Tư tưởng hồ chí minh về đoàn kết tôn giáo và sự vận dụng tư tưởng đó vào thực hiện chính sách đoàn kết tôn giáo ở việt nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-------∗∗∗∗∗-------

NGUYỄN XUÂN TRUNG

TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ ĐOÀN KẾT TÔN GIÁO
VÀ SỰ VẬN DỤNG TƢ TƢỞNG ĐÓ VÀO THỰC HIỆN

CHÍNH SÁCH ĐOÀN KẾT TÔN GIÁO Ở VIỆT NAM
HIỆN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2014


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-------∗∗∗∗∗-------

NGUYỄN XUÂN TRUNG

TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ ĐOÀN KẾT TÔN GIÁO
VÀ SỰ VẬN DỤNG TƢ TƢỞNG ĐÓ VÀO THỰC HIỆN

CHÍNH SÁCH ĐOÀN KẾT TÔN GIÁO Ở
VIỆT NAM HIỆN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

Chuyên ngành : CNDVBC và CNDVLS
Mã số
Người hướng dẫn:
PGS.TS. PHẠM NGỌC ANH
PGS.TS. NGUYỄN THÚY VÂN

HÀ NỘI - 2014


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích
dẫn trong luận án có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. Các kết quả trình bày trong luận án
là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác.

Hà Nội, ngày 30 tháng 05 năm 2014
Tác giả luận án

Nguyễn Xuân Trung


LỜI CẢM ƠN
Với tất cả sự kính trọng và biết ơn sâu sắc, tác giả xin chân thành cảm ơn
PGS.TS Phạm Ngọc Anh và PGS.TS Nguyễn Thúy Vân đã tận tình hƣớng dẫn, chỉ
bảo và động viên trong suốt quá trình nghiên cứu và viết luận án để tác giả có thể hoàn
thành luận án này.
Xin chân thành cảm ơn tập thể các thầy, cô giáo Khoa Triết học, Phòng Đào tạo
sau Đại học của Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQGHN; các thầy,
cô và cán bộ thƣ viện của Học viện Chính trị hành chính - Quốc gia Hồ Chí Minh,

Thƣ viện Quân đội, Thƣ viện Quốc gia Hà Nội…đã tận tình giúp đỡ tác giả tìm nguồn
tƣ liệu trong quá trình thực hiện luận án.
Cuối cùng, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, cơ quan và bạn
bè đã động viên, giúp đỡ tác giả trong suốt thời gian nghiên cứu, thực hiện luận án.
Tác giả luận án

Nguyễn Xuân Trung
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
TT

Chữ viết đầy đủ

01

Ban Chấp hành Trung ƣơng

02

Chủ nghĩa tƣ bản

03

Chủ nghĩa xã hội

04

Chủ nghĩa duy vật biện chứng

05

Chủ nghĩa duy vật lịch sử

06

Dân tộc dân chủ nhân dân

07

Đảng Cộng sản Việt Nam

08

Hà Nội

09

Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn

10

Đại học Quốc gia Hà Nội

11

Nhà xuất bản

12

Ủy ban Trung ƣơng

13

Xã hội chủ nghĩa


MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU…………………………………………………………………….......

3

Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN………………………………………………………..

7

1.1. Những công trình nghiên cứu tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tín ngƣỡng, tôn
giáo……………………………………………………………………………….

7

1.2. Những công trình nghiên cứu tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đại đoàn kết dân
tộc, đoàn kết tôn giáo…………………………………………………………….

12

1.3. Những công trình nghiên cứu sự vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn
giáo, đoàn kết tôn giáo trong thực hiện công tác tôn giáo của Đảng và Nhà nƣớc
ta………………………………….................................................................................................... 17
Chƣơng 2: TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ ĐOÀN KẾT TÔN

GIÁO…………………………………………………………………………….

27

2.1. Cơ sở hình thành tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo……………..

27

2.2. Những quan điểm cơ bản về đoàn kết tôn giáo theo tƣ tƣởng Hồ Chí
Minh……………………………………………………………………………...

39

Chƣơng 3: SỰ VẬN DỤNG TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ ĐOÀN KẾT
TÔN GIÁO CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƢỚC VÀO THỰC HIỆN CHÍNH
SÁCH ĐOÀN KẾT TÔN GIÁO Ở VIỆT NAM HIỆN NAY........................................... 82
3.1. Sự vận dụng của Đảng, Nhà nƣớc thông qua các chủ trƣơng, chính
sách……………………………………………………………………………….

82

3.2. Những kết quả đạt đƣợc và nguyên nhân của những kết quả đó trong thực
hiện chính sách đoàn kết tôn giáo ở Việt Nam hiện nay theo tƣ tƣởng Hồ Chí
Minh…………………………………............................................................................................ 103
3.3. Một số hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế đó trong thực hiện
chính sách đoàn kết tôn giáo ở Việt Nam………………………………………..
Chƣơng 4: BÀI HỌC KINH NGHIỆM, NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA VÀ
MỘT SỐ GIẢI PHÁP CƠ BẢN NHẰM TĂNG CƢỜNG KHỐI ĐOÀN
KẾT TÔN GIÁO THEO TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH Ở VIỆT NAM
1

HIỆN NAY………………………………………………………………………

112


4.1. Bài học kinh nghiệm và những vấn đề đặt ra trong thực hiện chính sách
đoàn kết tôn giáo ở Việt Nam hiện nay…………………………………………..
4.2. Phƣơng hƣớng và một số giải pháp cơ bản nhằm củng cố khối đoàn kết tôn
giáo theo tƣ tƣởng Hồ Chí Minh ở Việt Nam hiện nay…………………………..
KẾT LUẬN……………………………………………………………………...
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN…………………………………………………………………
TÀI LIỆU THAM KHẢO……………………………………………………...
PHỤ LỤC………………………………………………………………………..

2


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Tôn giáo là một hình thái ý thức xã hội. Từ khi ra đời đến nay, nó luôn là lĩnh
vực nhạy cảm và đƣợc nhiều ngƣời quan tâm, nghiên cứu. Với tƣ cách là một hiện
tƣợng xã hội, tôn giáo luôn có ảnh hƣởng nhất định đến đời sống văn hóa, đạo đức,
tinh thần, tâm linh và cả tƣ tƣởng chính trị của nhiều cộng đồng dân cƣ trên toàn thế
giới. Trong lịch sử hình thành và phát triển, tôn giáo đã trải qua nhiều thăng trầm và
biến đổi. Đã có nhiều cách lý giải về sự ra đời và tồn tại của tôn giáo, tuy nhiên, chỉ
đến khi chủ nghĩa C.Mác - V.I.Lênin ra đời thì nguồn gốc kinh tế - xã hội, bản chất của
tôn giáo trong xã hội loài ngƣời mới đƣợc vạch chỉ một cách xác đáng, đồng thời vai
trò, tác động trở lại của tôn giáo đối với xã hội cũng đƣợc làm rõ.

Có một thời gian dài, nhiều ngƣời nhìn nhận không đúng về vai trò, vị trí của
tôn giáo. Họ cho rằng cùng với sự phát triển chín muồi của CNXH, tôn giáo sẽ nhanh
chóng mất đi. Nhƣng thực tế đã chứng minh ngƣợc lại: Tôn giáo không những không
mất đi mà trong những năm tháng cuối thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI, tôn giáo ở nhiều
nơi đã hồi sinh trở lại và phát triển mạnh mẽ, kèm theo đó là những vấn đề phức tạp
cần đƣợc giải quyết nhƣ: những xung đột dân tộc, tộc ngƣời, tôn giáo liên quan đến
xu thế khu vực hóa, quốc tế hóa, đụng chạm đến những vấn đề bảo tồn, giữ gìn truyền
thống văn hóa của các cộng đồng dân tộc quốc gia. Đã xuất hiện nhiều hiện tƣợng tôn
giáo cuồng tín, phản động dẫn đến những khủng bố mang tính huỷ diệt, khiến cả thế
giới phải sửng sốt. Ở nhiều quốc gia, các tổ chức tôn giáo ngày càng muốn tham dự
sâu hơn vào đời sống chính trị dƣới nhiều hình thức khác nhau, gây ra cuộc đấu tranh
nội bộ, giành giật quyền lực không kém phần gay go, khốc liệt.
Tình hình phát triển tôn giáo ở Việt Nam cũng không phải là trƣờng hợp ngoại
lệ, đặc biệt là những năm gần đây, cùng với quá trình đổi mới, dân chủ hóa, sinh hoạt
tôn giáo bắt đầu hồi sinh và có xu hƣớng phát triển mạnh hơn trƣớc với nhiều màu sắc
mới. Sự phát triển mạnh mẽ của tôn giáo tất yếu sẽ nảy sinh những vấn đề phức tạp về
văn hóa - xã hội, an ninh quốc gia… đòi hỏi chúng ta phải có đƣờng lối, chủ trƣơng,
chính sách phù hợp. Hơn nữa, trong sự nghiệp đổi mới vì mục tiêu dân giàu, nƣớc
mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh hiện nay, một nhiệm vụ có ý nghĩa chiến
lƣợc đặt ra là phải đoàn kết dân tộc, đoàn kết tôn giáo, đồng thuận xã hội nhằm phát
3


huy sức mạnh của khối đoại đoàn kết toàn dân để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, chống
mọi âm mƣu chia rẽ dân tộc, lợi dụng tôn giáo của các thế lực thù địch, phản động
chống phá sự nghiệp cách mạng của nhân dân ta.
Đảng và Nhà nƣớc ta xác định, đại đoàn kết dân tộc là mục tiêu quan trọng nhất
của đoàn kết tôn giáo. Vì thế, nội dung cơ bản nhất của công tác tôn giáo chính là công
tác vận động, thuyết phục quần chúng thực hiện tốt các chủ trƣơng, đƣờng lối, chính
sách của Đảng, pháp luật của Nhà nƣớc về tôn giáo, làm sao đoàn kết đƣợc đồng bào

tôn giáo vào trong khối đại đoàn kết dân tộc, coi đồng bào tôn giáo cũng là một lực
lƣợng cách mạng quan trọng trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nƣớc. Từ chủ
trƣơng đó, bƣớc vào quá trình đổi mới, Đảng và Nhà nƣớc ta đã rất quan tâm đến vấn
đề tôn giáo, có nhiều chủ trƣơng, chính sách đối với tôn giáo, giúp cho các tôn giáo
đồng hành cùng dân tộc trên con đƣờng phát triển, tạo điều kiện cho đồng bào tôn giáo
thể hiện quyền tự do tín ngƣỡng, tôn giáo của mình, qua đó cũng nhằm đoàn kết đƣợc
đông đảo đồng bào tôn giáo vào khối đại đoàn kết dân tộc.
Để xây dựng chủ trƣơng, đƣờng lối, chính sách, pháp luật đối với tôn giáo, nền
tảng tƣ tƣởng lý luận mà Đảng và Nhà nƣớc ta dựa vào chính là chủ nghĩa C.Mác V.I.Lênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh. Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh là một hệ thống quan
điểm lý luận toàn diện, sâu sắc về những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam,
trong đó có vấn đề đoàn kết tôn giáo, đại đoàn kết dân tộc. Trên cả bình diện lý luận và
thực tiễn, Hồ Chí Minh đã có những quan điểm độc đáo, đặc sắc, những cách làm hiệu
quả, thiết thực để xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc, đoàn kết tôn giáo ở Việt Nam.
Những quan điểm và cách làm sáng tạo này tạo nên di sản quý báu mà Hồ Chí Minh
để lại cho toàn Đảng, toàn dân ta. Cần phải biết kế thừa, phát huy qua các giai đoạn
cách mạng, nhất là ở những giai đoạn có nhiều thay đổi có tính chất bƣớc ngoặt, nhiều
vấn đề xuất hiện về tôn giáo nhƣ hiện nay. Thực tế thực hiện công tác tôn giáo ở nƣớc
ta, mặc dù đã đạt đƣợc nhiều thành tích đáng ghi nhận, nhƣng chúng ta cũng đang gặp
phải không ít những khó khăn, hạn chế trong công tác tôn giáo, đặc biệt là vấn đề đoàn
kết tôn giáo trong bối cảnh mới. Những vấn đề nổi cộm này đòi hỏi phải đƣợc nhận
thức và giải quyết thấu đáo, nhất là từ phƣơng diện lý luận.
Vì thế, nghiên cứu một cách hệ thống và toàn diện tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về
đoàn kết tôn giáo, quán triệt sâu sắc tƣ tƣởng này vào các chủ trƣơng, chính sách và
4


công tác tôn giáo của Đảng, Nhà nƣớc ta trong thời kỳ đổi mới là vấn đề có ý nghĩa lý
luận và ý nghĩa thực tiễn cấp bách. Xuất phát từ những lý do cấp thiết trên, tôi đã chọn
đề tài Tư tưởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo và sự vận dụng tư tưởng đó vào
thực hiện chích sách đoàn kết tôn giáo ở Việt Nam hiện nay làm luận án Tiến sĩ triết

học của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ của luận án

2.1. Mục đích
Luận án nghiên cứu một cách hệ thống tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn
giáo; sự vận dụng những quan điểm đó của Đảng và Nhà nƣớc ta trong giai đoạn hiện
nay, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả xây dựng, củng cố khối đoàn kết tôn
giáo trong khối đại đoàn kết dân tộc ở Việt Nam hiện nay.
2.2. Nhiệm vụ
- Khái quát, hệ thống hóa những nội dung cơ bản trong tƣ tƣởng Hồ Chí Minh

về đoàn kết tôn giáo.
- Đánh giá thực trạng vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo của

Đảng và Nhà nƣớc ta vào thực hiện chính sách đoàn kết tôn giáo ở Việt Nam hiện nay.
- Đề xuất giải pháp thực hiện tốt đoàn kết tôn giáo theo tƣ tƣởng Hồ Chí Minh,

nhằm củng cố và phát huy sức mạnh của khối đại đoàn kết dân tộc trong giai đoạn hiện
nay
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo và sự vận

dụng tƣ tƣởng này vào thực hiện đoàn kết tôn giáo ở Việt Nam hiện nay.
- Phạm vi nghiên cứu: Luận án tập trung vào tìm hiểu nội dung tƣ tƣởng Hồ

Chí Minh về đoàn kết tôn giáo (chủ yếu là giai đoạn 1945 - 1969), tìm hiểu mối quan
hệ giữa tôn giáo và dân tộc, giữa đoàn kết tôn giáo với khối đại đoàn kết dân tộc cũng
nhƣ các thành quả đã đạt đƣợc của Đảng, Nhà nƣớc ta trong quá trình vận dụng tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo vào công cuộc đổi mới ở nƣớc ta giai đoạn
từ 1990 đến nay.

4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu

5


- Cơ sở lý luận: Luận án đƣợc thực hiện trên cở sở lý luận là triết học C.Mác V.I.Lênin, cụ thể là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử; tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng và Nhà nƣớc về tôn giáo.
- Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng phƣơng pháp luận của chủ nghĩa

duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, nhƣ: phƣơng pháp logic - lịch sử
phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, kết hợp với các phƣơng pháp đối chiếu - so sánh và
phân tích tình huống… để phục vụ cho mục đích nghiên cứu của luận án.
5. Đóng góp mới của luận án
- Luận án góp phần hệ thống hóa những quan điểm cơ bản của Hồ Chí Minh về

đoàn kết tôn giáo (đặc biệt là nội dung đoàn kết đồng bào trong nội bộ mỗi tôn giáo) từ
cách tiếp cận triết học.
- Luận án góp phần làm rõ thực trạng vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn
kết tôn giáo của Đảng và Nhà nƣớc ta vào thực hiện chính sách đoàn kết tôn giáo ở
Việt Nam, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm, những vấn đề đặt ra và đề xuất một
số giải pháp nhằm thực hiện tốt hơn chính sách đoàn kết tôn giáo ở nƣớc ta hiện nay.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
- Về lý luận: Luận án góp phần khẳng định tính cách mạng và khoa học của tƣ

tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo và ý nghĩa chỉ đạo của tƣ tƣởng này trong
công tác tôn giáo của Đảng và Nhà nƣớc ta hiện nay. Luận án cũng góp phần tổng kết
việc thực hiện quan điểm đoàn kết tôn giáo theo tƣ tƣởng Hồ Chí Minh của Đảng và
- Về thực tiễn: Luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho công tác nghiên

cứu, giảng dạy và học tập tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo hoặc làm luận cứ cho

việc hoạch định các chủ trƣơng, chính sách về công tác tôn giáo trong tình hình hiện
nay.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận án gồm 4
chƣơng và 10 tiết.

6


Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đại đoàn kết nói chung và đoàn kết tôn giáo nói
riêng là một nội dung quan trọng và có ý nghĩa trong hệ thống tƣ tƣởng của Ngƣời.
Đây cũng là nội dung đƣợc nhiều nhà khoa học quan tâm, tập trung nghiên cứu. Tùy
theo đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu, các tác giả đã đề cập, khai thác dƣới những góc
độ khác nhau tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo. Các công trình đƣợc tiếp
cận, trình bày ở hình thức khác nhau nhƣ giáo trình, sách, bài báo, luận án, luận văn,
v.v…Có thể khái quát kết quả nghiên cứu của các tác giả ở một số nội dung cơ bản
dƣới đây:
1.1. Những công trình nghiên cứu tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tín ngƣỡng,
tôn giáo
Tôn giáo, tín ngƣỡng là một trong những nội dung quan trọng đƣợc đề cập đến
trong tƣ tƣởng Hồ Chí Minh. Những suy tƣ của Ngƣời trong quan niệm về tôn giáo, tín
ngƣỡng mang những nội dung nhận thức mới, đặc biệt là cách ứng xử với hiện tƣợng xã
hội này trong quá trình tồn tại và phát triển của nó. Có thể kể ra một số công trình tiêu
biểu chuyên nghiên cứu tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo, tín ngƣỡng nhƣ sau:
Năm 1988, Nxb Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản cuốn Thập giá và lưỡi
gươm của tác giả Trần Tam Tỉnh, Viện sĩ Viện hàn lâm Hoàng gia Canada, Giáo sƣ Đại
học Laval tỉnh Quebec (Canada), một nhà nghiên cứu lịch sử công giáo, bằng những cứ

liệu lịch sử trung thực, khách quan và những nhận xét tinh tế, đúng đắn, tác giả đã thể hiện
đƣợc những tình cảm chân thực của Hồ Chí Minh đối với đồng bào Công giáo trong
những giai đoạn lịch sử nóng bỏng và hết sức nhạy cảm. Linh mục Trần Tam Tỉnh khẳng
định: “Đối với giáo hội Công giáo, cụ Hồ Chí Minh đã tỏ ra hết sức có tình có lý. Chỉ hai
tháng sau ngày độc lập, linh mục Lê Hữu Từ đƣợc phong làm trƣởng đoàn Chính phủ
gồm bốn vị bộ trƣởng đến tham dự, trong đó có những cán bộ cao cấp nhất của Việt Minh
là ông Phạm Văn Đồng và Võ Nguyên Giáp và vị cố vấn tối cao của Ngƣời là cựu Hoàng
Bảo Đại. Trong thƣ chúc mừng giám mục mới, ngƣời tỏ sự vui sƣớng vì có một nhà lãnh
đạo mới của ngƣời Công giáo đi theo chân đức Giêsu chịu đóng đinh hầu giúp giáo dân
biết hy sinh và chiến đấu bảo vệ tự do và
7


độc lập của đất nƣớc. Ngày 25/2/1946, chính Ngƣời đích thân đi một mình không có
đoàn bảo vệ, đến ngày Phát Diệm để long trọng tuyên bố: “Từ nay, giám mục Lê Hữu
Từ sẽ là Cố vấn tối cao của Chánh phủ” [Trích theo 138, tr. 27].
Đây thực sự là một tài liệu có giá trị cho những nhà nghiên cứu quan điểm Hồ
Chí Minh đối với tôn giáo nói chung, Công giáo nói riêng.
Cũng chủ đề này, còn nhiều tác giả đề cập đến và nêu bật lên những quan điểm
của Ngƣời đối với tôn giáo. Đó cũng là biểu hiện cụ thể trong ứng xử kiên trì, mềm
dẻo, sắc sảo, tùy cơ ứng biến nhƣng không một chút nghiêng ngả về lập trƣờng
nguyên tắc. Điều đó cho thấy rõ quan điểm “Dĩ bất biến ứng vạn biến” của Ngƣời
trong vấn đề tôn giáo. Tất cả những điều đó đã đƣợc tác giả Ngô Phƣơng Bá thể hiện
trong bài viết: Những biểu hiện sinh động của tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo, tín
ngưỡng in trong cuốn Tư tưởng Hồ Chí Minh về dân tộc, tôn giáo và đại đoàn kết
trong cách mạng Việt Nam, do Nxb Quân đội ấn hành năm 2003.
Cuốn sách Hồ Chí Minh về tôn giáo, tín ngưỡng của Viện nghiên cứu tôn giáo,
Nxb Khoa học xã hội xuất bản lần đầu năm 1996; xuất bản lần thứ hai năm 1998 có tái
bản bổ sung. Cuốn sách đã đề cập đến quan điểm của Hồ Chí Minh về tôn giáo, tín
ngƣỡng thông qua những giai đoạn lịch sử nhất định cũng nhƣ thông qua cách giải

quyết vấn đề tôn giáo trong cách mạng giải phóng dân tộc ở nƣớc ta.
Cuốn sách Những vấn đề lý luận và thực tiễn tôn giáo ở Việt Nam của Viện
nghiên cứu Tôn giáo, Nxb Khoa học xã hội, 1998, là công trình tập thể của các nhà
khoa học đề cập đến tƣ tƣởng tôn giáo tín ngƣỡng của Hồ Chí Minh. Tác giả Phạm
Nhƣ Cƣơng đã đặt Hồ Chí Minh trong sự so sánh với các nhà kinh điển của chủ nghĩa
C.Mác - V.I.Lênin về vấn đề tôn giáo để làm nổi rõ sự vận dụng sáng tạo và phát triển
lý luận về tín ngƣỡng, tôn giáo của Hồ Chí Minh, nhất là vấn đề phƣơng pháp luận,
vấn đề sử dụng một cách tài tình, linh hoạt phép biện chứng của C.Mác. Cũng trong
cuốn sách này, tác giả Đỗ Quang Hƣng còn cho rằng, Nguyễn Ái Quốc đã phác họa
những đƣờng nét khá cơ bản về tính cách, bản chất, đặc tính một số tôn giáo, nhân vật
tôn giáo của ngƣời Việt Nam và Á Đông. Viên ngọc sáng nhất trong tư tưởng Hồ Chí
Minh về tôn giáo, tín ngưỡng là nhìn nhận vấn đề tôn giáo trên bình diện văn hóa đạo đức, tôn giáo là vấn đề con người chứ không chỉ là vấn đề nhận thức luận, ý thức
hệ.
8


Đề cƣơng bài giảng Chủ nghĩa C.Mác - V.I.Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về
tôn giáo (Chƣơng trình sau đại học chuyên ngành khoa học về tín ngƣỡng và tôn giáo)
do Trung tâm khoa học về tín ngƣỡng và tôn giáo - Học viện Chính trị Quốc gia Hồ
Chí Minh ấn hành năm 1999. Tập bài giảng này đã giới thiệu những nội dung cơ bản
trong quan điểm của Chủ nghĩa C.Mác - V.I.Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo.
Bên cạnh đó, sách cũng giới thiệu một số tác phẩm của các nhà kinh điển chủ nghĩa
C.Mác nhƣ: Phê phán triết học pháp quyền của Hêghen; Lút - Vích Phoi - Ơ - Bắc và
Sự cáo chung của triết học cổ điển Đức; Chống Đuy Rinh…. Và một số tác phẩm của
Hồ Chí Minh nói về tôn giáo. Tập bài giảng đã cung cấp những cứ liệu khoa học tốt
cho những ai quan tâm tới vấn đề này.
Năm 2001, Tổng cục Chính trị - Thƣ viện quân đội cho ấn hành tài liệu nghiên
cứu phục vụ lãnh đạo mang tên: Tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo do Nguyễn Đăng
Vịnh tổng thuật. Nội dung của sách trình bày ngắn gọn, súc tích, dễ hiểu gồm ba phần
chính: Phần một, thái độ Hồ Chí Minh đối với tôn giáo. Phần hai, tƣ tƣởng đoàn kết

hòa hợp dân tộc - không phân biệt tín ngƣỡng, tôn giáo của Hồ Chí Minh. Phần ba, tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh về tôn trọng quyền tự do tín ngƣỡng.
Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và Đảng ta bàn về tôn giáo do
Mã Giang tổng hợp cũng là một ấn phẩm do Tổng cục chính trị - Thƣ viện quân đội in
ấn và lƣu hành năm 2003. Cuốn sách đã trình bày những nội dung cơ bản của tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh về tín ngƣỡng, tôn giáo; quan điểm, chủ trƣơng, chính sách của
Đảng và Nhà nƣớc ta về tín ngƣỡng, tôn giáo; vấn đề tôn giáo trong Văn kiện Đại hội
đại biểu toàn quốc lần thứ IX và Văn kiện Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung
ƣơng khóa IX.
Nhân kỷ niệm 112 năm ngày sinh của Hồ Chí Minh, Học viện chính trị Quốc
gia Hồ Chí Minh đã tổ chức cuộc hội thảo: Nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí
Minh về tôn giáo và công tác tôn giáo. Các bài viết tham gia hội thảo này đƣợc Nxb
Tôn giáo ấn hành thành cuốn sách Tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo và công tác tôn
giáo (2003) do GS.TS Lê Hữu Nghĩa và TS Nguyễn Đức Lữ đồng chủ biên. Cuốn sách
gồm một đề dẫn và 18 tham luận của các nhà khoa học đến từ nhiều cơ quan, ban
ngành khác nhau đƣợc chia thành hai phần: Phần thứ nhất gồm các bài viết Hồ Chí
Minh về tôn giáo. Phần thứ hai, gồm các bài tham luận Hồ Chí Minh về công tác tôn
9


giáo. Cuốn sách đã trở thành tài liệu tham khảo tốt cho những ngƣời nghiên cứu tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo và hoặc làm công tác quản lý nhà nƣớc về tôn giáo.
Trong luận văn khoa học lịch sử Hồ Chí Minh với luật pháp tôn giáo (Khoa
Lịch sử, Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn, Hà Nội, 2005), tác giả Đào
Thị Hạnh đã phân tích vai trò của tôn giáo và pháp luật tôn giáo trong xã hội Việt Nam
kể từ năm 1945 đến nay. Qua sự phân tích của tác giả, đã cho thấy quá trình hình
thành, hoàn thiện pháp luật tôn giáo ở Việt Nam có tầm ảnh hƣởng và đóng góp rất lớn
của Hồ Chí Minh - với tƣ cách là ngƣời đặt nền móng cho pháp luật tôn giáo ở Việt
Nam. Cũng bàn về chủ đề này, trƣớc đó, trên Tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 3, năm
2002, GS.TS Đỗ Quang Hƣng đã có bài viết: Hồ Chí Minh và nền tảng luật pháp tôn

giáo ở nước ta. Bài viết đã nêu ra một số nét về cống hiến xây dựng luật pháp tôn giáo
của Hồ Chí Minh và những cứ liệu chứng minh cho những đóng góp đó của Ngƣời
trong lịch sử.
Trong luận án tiến sĩ triết học: Quan điểm Hồ Chí Minh về tín ngưỡng, tôn giáo
(Viện nghiên cứu tôn giáo - Viện khoa học Xã hội Việt Nam, 2007) tác giả Phạm Hữu
Xuyên đã phân tích cơ sở hình thành và quá trình phát triển, nội dung quan điểm tín
ngƣỡng, tôn giáo của Hồ Chí Minh. Từ đó, tác giả đi vào phân tích, trình bày sự vận
dụng quan điểm của Hồ Chí Minh về tín ngƣỡng tôn giáo của ĐCSVN giai đoạn từ
1969 đến nay. Luận án là nguồn tài liệu tham khảo tốt cho những ngƣời nghiên cứu và
hoạt động tôn giáo. Tuy nhiên, quan điểm của Hồ Chí Minh về tín ngƣỡng, tôn giáo
thì rất rộng, vì vậy khi tác giả để cập sự vận dụng quan điểm của Hồ Chí Minh về tín
ngƣỡng tôn giáo của ĐCSVN giai đoạn từ 1969 đến nay thực chất là sự vận dụng về
công tác tôn giáo của Đảng và Nhà nƣớc ta. Luận án này chƣa đề cập sâu đƣợc đến
vấn đề đoàn kết tôn giáo trong tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và sự vận dụng tƣ tƣởng đó của
Đảng và Nhà nƣớc ta trong giai đoạn hiện nay.
Năm 2008, Viện nghiên cứu tôn giáo và tín ngƣỡng, thuộc Học Viện Chính trị Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh đã có báo cáo tổng hợp kết quả nghiên cứu khoa học
đề tài cấp bộ 2007: Tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo và việc vận dụng ở Việt Nam hiện
nay do PGS.TS Nguyễn Đức Lữ làm chủ nhiệm. Đề tài gồm hai phần: Phần một, nội dung
cơ bản tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo. Phần hai, vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về
tôn giáo. Công trình này đã khắc hoạ đƣợc một số tƣ tƣởng cơ bản
10


của Hồ Chí Minh về tôn giáo, về vai trò, vị trí và ảnh hƣởng của tôn giáo trong đời
sống xã hội. Đề tài cũng chỉ ra sự vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo trong
ứng xử với tôn giáo của Đảng và Nhà nƣớc ta hiện nay. Đây là những nghiên cứu rất
giá trị, có ý nghĩa tham khảo quan trọng đối với luận án.
Ngoài những cuốn sách, công trình tiêu biểu liên quan trực tiếp đến tƣ tƣởng
Hồ Chí Minh về tín ngƣỡng, tôn giáo nhƣ đã trình bày, còn có những bài nghiên cứu
trên các tạp chí, các cuộc hội thảo khoa học, đặc biệt là tạp chí chuyên ngành tôn giáo.

Về tác giả nƣớc ngoài, mặc dù chƣa có tác giả nào trực tiếp viết về Hồ Chí
Minh với tôn giáo nhƣng có nhiều tác giả nƣớc ngoài viết về cuộc đời hoạt động cách
mạng của Hồ Chí Minh có liên quan đến vấn đề tôn giáo đã có những ý kiến nhận xét
rất có giá trị. Khi nhận xét về thái độ của Hồ Chí Minh với tôn giáo, Xanhtơni - Cao
ủy viên Pháp nhiều năm ở Đông Dƣơng đã từng gặp, làm việc với Chủ tịch Hồ Chí
Minh viết: “Về phần tôi, phải nói rằng chƣa bao giờ tôi có cơ sở để nhận thấy trong
các chƣơng trình của cụ Hồ Chí Minh một dấu vết nào, dù nhỏ nhất của sự công kích
đa nghi, hoặc chế diễu đối với một tôn giáo bất kỳ nào” [Dẫn theo 138, tr. 80]. Cuốn
sách của tác giả ngƣời Trung Quốc là Hoàng Tranh có tên: Hồ Chí Minh với Trung
Quốc, Nxb Sao mới, Bắc Kinh, 1990, cung cấp nhiều tƣ liệu để chúng ta hiểu rõ tƣ
tƣởng đại đoàn kết của Hồ Chí Minh, Ngƣời không chỉ đoàn kết dân tộc mà còn đoàn
kết mọi tầng lớp nhân dân lao động trên toàn thế giới, không phân biệt chính kiến, tôn
giáo trong cuộc đấu tranh chống thực dân, đế quốc xâm lƣợc giành độc lập dân tộc.
Hay nhƣ trong bài báo của nhà báo Xô viết Ôxíp Manđenxtam đăng trên báo “Ngọn
lửa nhỏ” (1923) đã cho chúng ta thấy quan điểm của học giả nƣớc ngoài về Hồ Chí
Minh về vấn đề tôn giáo là: “Ở Việt Nam không có tôn giáo theo cách nghĩ của ngƣời
châu Âu”.
Cuốn sách Đồng chí Hồ Chí Minh, Nxb Thanh niên, Hà Nội, 1995 của tác giả
Xô viết Epghênhi Côbêlép cũng có những nhận xét rất có giá trị: “Nguyễn Ái Quốc đã
nhiều lần kiên trì yêu cầu đảng viên phải có thái độ tỉnh táo đối với tôn giáo cũng nhƣ
tín ngƣỡng khác của nhân dân... đã khiến cho những ngƣời cộng sản Việt Nam trong
thời kỳ cách mạng đề ra đƣợc đƣờng lối đúng đắn, có hiệu quả trong lĩnh vực hết sức
quan trọng này và cho phép họ thu hút về phía cách mạng đông đảo tín đồ của hai tôn
giáo đông nhất ở Việt Nam là đạo Phật và đạo Gia tô... ” [17, tr. 49].
11


1.2. Những công trình nghiên cứu tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đại đoàn kết
dân tộc, đoàn kết tôn giáo
Trong các công trình có liên quan đến Hồ Chí Minh về đại đoàn kết dân tộc,

đầu tiên cần phải kể đến công trình Chiến lược đại đoàn kết Hồ Chí Minh, do Phùng
Hữu Phú (chủ biên), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995; Một số nội dung cơ bản
trong tư tưởng đại đoàn kết Hồ Chí Minh của các tác giả: Nguyễn Khánh Bật, Bùi
Đình Phong, Hoàng Trang, Nxb Nghệ An, 1995; Tư tưởng Hồ Chí Minh về đại đoàn
kết và mặt trận đoàn kết dân tộc của tác giả Nguyễn Bích Hạnh và Nguyễn Văn
Khoan, Nxb Lao động, Hà Nội, 2001; Tư tưởng Hồ Chí Minh về đại đoàn kết với vấn
đề phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc trong thời kỳ đổi mới, Học viện Chính
trị Quốc gia Hồ Chí Minh, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2004...
Trong những công trình trên, các tác giả đã nêu và phân tích khá sâu sắc có sức
thuyết phục các nội dung nhƣ: Cơ sở hình thành chiến lƣợc đại đoàn kết Hồ Chí Minh;
chiến lƣợc đại đoàn kết Hồ Chí Minh trong cách mạng giải phóng dân tộc và trong sự
nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc XHCN; những nội dung cơ bản trong chiến lƣợc đại
đoàn kết Hồ Chí Minh. Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đại đoàn kết và một số nội dung trong
tƣ tƣởng của Ngƣời nhƣ: Vấn đề tôn giáo trong tƣ tƣởng đại đoàn kết Hồ Chí Minh;
phát huy tiềm năng cách mạng của đồng bào các tôn giáo trong khối đại đoàn kết toàn dân
tộc, phƣơng pháp đoàn kết tôn giáo theo tƣ tƣởng Hồ Chí Minh... Và xem đây là một bộ
phận, một khía cạnh để thực hiện chiến lƣợc đại đoàn kết dân tộc.

Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo thì trong phần lớn các công trình
khoa học, sách, bài báo... mà tác giả đã khảo cứu và trình bày trong mục Tư tưởng Hồ
Chí Minh về tín ngưỡng, tôn giáo trên đây thì đều đã ít nhiều, trực tiếp hay gián tiếp có
nói đến tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo. Ngoài ra, còn có một số công
trình đề cập tới vấn đề này một cách chuyên sâu, chuyên biệt, hệ thống nhƣ:
Công trình Tư tưởng Hồ Chí Minh về dân tộc, tôn giáo và đại đoàn kết trong
cách mạng Việt Nam, Đỗ Quang Hƣng (chủ biên), Nxb Quân đội nhân dân, Hà Nội,
2003. Trong công trình này, các tác giả đã nghiên cứu có hệ thống các vấn đề nhƣ:
Vấn đề dân tộc, tôn giáo; đại đoàn kết dân tộc; những nhiệm vụ cấp bách của Nhà
nƣớc Việt Nam dân chủ cộng hòa sau cách mạng tháng Tám. Theo các tác giả, vấn đề
dân tộc, tôn giáo là những vấn đề lớn, rất nhạy cảm, liên quan đến nhiều lĩnh vực khác
12

của xã hội và đến nhiều quốc gia, trong đó, Việt Nam không là một ngoại lệ. Nhận thức rõ
vấn đề này, sau khi giành đƣợc chính quyền trong cách mạng tháng Tám, Đảng ta, đứng
đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh, đã giải quyết thành công vấn đề dân tộc, tôn giáo và đại
đoàn kết dân tộc. Đó là cơ sở lý luận, thực tiễn quan trọng thực hiện chiến lƣợc đại đoàn
kết dân tộc, đoàn kết lƣơng giáo để “kháng chiến kiến quốc” thắng lợi.

Công trình Khắc phục ảnh hưởng tiêu cực của tôn giáo đối với sự nghiệp bảo
vệ Tổ quốc do Nguyễn Mạnh Hƣởng (chủ nhiệm), Viện Khoa học xã hội nhân văn
quân sự, Hà Nội 2003, đã phân tích việc khắc phục ảnh hƣởng tiêu cực của tôn giáo
đối với sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc, làm rõ cơ sở lý luận, thực tiễn của vấn đề nghiên
cứu; tập trung làm rõ quan điểm cơ bản của chủ nghĩa C.Mác - V.I.Lênin, tƣ tƣởng Hồ
Chí Minh và ĐCSVN về tôn giáo và khắc phục ảnh hƣởng tiêu cực của nó trong cách
mạng XHCN. Đề tài nhấn mạnh, một trong những yếu tố quan trọng nhất dẫn đến cách
mạng thành công là do đoàn kết đƣợc đông đảo lực lƣợng cách mạng vào khối đoàn
kết chung của dân tộc, trong đó các đồng bào tôn giáo chiếm vị trí rất quan trọng. Vì
thế, việc coi trọng vấn đề tôn giáo, chính sách tôn giáo hƣớng tới đoàn kết đồng bào
tôn giáo, nhằm khắc phục những ảnh hƣởng tiêu cực của tôn giáo đối với sự nghiệp
bảo vệ Tổ quốc XHCN hiện nay là hết sức cần thiết và ý nghĩa.
Trong cuốn Củng cố mối quan hệ dân tộc và tôn giáo ở Việt Nam trong bối cảnh
hiện nay theo tư tưởng Hồ Chí Minh của TS Vũ Văn Hậu, Nxb Chính trị - Quốc gia, Hà
Nội 2009, đã cho thấy mối quan hệ biện chứng sâu sắc giữa dân tộc và tôn giáo trong tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh và trong bối cảnh hiện nay. Từ đó, trên cơ sở vận dụng tƣ tƣởng Hồ
Chí Minh về đoàn kết tôn giáo, tác giả đã nêu bốn nội dung cần thực hiện để củng cố mối
quan hệ giữa dân tộc và tôn giáo ở nƣớc ta hiện nay: Thứ nhất, vấn đề tôn giáo cần đặt
trong mối quan hệ chặt chẽ và đồng thuận với dân tộc và CNXH. Thứ hai, khai thác và
phát huy yếu tố văn hóa trong tôn giáo. Thứ ba, phải chống sự lợi dụng tôn giáo của các
thế lực thù địch. Thứ tư, đổi mới nhận thức và hành động về vấn đề tôn giáo. Cũng trong
cuốn sách này, tác giả đã đi sâu vào phân tích trƣờng hợp cụ thể: “Quan hệ giữa dân tộc

và tôn giáo - nghiên cứu qua trƣờng hợp Phật giáo”. Tóm lại, theo tác giả, hoạt động tôn
giáo và chính sách tôn giáo phải nhằm tăng cƣờng đoàn kết đồng bào các tôn giáo trong
khối đại đoàn kết toàn dân tộc, phát huy sức mạnh tổng
13


hợp của toàn dân tộc, thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, vì
mục tiêu dân giàu nƣớc mạnh, dân chủ, công bằng văn minh.
Trong số các luận văn thạc sĩ nghiên cứu về vấn đề này, trƣớc hết phải kể đến
luận văn Vấn đề đoàn kết tôn giáo ở Việt Nam trong tư tưởng Hồ Chí Minh của Lý Thị
Bích Hồng, luận văn thạc sĩ khoa học Tôn giáo, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí
Minh, Hà Nội, 2001. Luận văn đã trình bày những nét chính thống từ cơ sở hình thành
cho đến nội dung, phƣơng pháp đoàn kết tôn giáo trong tƣ tƣởng Hồ Chí Minh. Từ đó
tác giả nêu ra thực trạng vấn đề đoàn kết tôn giáo theo tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và đề
xuất các giải pháp. Logic của luận văn rất hợp lý, tuy nhiên, do luận văn trình bày theo
hệ quy chiếu của chuyên ngành tôn giáo học nên đã không thấy hết đƣợc mối quan hệ
biện chứng giữa tôn giáo với các lĩnh vực khác của đời sống xã hội, đặc biệt là với
chính trị, vì thế, không thấy hết đƣợc tầm ảnh hƣởng của tôn giáo đến các lĩnh vực
đó…
Đến năm 2008, tác giả Nguyễn Xuân Trung đã tiếp nối, kế thừa đề tài này trong
luận văn thạc sỹ, chuyên ngành Triết học của mình tại Khoa Triết học, Trƣờng
ĐHKHXH & NV, Hà Nội) với đề tài: Tư tưởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo và
sự vận dụng tư tưởng đó vào công cuộc đổi mới ở Việt Nam hiện nay. Tác giả đã trình
bày vấn đề này dƣới góc độ, quan điểm biện chứng của triết học C.Mác. Tuy nhiên, do
giới hạn, khuôn khổ yêu cầu của một luận văn thạc sĩ nên tác giả đã không trình bày kỹ
lƣỡng đƣợc những vấn đề liên quan đến tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo.
Đây chính là tiền đề, cơ sở để tác giả triển khai tiếp những nội dung chƣa đƣợc đề cập
này vào trong luận án tiến sĩ của mình khi tiếp tục nghiên cứu đề tài này.
Tôn giáo bao giờ cũng là vấn đề nhạy cảm và phức tạp, liên quan đến mọi lĩnh
vực của đời sống xã hội. Nó luôn bị kẻ thù và các giai cấp thống trị phản động lợi dụng

để chống phá cách mạng. Viết về vấn đề này, tác giả Đỗ Xuân Hiển đã có luận văn
thạc sĩ theo chuyên ngành tôn giáo học: Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về chống
địch lợi dụng tôn giáo vào công tác bảo đảm an ninh trật tự ở nước ta hiện nay (Học
viện Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội, 2008). Tác giả đã đi sâu
vào phân tích hoạt động lợi dụng tôn giáo của các thế lực thù địch và thực trạng việc
vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về chống địch lợi dụng tôn giáo ở Việt Nam. Từ đó,
tác giả đã đƣa ra những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả việc vận dụng tƣ tƣởng Hồ
14


Chí Minh về đấu tranh chống địch lợi dụng tôn giáo trong công tác đảm bảo an ninh
trật tự. Nổi lên trên, làm nền tảng cho những chính sách đó, chính là những giải pháp
về đoàn kết tôn giáo, củng cố khối đoàn kết dân tộc, không để kẻ thù lợi dụng vấn đề
tôn giáo để chia rẽ lƣơng, giáo, ảnh hƣởng tới khối đại đoàn kết dân tộc, ảnh hƣởng
tới an ninh trật tự ở Việt Nam…
Ngoài ra, còn một số luận văn thạc sĩ khác viết về đoàn kết tôn giáo trong tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh dƣới các góc độ, lát cắt, đối tƣợng, không gian và thời gian
nghiên cứu khác nhau nhƣ: Nâng cao hiệu quả công tác vận động tín đồ Công giáo ở
Kon Tum hiện nay, Trần Thị Tuyết Hà, luận văn thạc sĩ khoa học Tôn giáo học, Học
viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội, 2001; Công tác vận động quần chúng
tín đồ tôn giáo ở tỉnh Bắc Ninh hiện nay, Nguyễn Đức Thịnh, luận văn thạc sĩ khoa
học Tôn giáo học, Học viện chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội 2001; Công tác
vận động quần chúng tín đồ công giáo ở tỉnh Nam Định từ năm 1990 đến nay, Hồ
Xuân Định, luận văn thạc sĩ khoa học Tôn giáo, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí
Minh, Hà Nội, 2004; Hồ Chí Minh với vấn đề đoàn kết lương giáo trong cuộc kháng
chiến chống thực dân Pháp 1945 - 1954 (Khảo sát tình hình các tỉnh phía Bắc),Trần
Thị Mai Thanh, luận văn thạc sĩ khoa học Lịch sử, Trƣờng ĐHKHXH & NV, Hà Nội,
2005… Những đề tài này đã đề cập tới vấn đề đoàn kết tôn giáo trong tƣ tƣởng Hồ
Chí Minh trong những trƣờng hợp cụ thể của từng hoàn cảnh và địa phƣơng dƣới
lăng kính của các ngành khoa học khác nhau.

Các luận án tiến sĩ nghiên cứu về vấn đề này thời gian gần đây, trƣớc hết phải kể
đến luận án: Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về đoàn kết lương giáo trong thực hiện
chính sách tôn giáo ở Việt Nam hiện nay, Nguyễn Văn Siu, luận án tiến sĩ chuyên ngành
CNXHKH, Học viện Chính trị - Bộ quốc phòng, Hà Nội 2011. Trong luận án này, chủ yếu
tác giả đã đi sâu vào phân tích thực chất và thực trạng việc vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí
Minh về đoàn kết lƣơng giáo ở Việt Nam hiện nay. Từ đó, tác giả đƣa ra những kiến nghị,
giải pháp để thực hiện tốt hơn chính sách tôn giáo theo tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn
kết lƣơng giáo. Do yêu cầu giới hạn phạm vi nghiên cứu mà luận án đề cập, nên trong
luận án này chƣa nói lên đƣợc một vấn đề rất quan trọng, đó chính là nội dung tƣ tƣởng
Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo. Khi đề cập đến sự vận dụng của Đảng và Nhà nƣớc về
đoàn kết lƣơng giáo theo tƣ tƣởng Hồ Chí Minh thì thực chất tác
15


giả mới chỉ trình bày đến vấn đề vận dụng về công tác tôn giáo mà chƣa đi sâu vào
vấn đề đoàn kết lƣơng giáo cũng nhƣ việc chỉ ra vai trò của đoàn kết lƣơng giáo trong
khối đại đoàn kết dân tộc.
Luận án tiến sĩ Triết học: Quan điểm của Hồ Chí Minh về tôn giáo và sự vận
dụng quan điểm đó vào việc xây dựng khối đoàn kết toàn dân tộc ở nước ta hiện nay
của Lê Bá Trình, chuyên ngành CNVBC & CNDVLS, Học viện Khoa học Xã hội Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Hà Nội, 2012. Trong luận án này, tác giả đi sâu vào
tìm hiểu quan điểm của Hồ Chí Minh về tôn giáo, về đoàn kết dân tộc và sự vận dụng
quan điểm tôn giáo của Hồ Chí Minh vào xây dựng khối đoàn kết dân tộc ở nƣớc ta
hiện nay. Luận án này đã trình bày đƣợc những nội dung cơ bản trong tƣ tƣởng Hồ
Chí Minh về tôn giáo. Tuy nhiên, quan điểm của Hồ Chí Minh về tôn giáo thì rất rộng,
vì thế, luận án chƣa làm nổi bật đƣợc tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo
trong tƣ tƣởng của Ngƣời về tôn giáo. Hơn nữa, giữa việc trình bày nội dung tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo và nội dung việc vận dụng quan điểm đó vào xây
dựng khối đại đoàn kết dân tộc ở nƣớc ta hiện nay có vẻ chƣa thực sự logic, bởi lẽ,
muốn vận dụng vào thực hiện khối đoàn kết dân tộc thì trƣớc hết cần phải đoàn kết
đƣợc đồng bào tôn giáo, từ đó sẽ đóng góp, củng cố vào khối đại đoàn kết dân tộc.

Ngoài những công trình khoa học, cuốn sách tiêu biểu liên quan trực tiếp đến tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo đã trình bày, còn có những bài nghiên cứu
trên các tạp chí, cuộc hội thảo khoa học, đặc biệt là tạp chí chuyên ngành tôn giáo. Tác
giả Nguyễn Đức Lữ với bài “Tư tưởng tín ngưỡng tự do lương giáo đoàn kết ở Hồ Chí
Minh”, Tạp chí Dân vận, số 6 - 2003; Về tư tưởng đoàn kết lương giáo của Chủ tịch
Hồ Chí Minh, NCS. Lê Đại Nghĩa, tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 1- 2001; Hồ Chí
Minh về mối quan hệ giữa tôn giáo với một số lĩnh vực của đời sống xã hội, TS
Nguyễn Đức Lữ, tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 6 - 2002; Tư tưởng Hồ Chí Minh về
điểm tương đồng đoàn kết lương giáo và vận dụng vào tình hình hiện nay, Thƣợng tá,
TS Nguyễn Mạnh Hƣởng, tạp chí Giáo dục lý luận Chính trị quân sự, số 3 - 2003; Hồ
Chí Minh với vấn đề tự do tín ngưỡng và đoàn kết tôn giáo, Văn Thanh Mai, tạp chí
Tƣ tƣởng - văn hóa, số 2 - 2005; Quan điểm của Hồ Chí Minh về đề cao sự tương
đồng, tôn trọng sự khác biệt giữa tôn giáo và chủ nghĩa xã hội, Phạm Hữu Xuyên, tạp
chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 5 - 2006; Vận dụng quan điểm tôn giáo của Hồ Chí Minh
16


để xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc trong cách mạng Việt Nam, Lê Bá Trình, tạp chí
Nghiên cứu Tôn giáo, số 8 - 2011; Hồ Chí Minh về tôn giáo, tư duy sáng tạo và độc
đáo, PGS.TS Nguyễn Đức Lữ, tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 5 - 2011; Thái độ nhân
văn trong tư tưởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo, Nguyễn Xuân Trung, tạp chí Lý
luận chính trị và truyền thông, số 10 - 2013; Bối cảnh và cơ sở hình thành tư tưởng Hồ
Chí Minh về đoàn kết tôn giáo, Nguyễn Xuân Trung, tạp chí Giáo dục lý luận, số 204 2013; Mẫu số chung của việc đoàn kết tôn giáo trong tư tưởng Hồ Chí Minh, Nguyễn
Xuân Trung, tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 6 - 2013…
1.3. Những công trình nghiên cứu sự vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về
tôn giáo, đoàn kết tôn giáo trong thực hiện công tác tôn giáo của Đảng và Nhà
nƣớc ta
Trong công tác tôn giáo và quản lý các hoạt động của tôn giáo, từ khi đổi mới
đến nay, Đảng và Nhà nƣớc ta luôn chú trọng vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh để xây
dựng, ban hành các chủ trƣơng, nghị quyết, chỉ thị... cũng nhƣ việc thực hiện nó trong

thực tiễn. Liên quan đến nội dung nghiên cứu này, có thể liệt kê một số công trình tiêu
biểu sau:
Đất nƣớc ta bắt đầu đổi mới từ Đại hội VI năm 1986, nhƣng nhận thức và
chính sách đối với tôn giáo chỉ thực sự đổi mới vào năm 1990. Điển hình cho dấu mốc
đó là Nghị quyết số 24 - NQ/TW của Bộ chính trị Về tăng cường công tác tôn giáo
trong tình hình mới (Nghị quyết số 24). Sau hai thập kỷ, vấn đề tôn giáo đã có nhiều
biến đổi tích cực, góp phần tăng cƣờng sự nhất trí và đoàn kết dân tộc. Để đánh giá về
ý nghĩa của Nghị quyết số 24, Trung tâm Nghiên cứu tôn giáo, thuộc viện CNXHKH

đã tổ chức hội thảo khoa học phạm vi cấp Viện (đã xuất bản thành kỷ yếu) với chủ đề
Giá trị lý luận và thực tiễn của Nghị quyết số 24 - NQ/TW của Bộ Chính trị về tôn
giáo sau hai mươi năm đổi mới. Các bài tham luận đã đi sâu vào phân tích đánh giá
những giá trị lý luận và thực tiễn của Nghị quyết số 24 qua hai thập niên thể hiện sự
quán triệt và vận dụng sâu sắc tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo sau hai mƣơi năm
đổi mới, nhằm đề xuất một số quan điểm mới bổ sung trong thời gian tới.
Luận án phó Tiến sĩ của Nguyễn Đức Lữ (Học viện Nguyễn Ái Quốc, năm
1992) với đề tài: Vấn đề tự do tín ngưỡng và tôn trọng quyền tự do tín ngưỡng ở Việt
Nam đã đề cập tới vấn đề cần tôn trọng quyền tự do tín ngƣỡng ở Việt Nam, đặc điểm
17


tự do tín ngƣỡng ở Việt Nam và những chính sách của Đảng và Nhà nƣớc ta về vấn đề
này trên cơ sở vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh trong quan niệm về tôn giáo và công
tác tôn giáo.
Năm 1994, Nxb Tôn giáo ấn hành cuốn Một số tôn giáo ở Việt Nam của Nguyễn
Thanh Xuân. Xuất phát từ nền tảng lý luận là chủ nghĩa C.Mác - V.I.Lênin và tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh, cuốn sách đã cung cấp cho ngƣời đọc một cách nhìn nhận khách
quan về các tôn giáo, làm rõ nguồn gốc, sự hình thành, phát triển; các quy định, nghi
thức, phƣơng thức hành đạo; cấu trúc về tổ chức của các tôn giáo nhƣ: Phật giáo,
Công giáo, Tin lành, Hồi giáo, Phật giáo Hòa hảo và Cao đài ở Việt Nam, đồng thời

đƣa ra các phụ lục về tổ chức các tôn giáo tƣơng ứng trên thế giới, một số dữ liệu về
tôn giáo của thế giới và của Việt Nam.
Trong cuốn Những vấn đề tôn giáo hiện nay của tác giả Đặng Nghiêm Vạn,
Phạm Nhƣ Cƣơng, Vũ Khiêu, Trần Đình Hƣợu, Hà Văn Tấn do Nxb Khoa học xã hội
xuất bản năm 1994, trên nền tảng những tƣ tƣởng về tôn giáo của các nhà kinh điển và
tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, cuốn sách đã đƣa ra những nhận thức về tôn giáo nói chung
và một số vấn đề tôn giáo đang đƣợc quan tâm ở Việt Nam trong giai đoạn đó.
Năm 2001, Nxb Công an nhân dân xuất bản cuốn Quản lý Nhà nước đối với
hoạt động tôn giáo trong điều kiện xây dựng Nhà nước dân chủ, pháp quyền Việt Nam
hiện nay do Nguyễn Hữu Khiển chủ biên. Cuốn sách đã đề cập tới những vấn đề chung
nhất của tôn giáo; tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo; về tình hình tôn giáo ở Việt
Nam... Đặc biệt, công trình này đã trình bày khá hệ thống quan điểm của ĐCSVN về
công tác tôn giáo và những nguyên tắc trong quản lý các hoạt động tôn giáo; những
nội dung chủ yếu của quản lý Nhà nƣớc đối với hoạt động tôn giáo từ sự vận dụng tƣ
tƣởng Hồ Chí Minh… Từ đó, tác giả đề xuất giải pháp triển khai cho hoạt động công
tác tôn giáo hiện nay ở Việt Nam.
Năm 2001, Nxb Chính trị Quốc gia - Sự thật xuất bản cuốn Lý luận về tôn giáo
và tình hình tôn giáo ở Việt Nam của Đặng Nghiêm Vạn. Cuốn sách là bản tổng kết
những nghiên cứu của các tác giả ở đề tài KHXH - 04-06 về những vấn đề lý luận và
thực tiễn liên quan đến tôn giáo và tín ngƣỡng ở Việt Nam. Nội dung cuốn sách đã
khái quát đầy đủ nhất những vấn đề lý luận chung về tôn giáo, vai trò của tôn giáo
trong đời sống xã hội, thực trạng và chính sách tôn giáo ở Việt Nam trên cơ sở vận
18


dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo và đoàn kết tôn giáo…. của Đảng và Nhà
nƣớc.
Năm 2001, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh - Trung tâm khoa học tín
ngƣỡng về tôn giáo đã ra mắt kỷ yếu đề tài nhánh: Đổi mới chính sách tôn giáo và
Nhà nước quản lý tôn giáo hiện nay - những bài học kinh nghiệm và kiến nghị cụ thể

thuộc đề tài cấp Nhà nƣớc: Xu hướng phát triển tôn giáo hiện nay ở nước ta và những
vấn đề đặt ra cho công tác lãnh đạo, quản lý. Kỷ yếu đã đề cập, phân tích: Các quan
điểm, chính sách, chủ trƣơng của Đảng và Nhà nƣớc đối với tôn giáo qua các thời kỳ
cách mạng về cơ bản là sự vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo, tín ngƣỡng,
về đoàn kết tôn giáo cũng nhƣ thực trạng và bài học kinh nghiệm đƣợc rút ra từ công
tác quản lý tôn giáo ở một số địa phƣơng đƣợc nghiên cứu nhƣ: Thanh Hóa, Đắk Lăk,
Cần Thơ…
Đề tài độc lập cấp Nhà nƣớc: Xu hướng phát triển tôn giáo hiện nay ở nước ta
và những vấn đề đặt ra cho công tác lãnh đạo, quản lý do GS.TS Lê Hữu Nghĩa làm
chủ nhiệm, đơn vị chủ trì là Học Viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh đã đƣợc
nghiệm thu năm 2003. Trên cơ sở tổng kết các kết quả đã đạt đƣợc của ba đề tài
nhánh: Đề tài nhánh thứ nhất, Đổi mới chính sách tôn giáo và Nhà nước quản lý tôn
giáo hiện nay - những bài học kinh nghiệm và kiến nghị cụ thể. Đề tài nhánh thứ hai,
Công tác tổ chức quần chúng và xây dựng lực lượng chính trị cách mạng trong các
vùng có tôn giáo tập trung ở nước ta hiện nay. Đề tài nhánh thứ ba, Bức tranh tổng
quát tình hình tôn giáo trên thế giới và trong nước thời gian gần đây. Công trình đã
trình bày một cách khá đầy đủ, hệ thống, khoa học về các vấn đề liên quan đến tình
hình tôn giáo Việt Nam những năm đầu thế kỷ XXI. Trên cơ sở đó, các tác giả của đề
tài đã chỉ ra tầm quan trọng, vai trò sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nƣớc đối với vấn đề
tôn giáo của Việt Nam cũng nhƣ những thành tựu và hạn chế của việc hoạch định
chính sách tôn giáo của Đảng và Nhà nƣớc ta thời gian qua, đặc biệt là việc phải quán
triệt việc vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về đoàn kết tôn giáo trong việc xây dựng và
ban hành các chủ trƣơng, chính sách đối với công tác tôn giáo. Từ thực trạng, thành
tựu, hạn chế đó, các tác giả đã đƣa ra những phƣơng hƣớng, giải pháp nhằm nâng cao
hiệu quả lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nƣớc đối với tôn giáo ở nƣớc ta
hiện nay.
19


Tôn giáo và chính sách tôn giáo ở Việt Nam là cuốn sách đƣợc Ban tôn giáo

Chính phủ xuất bản năm 2006 (tái bản lần thứ nhất có sửa chữa, bổ sung năm 2009).
Công trình đã trình bày một cách hệ thống, khái quát, chính thống về tình hình tôn giáo
và chính sách của Nhà nƣớc Việt Nam đối với tôn giáo và quan điểm của Nhà nƣớc
Việt Nam về quan hệ quốc tế của các tôn giáo xuất phát từ lập trƣờng của chủ nghĩa
C.Mác - V.I.Lênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo. Cũng năm 2006, Nxb Tôn
giáo xuất bản cuốn Các văn bản pháp luật quan hệ đến tín ngưỡng, tôn giáo của Ban
tôn giáo Chính phủ. Cuốn sách gồm hai phần: Phần I: Các văn bản pháp luật về tín
ngƣỡng tôn giáo. Phần II: Một số văn bản pháp luật liên quan đến tín ngƣỡng, tôn
giáo. Cuốn sách này là sự thể hiện rõ nhất sự vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn
giáo và đoàn kết tôn giáo trong việc xây dựng và ban hành các văn bản pháp luật liên
quan đến việc điều chỉnh, quản lý tôn giáo, tín ngƣỡng.
Để góp phần hệ thống lại những nét chủ yếu về lý luận và thực tiễn trong công
tác tôn giáo của Đảng và Nhà nƣớc ta, năm 2008, Nxb Lý luận chính trị tái bản cuốn
sách Vấn đề tôn giáo trong cách mạng Việt Nam - lý luận và thực tiễn của Đỗ Quang
Hƣng (xuất bản lần đầu năm 2005). Tác giả đã làm rõ các nội dung: Bối cảnh quốc tế
của vấn đề tôn giáo ở Việt Nam thế kỷ XX; chủ nghĩa C.Mác - V.I.Lênin, tƣ tƣởng Hồ
Chí Minh về tôn giáo và bƣớc đầu nhận thức về vấn đề tôn giáo của ĐCSVN (giai
đoạn 1924 - 1945); sự phát triển quan điểm và đƣờng lối tôn giáo của ĐCSVN từ cách
mạng DTDCND đến cách mạng XHCN; xây dựng, từng bƣớc hoàn thiện và thực thi
chính sách tôn giáo của Đảng, Nhà nƣớc ta từ 1945 đến nay trên cơ sở vận dụng quan
điểm về tôn giáo của các nhà tƣ tƣởng C.Mác - V.I.Lênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh.
Nhằm cung cấp cho những nhà nghiên cứu, những ngƣời làm công tác quản lý
tôn giáo và những ngƣời hoạt động tôn giáo chuyên nghiệp những kiến thức cơ bản về
pháp luật liên quan đến tín ngƣỡng, tôn giáo, năm 2008, Nxb Tôn giáo đã xuất bản
cuốn Hỏi - đáp pháp luật liên quan đến tín ngưỡng, tôn giáo của Ban tôn giáo chính
phủ. Cuốn sách đƣợc viết dƣới dạng hỏi và đáp gồm 45 câu về ba lĩnh vực lớn thể
hiện sự quán triệt của Đảng và Nhà nƣớc ta từ tƣ tƣởng Hồ Chí Minh để ứng xử với
các tôn giáo và hoạt động tôn giáo.
Lý luận về tôn giáo và chính sách tôn giáo ở Việt Nam (tái bản có bổ sung) do
PGS.TS Nguyễn Đức Lữ chủ biên đã đƣợc Nxb Tôn giáo xuất bản năm 2011. Cuốn

20


sách đã góp phần làm phong phú thêm những tƣ liệu nghiên cứu về tôn giáo. Trong
công trình này đã đề cập tới chủ nghĩa C.Mác - V.I.Lênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về
tôn giáo; tình hình tôn giáo trên thế giới và một số đặc điểm tôn giáo Việt Nam. Đồng
thời, cuốn sách đã đề câp tới đặc điểm, tình hình một số tôn giáo cụ thể đang tồn tại ở
Việt Nam; chính sách và việc thực hiện chính sách đối với tôn giáo của Đảng và Nhà
nƣớc ta trên cơ sở vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí Minh hiện nay.
Năm 2011, Nxb Chính trị - Hành chính xuất bản cuốn Tôn giáo - quan điểm,
chính sách đối với tôn giáo của Đảng và Nhà nước Việt Nam hiện nay (tái bản lần thứ
nhất có sửa chữa, bổ sung) của PGS.TS Nguyễn Đức Lữ. Cuốn sách đã chỉ ra cơ sở lý
luận và thực tiễn của chính sách đối với tôn giáo của Đảng và Nhà nƣớc Việt Nam. Từ
đó, tác giả đi vào nghiên cứu, tìm hiểu quan điểm, chính sách đối với tôn giáo của
Đảng và Nhà nƣớc ta trong tiến trình cách mạng Việt Nam trƣớc và trong thời kỳ đổi
mới. Cuốn sách này cũng đề cập tới việc quản lý Nhà nƣớc đối với tôn giáo của Nhà
nƣớc Việt Nam hiện nay.
Năm 2011, Nxb Chính trị - hành chính xuất bản cuốn Tìm hiểu về tôn giáo và
chính sách đối với tôn giáo của Đảng và Nhà nước Việt Nam hiện nay do PGS.TS
Nguyễn Đức Lữ biên soạn. Nội dung cuốn sách đƣợc trình bày dƣới dạng Hỏi và Đáp,
gồm 119 câu hỏi và trả lời, làm sáng tỏ những vấn đề về lịch sử hình thành, phát triển
của tôn giáo Việt Nam và thế giới; làm rõ chính sách đối với tôn giáo, vấn đề quản lý
tôn giáo của Đảng, Nhà nƣớc Việt Nam hiện nay trên cơ sở vận dụng tƣ tƣởng Hồ Chí
Minh… Cuốn sách là tài liệu tham khảo tốt cho nhƣng ngƣời nghiên cứu về tôn giáo,
đặc biệt là đối với những ngƣời làm công tác quản lý tôn giáo.
Như vậy, qua sự nghiên cứu tổng hợp từ các công trình trên, có thể khái quát
trên một số nội dung cơ bản đã được nghiên cứu như sau:
Thứ nhất, về vấn đề tôn giáo và chính sách tôn giáo ở Việt Nam.
Mặc dù cách tiếp cận và nội dung nghiên cứu có thể khác nhau nhƣng nhìn
chung, các công trình nghiên cứu đều cho rằng tôn giáo là một vấn đề nhạy cảm, phức

tạp, liên quan đến nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội; tôn giáo là nhu cầu tín ngƣỡng
của một bộ phận đồng bào trong xã hội và nó còn tồn tại lâu dài trong lịch sử. Vì thế,
Nhà nƣớc ta phải có sự nhìn nhận mềm dẻo, linh hoạt, phải có chính sách phù hợp về
21