tưởng triết học

Trần Đức Thảo
1.2.1. Về sự hình thành con người, hình thành ngôn ngữ và ý thức
Các nghiên cứu về quá trình tiến hóa từ con vật thành con người, sự hình
thành những tố chất người đầu tiên, sự hình thành ngôn ngữ và ý thức được Trần
Đức Thảo tập trung viết sau khi về Việt Nam. Chủ đề này thu hút nhiều cuộc hội
thảo, bài tạp chí, tiểu luận, của giới nghiên cứu trong và ngoài nước:
Tác giả Nguyễn Thị Thanh Mai trong bài Chủ nghĩa duy vật biện chứng
nhân bản của Trần Đức Thảo qua tác phẩm Sự hình thành con người (2013) [64]
đánh giá Trần Đức Thảo đã nhìn nhận con người ở nhiều khía cạnh, đa chiều, đa
phương diện, mang tính cách mạng, điều này đã khắc phục được tính chất phiến
diện, siêu hình của các triết thuyết trước đó. Tác giả cho rằng, Trần Đức Thảo đã
làm sáng tỏ hơn những nội dung cơ bản của phép biện chứng duy vật trong nghiên
cứu vấn đề con người - xã hội; đánh giá cao việc Trần Đức Thảo sử dụng những cứ
liệu thời hiện đại để đưa ra những dẫn chứng cụ thể về sự phát triển của hệ thần
kinh từ các động vật bậc thấp đến động vật bậc cao, về sự phát triển loài người và
xã hội loài người từ cổ đại tới trung đại, cận đại và hiện đại. Bài viết cũng nêu lên
sự khác biệt giữa phương pháp phân tích dẫn chứng của Trần Đức Thảo và C.Mác.
Tác giả Nguyễn Thái Sơn trong bài Về lời nói đầu tác phẩm Sự hình thành
con người của Trần Đức Thảo (2015) [91] đã phân tích, đề cập tới sự phát triển của
lịch sử loài người của Trần Đức Thảo, phát triển theo quan điểm vật chất có trước,
tinh thần có sau, tinh thần tác động trở lại vật chất; hay nói cách khác là tự nhiên là
cái có trước, lịch sử tự nhiên phát triển tạo ra lịch sử xã hội, con người. Tác giả tóm
lược những đóng góp của Trần Đức Thảo qua việc mở rộng, đi sâu, phân tích biện
chứng của lịch sử loài người, diễn đạt thành công quan điểm thực tiễn của Mác về
mối quan hệ sở hữu tập thể nguyên thủy và cộng đồng nguyên thủy.
Trong bài Giáo sư Trần Đức Thảo với các vấn đề lịch sử (2016) [15], học

15

giả Cù Huy Chử đã tóm lược một số ý của Trần Đức Thảo về quan điểm sự hình
thành con người. Từ thông tin trong bức thư mà Trần Đức Thảo hồi âm cho giáo sư
Lucien Sève (năm 1990), tác giả đưa đến kết luận rằng, theo Trần Đức Thảo thì
nguồn gốc của loài người xuất phát từ tập đoàn động vật Vượn người, nhưng đó là
một giống loài xuất hiện trong một điều kiện lịch sử nhất định mà giờ không còn
nữa. Khi loài vượn người biết chế tạo công cụ để sử dụng thay cho dụng cụ tự nhiên
thì hệ thần kinh phát triển thành hệ tâm thần, phát triển âm hiệu và chỉ hiệu đặc thù
đưa đến sự hình thành tiếng nói và ý thức. Theo quan điểm này thì mặc dù loài
Vượn người đã tiến hóa thành loài người hiện không còn nữa, nhưng loài Vượn
người đó vẫn có những điểm tương đồng với các loài khỉ cao cấp và tinh tinh ngày
nay. Vì thế Trần Đức Thảo cho rằng chúng ta vẫn có thể quan sát và nghiên cứu
thông qua những loài khỉ, tinh tinh này để có những kết luận về quá trình tiến hóa
loài người.
GS. Daniel J. Herman (người chuyển dịch các công trình của Trần Đức Thảo
sang tiếng Anh), trong bài Trần Đức Thảo và nửa thế kỷ trầm tư triết học, 2016
[40], khi nghiên cứu về lịch sử hình thành con người gắn liền với tiến trình phát
triển năng lực chế tác công cụ lao động con người của Trần Đức Thảo, đã cho rằng,
“Đối với Trần Đức Thảo, nguồn gốc con người, cụ thể là khoảnh khắc mà người
Vượn trở thành Con người, trùng khớp với quá trình chế tác dụng cụ thành công cụ
[40, tr. 608].
Trong Đề tài khoa học Trần Đức Thảo lĩnh hội triết học Mác (2019) [51], tác
giả Đỗ Minh Hợp đã phân tích một cách sáng rõ quan điểm của Trần Đức Thảo về
quá trình hình thành con người. Tác giả đã phân tích sâu khía cạnh về sự chuyển
hóa và hình thành con người trên hai góc cạnh: a/ Cách tiếp cận duy vật khoa học tự
nhiên với con người và b/ Cách tiếp cận lịch sử văn hóa xã hội với con người. Bàn
về cội nguồn của ngôn ngữ và ý thức, tác giả đưa ra một số nhận xét về việc Trần
Đức Thảo sử dụng phương pháp duy vật biện chứng để lý giải nguồn gốc của ngôn
ngữ và ý thức, nguồn gốc vật chất của sự hình thành ý thức, từ đó khái quát quan
niệm về bản chất ý thức của Trần Đức Thảo.
Tư tưởng về sự hình thành ngôn ngữ và ý thức được Trần Đức Thảo thể hiện

trong công trình Tìm cội nguồn của ngôn ngữ và ý thức; và đây là công trình được
nhiều học giả nghiên cứu từ nhiều góc độ. Trên tạp chí La Pensée, tác giả Silvia
Federici với bài viết “Viet Cong Philosophy: Tran Duc Thao” (Triết lý Việt Cộng:
Trần Đức Thảo) (1970), đã đánh giá cao tư duy triết học Trần Đức Thảo thông qua

16


phân tích sự độc đáo trong luận giải về quan hệ giữa ngôn ngữ và ý thức của triết
gia Việt Nam; sau đó trên Tạp chí Telos [143], tác giả này đã bình luận, phân tích,
làm rõ những đóng góp của Trần Đức Thảo trong việc nghiên cứu động tác chỉ dẫn
và ý thức cảm quan.

Với bài Trần Đức Thảo và cuốn Những nghiên cứu về nguồn gốc của
tiếng nói và ý thức (xuất bản lần đầu năm 1996, in lại năm 2016) [125], tác
giả Đỗ Lai Thúy đã đánh giá tác phẩm Tìm cội nguồn của ngôn ngữ và ý thức
là một đóng góp triết học quan trọng của Trần Đức Thảo. Bởi theo tác giả,
công trình này đã luận giải một cách sâu sắc tư tưởng lớn về vấn đề con
người, đó là ý thức bắt nguồn từ đâu và có từ bao giờ. Trần Đức Thảo lý giải
một cách độc đáo câu hỏi này theo hai con đường: Một là qua cử chỉ và ngôn
ngữ ở trẻ nhỏ và hai là qua những tư liệu về người tiền sử. Cả hai phương
pháp đó bổ trợ cho nhau, làm sợi chỉ chính xuyên suốt và bện ba phần nghiên
cứu của Trần Đức Thảo thành một công trình hoàn chỉnh.
Hội thảo về Trần Đức Thảo do Trường Đại học Sư phạm Hà Nội tổ chức năm
2013 [23] cũng có một số bài viết về chủ đề nguồn gốc ngôn ngữ và ý thức: Tác giả
Nguyễn Thái Hòa với bài Đọc lại cuốn “Tìm cội nguồn của ngôn ngữ và ý thức”
của Giáo sư Trần Đức Thảo [44] đã nhận định: 1) Trần Đức Thảo đã phát triển, mở
rộng luận điểm về cội nguồn của ý thức và ngôn ngữ. 2) Ý thức và ngôn ngữ bắt
nguồn từ hoạt động xã hội tính của con người. Từ đó, Trần Đức Thảo diễn giải sự
hình thành và phát triển của ngôn ngữ và ý thức nhân loại, lý giải một cách thuyết

phục “hạt nhân hợp lý” của học thuyết Freud. Tác giả Phạm Thị Quỳnh trong bài
Cách tiếp cận của Trần Đức Thảo về cội nguồn của ngôn ngữ và ý thức cho rằng,
công trình của Trần Đức Thảo được giới học giả quốc tế đánh giá cao không chỉ vì
giá trị học thuật, mà còn vì cách tiếp cận khoa học. Cái mới của ông là việc sử dụng
phương pháp luận duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác cùng với phương pháp
liên ngành khoa học (liên ngành về lý thuyết và liên ngành về phương pháp). Trần
Đức Thảo đã sử dụng lý thuyết và phương pháp của nhiều ngành khoa học như:
nhân học tiền sử, dân tộc học, tâm lý học, phân tâm học, v.v.. để phân tích và chú
giải làm rõ nguồn gốc của ý thức trên lập trường duy vật biện chứng. Tác giả cho
rằng, nhờ phương pháp nghiên cứu liên ngành cùng năng lực tư biện cao, Trần Đức
Thảo đã bảo vệ và phát triển quan điểm của Mác về nguồn gốc, bản chất của ý thức
trước sự “xét lại” của một số học giả nổi tiếng thế giới cùng thời. Một số nhận

17


định thiếu chính xác của nghiên cứu này đã được Trần Đức Thảo bổ khuyết trong
những tác phẩm sau như Sự hình thành con người.
Trong cuốn Triết gia Trần Đức Thảo - Di cảo, khảo luận, kỷ niệm (2016),
ngoài các bài nghiên cứu của các tác giả trong nước, có một số bài của các học giả
nước ngoài phân tích khá sâu về nguồn gốc của tiếng nói và ý thức của Trần Đức
Thảo. Trước hết phải nói đến bài Những luận đề gợi mở của Trần Đức Thảo về
nguồn gốc của tiếng nói và ý thức [3] của Jacinthe Baribeau. Là một giáo sư tâm lý
học của Đại học Ottawa (Canada), bà đưa ra sự đánh giá khách quan rằng, Trần Đức
Thảo có cách tiếp cận lý thuyết độc đáo và mới mẻ, đáng lưu ý: kết hợp khéo léo ưu
thế của khoa ngôn ngữ tâm lý học và nhân chủng học với đặc thù của phân tích hiện
tượng luận. Trần Đức Thảo đã trình bày mô hình duy vật của mình về vai trò của âm
hiệu và chỉ hiệu (ký hiệu học) trong sự trỗi dậy của người khôn từ vượn người. Mô
hình của ông cố gắng kết hợp những lý thuyết hiện hành về tâm lý học phát triển ở
trẻ em với những phát hiện mới trong ngành nhân chủng học về mối quan hệ giữa

các công cụ lao động, hoạt động lao động sản xuất, các mối quan hệ xã hội, tiếng
nói, sự phát sinh khách quan của quá trình tự ý thức; qua đó sản sinh ra cái mà ông
gọi là “ký hiệu học của đời sống thực tế”. Tác giả cho rằng, hướng đi của Trần Đức
Thảo có nhiều yếu tố gợi mở, mở ra những con đường mới cho các nghiên cứu nhân
chủng học về ý thức. Đặc biệt, cuốn sách của Trần Đức Thảo đã trả lời sáng tạo cho
câu hỏi hóc búa xưa cũ đầy tranh cãi giữa chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật
về những nguồn gốc của ý thức: “Nếu ý thức con người bao hàm cả sự diễn giải, và
nếu ý thức xuất hiện đầu tiên cùng với sản xuất thông qua việc sử dụng các công cụ
lao động, và nếu sự chế tác ra chính các công cụ lao động đó cũng bao hàm sự diễn
giải - cụ thể là hình ảnh về cái sẽ được chế tác trong đầu óc người chế tác - thì các
điều kiện về những nguồn gốc của ý thức cũng đã bao gồm những hình thái đầu tiên
của ý thức” [3, tr.1020]. Trần Đức Thảo đã phá vỡ vòng tròn này bằng cách đặt câu
hỏi theo cách khác, tương ứng với cách đặt vấn đề mang tính duy vật lịch sử: Ý thức
xuất hiện đầu tiên với các diễn giải mang tính tiền ý thức, sau đó được thúc đẩy với
các hình thức hoàn thiện của sản xuất và sự chế tác công cụ lao động.
Bài Từ hiện tại sống động đến vận động hiện thực, chủ nghĩa Mác và sự
chuyển giao văn hóa ở Trần Đức Thảo (2016) [30] của Michel Espagne có một số
đánh giá quan trọng về nghiên cứu nguồn gốc ý thức của Trần Đức Thảo. Michel
cho rằng: “Chính khoa học mang tính khai phóng về nguồn gốc của ý thức là sợi chỉ
đỏ xuyên suốt vượt ra khỏi sự chuyển hướng mácxít của Trần Đức Thảo, người đã

18