Quan điểm của c mác, PH ăngghen, v i lênin về dân chủ và vận dụng quan điểm đó vào thực hiện dân chủ ở nước ta hiện nay

TR NG

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
IH
CKHOAH CXÃH
IVÀNHÂNV N
----------------

PHẠM QUANG TÙNG

QUAN ĐIỂM CỦA C.MÁC, PH.ĂNGGHEN, V.I.LÊNIN
VỀ DÂN CHỦ VÀ VẬN DỤNG QUAN ĐIỂM ĐÓ VÀO
THỰC HIỆN DÂN CHỦ Ở NƯỚC TA HIỆN NAY

LUẬN VĂN THẠC SỸ TRIẾT HỌC

Hà Nội - 2006


TR NG

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
IH
CKHOAH CXÃH
IVÀNHÂNV N
----------------

PHẠM QUANG TÙNG

QUAN ĐIỂM CỦA C.MÁC, PH.ĂNGGHEN, V.I.LÊNIN
VỀ DÂN CHỦ VÀ VẬN DỤNG QUAN ĐIỂM ĐÓ VÀO

THỰC HIỆN DÂN CHỦ Ở NƯỚC TA HIỆN NAY

LU NV NTH CS

Chuyên ngành :
Mã s
:

TRI TH C

Tri t h c
60 22 80

Người hướng dẫn khoa học: TS Nguyễn Thúy Vân

Hà Nội - 2006


BẢNG DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
MỞ ĐẦU
Chương 1: QUAN NIỆM CỦA C.MÁC, PH.ĂNGGHEN VÀ V.I.LÊNIN
VỀ DÂN CHỦ
1.1. Những nội dung cơ bản trong quan niệm của C.Mác,
Ph.Ăngghen và V.I.Lênin về dân chủ
1.1.1. Quy n làm ch c a nhân dân
1.1.2. B n ch t giai c p c a v ndân ch
1.1.3. Nguyên t c t p trung dân ch
1.1.4. S th ng nh t bi n ch ng gi a dân ch và ch ngh a xã h i
1.2. Ý nghĩa những quan điểm dân chủ của C.Mác, Ph.Ăngghen và
V.I.Lênin đối với việc thực hiện dân chủ ở nước ta hiện nay

Chương 2: THỰC HIỆN DÂN CHỦ Ở NƯỚC TA HIỆN NAY THEO
TƯ TƯỞNG CỦA C.MÁC, PH.ĂNGGHEN, V.I.LÊNIN: THỰC
TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP
2.1. Thực trạng việc thực hiện dân chủ ở nước ta hiện nay
2.1.1. V s th ng nh t gi a dân ch và CNXH
2.1.2. V vi c th c hi n nguyên t c t p trung dân chn c ta.
2.1.3. V quy n làm ch c a nhân dân.
2.2. Một số giải pháp cơ bản nhằm nâng cao hiệu quả việc thực hiện
dân chủ ở nước ta hiện nay
2.2.1. H gi i pháp nâng cao n ng l c lãnh
o c a ng, phát tri n
i m t i s ng xã h i nh m làm c s nâng cao vi c th c hi n
dân chn c ta hi n nay.
2.2.2. H gi i pháp ti p t c xây d ng Nhà n c pháp quy n XHCN
Vi t Nam c a dân, do dân, vì dân nh m nâng cao vi c th c hi n dân
chn c ta hi n nay.
2.2.3. H gi i pháp phát huy vai trò c a nhân dân trong th c hi n
quy n làm ch c a mình n c ta hi n nay
KẾT LUẬN
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
-3-


BẢNG DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

CNTB

Ch ngh a t b n

CNXH

Ch ngh a xã h i

CSVN

C ng s n Vi t Nam

NCS

Nghiên c u sinh

TBCN

T b n ch

XHCN

Xã h i ch ngh a

-4-

ngh a


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Trong l ch s loài ng i, dân ch v a là ch xã h i, m t v n chính tr mang b n ch
t giai c p; ng th i là m t trong nh ng giá tr xã h i mang tính ph bi n, tính nhân lo
i to l n. Chính n i hàm a chi u này ã làm dân ch tr thành v n th i s thu hút m i

quan tâm to l n c v ph ng di n lý lu n và th c ti n. Quá trình phát tri n c a l ch s
chính tr nhân lo i theo xu
ng ti n b c ng chính là quá trình phát tri n c a các n n dân ch . Xã h i càng
phát tri n thì các nhu c u v dân ch và quy n con ng i càng tr thành òi h i c p
bách.
Trong th i i ngày nay, th c hi n dân ch là bi n pháp quan tr ng các n c ang
và ch m phát tri n h i nh p và phát tri n, nh m rút ng n kho ng cách t t h u so v i
các n c phát tri n. Nh Ch t ch H Chí Minh ã nói: “Th c hành dân ch là cái chìa
khoá v n n ng có th gi i quy t m i khó kh n” [68, 254]. Dân ch là ng l c cho s
nghi p i m i vì dân ch hóa
i s ng xã h i s phát huy tính tích c c, ch ng, t giác c a m i con ng i, làm cho ti
m n ng sáng t o c t do phát tri n; m i ng i dân c tham gia vào quá trình chính tr ,
xã h i trên t t c các khâu, t ho ch nh
ng l i n tri n khai, t ch c th c hi n, giám sát, ki m tra và t ng k t,… nh ó nh
ng v n n y sinh c phát hi n k p th i, các khó kh n s m
c tháo g , t o ra s phát tri n m nh m c a qu c gia, dân t c. Nh v y, dân ch là m
t trong nh ng m b o cho xã h i phát tri n nhanh, giàu có h n, phong phú và a d
ng h n; vì th , h n ch ho c ch m m r ng dân ch là kìm hãm s phát tri n.

-5-


i các nhà sáng l p ch ngh a Mác, dân ch là v n quan tr ng trong quá
trình hình thành m t quan ni m m i v CNXH. Ngay t khi b t tay vào vi c xây d
ng lý lu n CNXH v i t cách là m t khoa h c, các nhà sáng l p ch ngh a Mác ã
chú ý n v n dân ch a ra quan ni m th c s khoa h c
các quy lu t chuy n hóa t hình thái kinh t xã h i TBCN lên hình thái kinh xã
h i XHCN, trong ó có s i l p c n b n gi a dân ch XHCN và dân ch t s n. Trong b
i c nh hi n nay nh ng ch d n c a C.Mác, Ph. ngghen và V.I.Lênin v dân ch v n
còn nguyên giá tr . Vi c nghiên c u quan ni m c a các ông v v n dân ch cho phép

chúng ta hi u sâu s c h n b n ch t c a dân ch XHCN và qua ó, xác nh các bi n
pháp hi n th c a nó vào th c ti n xây d ng nhà n c pháp quy n XHCN.

Ý

th c sâu s c t m quan tr ng c a dân ch , ng ta kh ng nh: dân ch là quy lu

t hình thành, phát tri n và t hoàn thi n c a h th ng chính tr
XHCN. “Th c hi n dân ch

XHCN là th c ch t c a vi c

i m i và ki n toàn

th ng chính tr . Nó v a là m c tiêu, v a là ng l c c a công cu c i
i” [8, 90]. Dân ch là b n ch t c a ch ta, ng th i là nguy n v ng thi t tha c a
nhân dân ta. Mu n v y, ph i “phát huy dân ch i ôi v i gi ng k lu t, k c ng, t ng c
ng pháp ch , qu n lý xã h i b ng pháp lu t, tuyên truy n, giáo d c toàn dân, nâng
cao ý th c ch p hành pháp lu t” [14, 135]. “ ng th i coi tr ng giáo d c nâng cao o
c” [11, 129]. ó là u ki n nhân dân th c hi n c quy n làm ch c a mình b ng nhà n
c, thông qua nhà n c. Trong nh ng n m qua, vi c th c hi n dân ch n c ta ã có nh
ng b c ti n quan tr ng. Nh bi t xây d ng và phát huy dân ch trên m i m t c a i s ng
xã h i, trong ó l y vi c th c hi n dân ch v kinh
và u tiên phát tri n l c l ng s n xu t làm n n t ng, dân ch chính tr làm trung
tâm, k t h p t t và m b o hài hoà gi a l i ích cá nhân và l i ích xã
-6-


i trên c s gi v ng k lu t, k c ng và tôn tr ng pháp lu t... ã t o cho t n c nh ng
thay i c b n v i nh ng th và l c m i.

Tuy nhiên, quá trình th c hi n dân ch n c ta hi n nay c ng ang di n ra trong
nh ng b i c nh r t ph c t p.
t m t, các th l c thù ch luôn y m nh chi n l c “di n bi n hòa bình”, hòng
gây m t n nh v i m u b o lo n, l t ... V n dân ch , nhân quy n c h coi là m t b ph n
quan tr ng c a chi n l c ó, nh m c tiêu l t ch XHCN và phá ho i c l p dân t c và
ch quy n qu c gia c a ta. D i chiêu bài b o v “dân ch ”, “nhân quy n”, h ti n hành
ho t ng phá ho i t t ng, tuyên truy n cho n n dân ch t s n và giá tr ph ng Tây. H
ang tìm m i cách khoét sâu nh ng khuy t m, sai l m, thi u sót c a ta trên con ng
xây d ng, phát tri n n n dân ch XHCN, nh m làm gi m ni m tin c a nhân dân ta
vào ng, vào ch . H khuy n khích, t p h p, h tr cho b n ph n ng i l t tôn giáo, cùng
b n c h i, t mãn, c c oan, phát tri n l c l ng, hình thành l c l ng i l p và nh ng t ch
c ph n ng ch ng phá cách m ng n c ta…

t khác, bên c nh nh ng thành t u ã t c trong quá trình th c hi n dân ch ,
tình tr ng th c hi n dân ch và k c ng n c ta v n còn nhi u v n b t c p. B máy nhà n
c c ng k nh; hi u qu qu n lý, u hành c a nhà n c còn th p, k c ng phép n c còn b
xem th ng...
Nh ng h n ch trên ã d n t i tình tr ng nhi u n i, quy n dân ch c a nhân dân b vi ph
m. Th c ti n nhi u n m qua m t s a ph ng, n v cho th y, chính tình tr ng m t dân
ch , vi ph m dân ch m i là nguyên nhân d n n s không n nh, mâu thu n và th m
chí, c s xung t. Không kh c ph c có hi u qu nh ng nh n th c phi n di n v v n này,
chúng ta không
-7-


th lo i tr tình tr ng quan liêu c a nhà n c làm nh h ng tiêu c c n quy n làm ch c a
nhân dân.
Vì nh ng lý do trên, vi c kh o c u nh ng t t ng c a các nhà kinh n a ch ngh a
Mác-Lênin v dân ch là v n quan tr ng và c n thi t. Nó a cung c p cho chúng ta
m t th gi i quan, ph ng pháp lu n khoa h c, úng n nh m ch ng l i các lu n u

xuyên t c c a các th l c thù ch v n dân ch , ng th i cho ta nh ng nh n th c úng n
n i dung c a v n
dân ch trong nhà n c ki u m i, trên c s ó v n d ng úng n và sáng
o nh ng quan m này vào th c hi n dân ch n c ta hi n nay, kh c ph c nh ng h n
ch và y u kém còn t n t i. Vì th , tôi ch n v n “Quan
điểm của C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin về dân chủ và vận dụng quan
điểm đó vào thực hiện dân chủ ở nước ta hiện nay” làm tài lu n v n c a
mình.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Dân ch hi n ang là v n r t c quan tâm c a gi i nghiên c u b i tính lý lu n và
th c ti n c p bách c a nó, nh t là trong quá trình th c thi dân ch n c ta hi n nay.
Có th chia nh ng nghiên c u này theo hai m ng v n
ch y u sau ây:
-

ng nghiên c u v t t ng c a các nhà kinh n Mác-Lênin v dân ch : Có

các công trình nghiên c u tiêu bi u nh : “Bàn v dân ch trong qu n lý xã h i” c a
Vi n Nghiên c u khoa h c Pháp lý - B t pháp. Tác ph m này bao g m nh ng n
trích trong các tr c tác c a V.I.Lênin v v n dân ch . “ t ng c a V.I.Lênin v dân ch
”, là k t qu tài nghiên c u khoa
c do khoa Tri t h c Tr ng i h c Khoa h c Xã h i và Nhân v n Thành ph H Chí
Minh ch trì nghiên c u và t ng k t, “CNXH và dân ch qua vi c
-8-


C.Mác, Ph. ngghen phê phán quan m chính tr c a ch ngh a c p ti n t n c” c a Tr
n B ng Thanh ng trên T p chí Tri t h c s 2, tháng 4 n m 1999, “Quan m c a
V.I.Lênin v s k t h p t t y u h u c gi a dân ch và CNXH” c a ng H u Toàn ng trên
T p chí Tri t h c s 2, tháng 4 n m 2000, “ n dân ch trong tác ph m Nhà n c và

cách m ng c a V.I.Lênin” c a tác gi Lê Xuân Huy ng trên T p chí Lý lu n chính
tr s 9 m 2005…

-

v n th c hi n dân ch n c ta hi n nay, có các công trình nghiên c u tiêu

bi u nh : “Lý lu n v dân ch và th c hi n dân ch hóa
Vi t Nam trong công cu c i m i” c a Hoàng Chí B o, “Xây d ng n n dân ch
XHCN và Nhà n c pháp quy n” c a Nguyên Ph ng và Tr n Ng c
ng, “Quy ch dân ch c s - V n lý lu n và th c ti n” c a V V n Hi n, “ t s suy
ngh v xây d ng n n dân ch Vi t Nam hi n nay” c a
Trung Hi u. tài c p Nhà n c nh : tài KX 05-05 “ ch th c hi n dân ch trong h
th ng chính tr n c ta”. “ i quan h gi a t p trung và dân ch và s v n d ng nguyên t
c t p trung dân ch trong ho t ng qu n lý nhà n c ta hi n nay” Lu n án ti n s c a
NCS Nguy n Ti n Ph n; “Dân ch hoá trong th i k quá lên CNXH” c a H T n
Sáng. “Bi n ch ng c a vi c xây d ng nhà n c pháp quy n Vi t Nam v i phát huy
dân ch c a nhân dân” c a NCS Nguy n Tr ng Thóc..v.v.

Trong các công trình khoa h c trên, các tác gi ã làm rõ nhi u v n lý lu n
chung v dân ch và dân ch XHCN. Nh : khái ni m dân ch , m t s i dung trong
quan m v dân ch c a các nhà tri t h c Mác-Lênin, nh ng
s kinh t - xã h i c a s hình thành dân ch , nh ng nhu c u và òi h i v
dân ch c a nhân dân, c ng nh b n ch t, c tr ng và nh ng ch c n ng c n c a dân ch
trong ti n trình phát tri n c a l ch s nhân lo i. ng th i, do
-9-


nh n th c c t m quan tr ng c a pháp lu t và dân ch trong Nhà n c pháp quy n, cho
nên trong nhi u công trình khoa h c nói trên, các tác gi ng ã phân tích rõ vai trò

và v trí c a pháp lu t và dân ch trong Nhà n c pháp quy n XHCN. T ó làm c n c
khách quan a ra nh ng gi i pháp
b n cho si m i ho t ng c a Chính ph , c ng nh các c quan quy n
c c a Chính ph theo h ng xây d ng Nhà n c pháp quy n XHCN c a dân, do dân
và vì dân n c ta hi n nay, lu n gi i v v n dân ch và c ch th c hi n dân ch trong
CNXH, c ng nh v h th ng chính tr XHCN nói chung và m i quan h c a các y u t
trong h th ng chính tr XHCN c ta hi n nay nói riêng.

Tuy nhiên, còn ít công trình tìm hi u m t cách có h th ng quan m a C.Mác,
Ph. ngghen và V.I.Lênin v dân ch c ng nh vi c v n d ng nh ng quan m ó vào th c
hi n dân ch n c ta trong giai n hi n nay. ây là h ng nghiên c u chính mà lu n v n
mu n i sâu nghiên c u.
3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn
c ích c a lu n v n là trình bày m t cách h th ng và khái quát nh ng quan
m c b n c a C.Mác, Ph. ngghen và V.I.Lênin v dân ch và
v n d ng nh ng quanm ó vào th c hi n dân chn c ta hi n nay.
t

c m c ích ó, lu n v n có nh ng nhi m v

nh sau:

Th nh t, phân tích nh ng quan m c b n c a C.Mác, Ph. ngghen và V.I.Lênin
v dân ch và ý ngh a c a nh ng quan m này trong vi c th c hi n dân ch n c ta hi n
nay.
Th hai, trên c s nghiên c u th c tr ng vi c th c hi n dân ch n c ta hi n nay
theo t t ng c a C.Mác, Ph. ngghen, V.I.Lênin, t ó xu t
-10-

t s gi i pháp c b n nh m nâng cao hi u qu vi c th c hi n dân ch
c ta trong giain hi n nay.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn
i t ng c a lu n v n ó là nh ng quan m c a C.Mác, Ph. ngghen, V.I.Lênin
v dân ch và th c tr ng vi c th c hi n dân ch n c ta.
Ph m vi nghiên c u c a lu n v n: lu n v n ch nghiên c u nh ng quan

m

b n c a C.Mác, Ph. ngghen, V.I.Lênin v dân ch và ánh giá th c tr ng vi c th c
hi n dân ch n c ta theo quan m c a C.Mác, Ph. ngghen, V.I.Lênin trong giai n t i
m i n nay.
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
-

C s lý lu n th c hi n tài là: lý lu n c a ch ngh a Mác - Lênin, t ng H Chí

Minh v nhà n c, v dân ch . ng th i lu n v n k th a có ch n l c các công trình
nghiên c u có liên quan.
-

th c hi n m c tiêu và nhi m v trên, tác gi v n d ng t ng h p nh ng ph

ng pháp lu n c a ch ngh a duy v t bi n ch ng, ch ngh a duy
t l ch s . Trong ó c bi t chú ý ph ng pháp l ch s và lôgíc, phân tích và t ng h p,
quan m l ch s c th và quan m th c ti n trong vi c t và gi i quy t nh ng v n liên
quan n tài.
6. Đóng góp của luận văn
-

Trình bày m t cách có h th ng và khái quát m t s n i dung c b n trong

quan ni m v dân ch c a C.Mác, Ph. ngghen, V.I.Lênin và ch ra vi c
n d ng nh ng t t ng ó vào vi c th c hi n dân ch n c ta trong giai n hi n nay nh
th nào.

-11-


- Nêu ra m t s gi i pháp mang tính nh h ng nh m nâng cao hi u qu vi c th c
hi n dân ch n c ta trong giai n hi n nay.
7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn
-

Lu n v n góp ph n ch ng minh tính úng n c a các quan m lý lu n c a các

nhà kinh n Mác- Lênin trong quá trình nh n th c và ho t
ng th c ti n c i t o hi n th c khách quan v i v n lý lu n có liên quan t thi t n quá
trình i m i và phát tri n t n c. ó là v n dân ch .
-

Lu n v n có th dùng làm tài li u tham kh o cho vi c nghiên c u và gi ng d

y nh ng chuyên có liên quan trong các môn lý lu n chính tr .
8. Kết cấu của luận văn
Phù h p v i m c ích, nhi m v và lôgíc nghiên c u, lu n v n g m: i m u, 2 ch
ng, 4 ti t, k t lu n, danh m c tài li u tham kh o và ph c.

-12-

CHƯƠNG 1
QUAN NIỆM CỦA C.MÁC, PH.ĂNGGHEN VÀ
V.I.LÊNIN VỀ DÂN CHỦ
1.1. Những nội dung cơ bản trong quan niệm của C.Mác, Ph.Ăngghen và
V.I.Lênin về dân chủ
Dân ch là m t ph m trù mang tính l ch s . Cách ây h n 2000 n m, nhà hi n
tri t Hy L p c i Hêrôdôte ã l n u tiên a ra khái ni m dân ch trong tác ph m ch s .
Ông ã gi i thích dân ch là “quy n l c c a nhân dân”. Nh v y, dân ch v n là khái ni
m xu t phát t th i chi m h u nô l trong xã h i Hy-La c i, n i ã s n sinh ra n n dân
ch u tiên c a xã h i loài ng i ó là n n dân ch Athens, và nó ã nh h ng sâu s c n
các trào u t t ng dân ch sau này, nh t là t th i Ph c h ng tr i.

Dân ch có ngu n g c t ti ng Hy L p là dêmocratia, ti ng Latin là
dêmokratia, c t o thành b i demos ngh a là qu n chúng, nhân dân, và cratos ngh
a là chính quy n, quy n l c. Do ó dêmocratia là quy n l c c a nhân dân, quy n l c
thu c v nhân dân hay quy n làm ch c a nhân dân. y, khái ni m dân ch theo ngh a
nguyên g c c a ti ng Hy L p c và ti ng Latin u có ngh a là quy n l c thu c v nhân
dân. Tuy nhiên, khái ni m này ã g n nh b quên lãng c trên l nh v c h c thu t c ng
nh trong th c ti n su t th i k ch phong ki n th ng tr hàng ngàn n m, và nó ch th c
s
c ph c sinh và tr i d y m nh m g n li n v i s ra i c a CNTB, nh ng khái ni m
“nhân quy n” “dân ch ”, “t do”, “bình ng”, “bác ái”,... m i có i dung c a i s ng
hi n th c; ó là n n dân ch t s n. m ng cho ph ng th c s n xu t TBCN ra i và phát
tri n, trong th k XVII, XVIII, giai c p t s n nhi u n c ã gi ng cao ng n c dân ch
nh m ch ng l i
-13-


chuyên ch phong ki n và ách nô d ch c a ngo i bang. Trong cu c chi n tranh gi i

phóng c a nhân dân b c M (1775 - 1781) nh ng dân t c thu c a a Anh ang sinh s
ng trên m nh t này ã thông qua Tuyên ngôn c l p m 1776 c a M , trong ó có n:
“T t c m i ng i sinh ra u có quy n bình ng, t o hóa cho h nh ng quy n không ai có
th xâm ph m c; trong nh ng quy n y có quy n c s ng, quy n t do và quy n m u c u
nh phúc”. Cách m ng t s n Pháp nêu cao kh u hi u: “T do, bình ng, bác ái”. Nh
kh u hi u ó, giai c p t b n Pháp không nh ng thu hút c i a s nông dân, mà c công
nhân i theo mình - nhân t c b n mang l i th ng l i cho cu c cách m ng mang tính
tri t nh t trong toàn b l ch s ra
i c a CNTB. t c th ng l i, Cách m ng Pháp n m 1789 ã công b n Tuyên ngôn
Nhân quy n và Dân quy n, ó có lu n m n i ti ng c Ch t ch H Chí Minh trích l i
ngay trong ph n m u Tuyên ngôn c l p
m 1945 c a n c Vi t Nam dân ch C ng hòa: “Ng i ta sinh ra t do và bình ng v
quy n l i; và ph i luôn luôn c t do và bình ng v quy n i” [54, 555]

Ph n ánh v trí ti n b c a CNTB so v i xã h i phong ki n, m t s ng i i di n cho
giai c p t s n th i k còn ít nhi u mang tính cách m ng ã ý th c c t m quan tr ng c a
nhân dân, c a dân ch nh là ng l c phát tri n c a xã h i m i. A.Bra-ham Lin-côn ã
nêu ra lu n m cho r ng nhà
c m i ó (nhà n c t s n) ph i là nhà n c c a dân, do dân, vì dân; ông xem tình c
m c a qu n chúng là t t c . Thi u tình c m c a qu n chúng thì b t
cái gì c ng th t b i và không th thành công.
Khái ni m dân ch có th

c hi u v i nhi u n i hàm khác nhau.

Dân ch , tr c h t c xem xét v i t cách là t hình th c t ch c nhà n c, là khái ni
m dùng ch tính ch t c a m i quan h gi a c ng ng
-14-

dân c v i nhà n c, theo ó c ng ng là ch th g c và có quy n n ng áp t ý chí lên nhà
n c. Khác v i các hình th c khác c a thi t ch nhà n c, trong thi t ch dân ch , quy n
c a a s , quy n bình ng c a m i công dân, tính t i cao c a pháp lu t c chính th c th
a nh n; nh ng c quan quy n c c a nhà n c do dân b u c mà ra. Dân ch c th c hi n
thông qua hai hình th c c b n: dân ch i di n và dân ch tr c ti p.

Dân ch v i tính cách là m t ch nhà n c là m t ph m trù l ch s , bi u hi n khát
v ng t nhiên c a loài ng i. Dân ch là m t quá trình, vì v y có nhi u c p khác nhau,
nh ng chung quy dân ch là mong mu n c a con ng i c làm ch cu c s ng mình:
làm ch v chính tr , kinh t và v n hóa
– xã h i. Dân ch v i tính cách là quy n l c là m t giá tr nhân v n mang ý ngh a
toàn nhân lo i. âu t n t i con ng i và cu c s ng c a xã h i loài ng i thì ó có khát v
ng v n t i dân ch . D nhiên m i giai n phát tri n xã h i khác nhau, n i dung, b n
ch t và giá tr c a dân ch c ng mang nh ng ý ngh a khác nhau. Ch chuyên ch
phong ki n là ch dân ch a m t ng i, ch t b n là ch dân ch c a m t nhóm ng i, ch
XHCN m i là ch

dân ch

ích th c, c a t t c

m i ng

i.

Dân ch còn c hi u là m t giá tr xã h i. Các cu c u tranh giành dân ch u d n
n kh n ng gi i phóng con ng i, nâng cao v trí con ng i trong l ch s , hình thành
và phát tri n con ng i ý th c và n ng l c làm ch xã h i. Dân ch v i ý ngh a ó c xác
nh nh m t lý t ng nhân o, m t giá tr nhân v n.

Dân ch còn c xét v i ý ngh a là u ki n hình thành và phát tri n m t nhân
cách toàn di n c a các ch th chính tr . Ðó là s hình thành thái , tính tích c c
chính tr , s ch ng, nhu c u và s t giác tham gia vào các quá trình chính tr th c ti
n. Ðó là tinh th n trách nhi m c a cá nhân
-15-


công dân trong cu c u tranh nh m lo i b nh ng gì ph n dân ch ang t n i trong i s
ng c ng ng. Do v y, dân ch không ch là ph m trù chính tr mà còn là ph m trù o
c.
Trong kho tàng lý lu n c a C.Mác, Ph. ngghen và V.I.Lênin, các ông ã
giành m t v trí quan tr ng cho nh ng quan ni m v dân ch . Sau ây chúng ta s i
sâu vào tìm hi u nh ng n i dung c b n trong quan ni m c a C.Mác, Ph. ngghen và
V.I.Lênin v dân ch
1.1.1. Quy n làm ch

c a nhân dân

i dung c t lõi c a dân ch là quy n l c thu c v nhân dân hay s ki m soát c a
nhân dân i v i toàn b quá trình ban hành và th c thi các quy t nh chung c a chính
th nhà n c. Ti n c a nó không ph i cái gì khác h n là vi c coi công dân là c s , là
ngu n g c c a m i quy t nh, c a các thi t ch qu n lý. ây là u vô cùng quan tr ng, có
ý ngh a quy t nh i v i vi c xây d ng m t c ch nh m m b o nh ng l i ích công dân.
Nguyên t c n n t ng c a dân ch là m i công dân u có quy n quy t nh trong quá
trình qu n lý, u hành xã h i c a nhà n c, có quy n quy t nh
t cách gián ti p ho c tr c ti p i v i t t c nh ng v nchung c a xã
i; có quy n

ch

ng nh ng l i ích t

nh ng quy t

nh y hay vi c

ng th nh ng quy n y ph i là c h i bình ng cho t t c m i công dân. ng trên
quan m này Ph. ngghen vi t: “Th t là phi lý khi ch có ý chí a giai c p th ng tr v
m t kinh t và tr t t c a giai c p ó m i c a lên thành lu t, trong khi ó các l i ích c a
các b ph n khác trong xã h i, c a giai c p t tr , c a giai c p vô s n l i không c th a
nh n b ng pháp lu t”. [45, 61]

-16-


Trong l ch s phát tri n c a nhân lo i, v n dân ch và quy n làm ch a con ng i
ch c t ra khi xã h i ã phân chia thành giai c p, c t ch c thành nhà n c. S phát tri n
c a s c s n xu t, s phân chia giai c p, s xu t hi n nhà n c v a là m t b c ti n t t y u c
a v n minh nhân lo i, nh ng s t n t i c a nhà n c, c a pháp lu t là m t d u hi u minh
ch ng ng xã h i t ó, ang t n t i trong tình tr ng b t công, b t bình ng. Nói cách
khác, s xu t hi n nhà n c, pháp lu t v a là m t b c ti n v n minh a nhân lo i nh ng
c ng là s m u v s tha hóa toàn di n v quy n và ngh a v con ng i. C Thomas
Hobbes, John Locke, Charles Montesquieu và J.J.Rousseau u cho r ng dân ch
ch có th n y n trên m t s tho thu n mang tính kh c gi a công dân và nhà n c v vi
c h n ch và phân chia quy n l c nhà n c quy n l c y th c ch t thu c v nhân dân. Ch
ng nào, s tho thu n y b phá v , ch ng y nhân dân có quy n xác l p m t kh c m i b
ng nhi u cách khác nhau, và ó c ng hoàn toàn là quy n t nhiên a con ng i.

u Kh c xã h i, J.J.Rousseau ã ph i th t lên au n r ng: con ng i sinh ra
là t do, nh ng âu âu anh ta c ng s ng trong xi ng xích. Do y, cách t t nh t l y l i s

t do nh là quy n t nhiên thiêng liêng c a con ng i ó chính là vi c c n ph i t ch c l i
thi t ch xã h i sao cho quy n
nhiên y không b xâm ph m và t c i m t cách tu ti n t phía nhà n c và b máy
công quy n. i v i Hobbes và Rousseau ó là s tho thu n b ng kh c xã h i, i v i
Locke và Montesquieu, ó là s phân chia quy n l c nhà n c m t cách c l p và ch c
l n nhau. Do ó, dân ch g n li n tr c ti p v i nhà n c pháp quy n và xã h i công
dân. N n dân ch không th s n sinh d a trên m t xã h i d a trên nguyên t c cai tr c
a ý chí cá nhân tu ti n và thao túng (ch ng h n ch quân ch và phong ki n). Trái l
i, dân ch là
y n trong m t xã h i

c t ch c, thi t ch , và v n hành trên nguyên t c -17-


lu t pháp và phân quy n, c ng nh có s tham gia m nh m c a các t ch c và thi t ch
phi chính tr và phi nhà n c óng vai trò là l c l ng xã h i i tr ng nh m giám sát và
cân b ng v i thi t ch chính tr và nhà n c trong vi c th c hi n dân ch .

ch ng l i s b t công, b t bình ng, ch ng l i s è nén, áp b c khinh r , hay
nói chung ch ng l i s tha hóa, nh ng yêu sách v t do, công
ng, bình ng, v quy n con ng i ã hình thành và tr thành hành ng p th c a các
nhóm xã h i, các giai c p bên d i. Và, c ng t ó, xã h i v n ng, phát tri n trong nh
ng bi n thiên không ng ng c a nh ng cu c u tranh quy t li t c a ông o nh ng giai t
ng xã h i b áp b c, b t c quy n
giành l y quy n làm ng i, làm ch xã h i, làm ch cu c s ng c a chính
, giành l y dân ch .
ch s xác nh n, ã t ng có m t ch c g i là ch dân ch trong th i i chi m h u nô
l , nh ng d u sao, trong ch nhà n c dân ch ch nô, thân ph n s ông - nh ng ng i nô
l ch ng có m t giá tr nào. H không c coi là con ng i, h ch là nh ng “công c bi t
nói'“ trong tay các ch nô. Sau ó, xã h i loài ng i ã tr i qua m t th i k tàn kh c c a

nh ng êm dài trung c ”. Trong th i k này, quy n c a con ng i, quy n c a s ông các
t ng l p nhân dân lao ng g n nh u b th tiêu tr c s c m nh a m t nhóm, th m chí, m
t cá nhân (nhà vua). Ch chuyên ch phong ki n ã trói bu c, giam hãm con ng i.

Cu c u tranh nh m phá v s th ng tr c a ch chuyên ch phong ki n hình thành
m t xã h i, m t ch dân ch - ch tôn tr ng ph m giá, danh d c a con ng i c kh i u b
ng nh ng cu c v n ng t
ng, v n hóa sôi ng, r ng l n trong th i k Ph c h ng châu Âu. N i dung c t
lõi c a phong trào này là kh ng nh v tr c a con ng i v i t cách -18-


là ch th c a nhà n

c, xã h i, Tôi làm con ng

i, vì v y nh ng cái gì thu c

con ng i u không xa l v i tôi. Có th xem ó nh là tuyên ngôn v
quy n con ng i trong i s ng xã h i c a ra trong th i k Ph c h ng. Chính giai c p t s
n trong th i k ang lên c a nó, ã gi ng cao ng n c “t do, bình ng, bác ái'” t p h p l c
l ng ti n hành cu c cách m ng chính tr l t ch phong ki n, xác l p ch dân ch t s n.
S th ng l i a các cu c cách m ng t s n ( n hình là cu c cách mang t s n M n m
1776 và cách m ng t s n Pháp n m 1789) và Tuyên ngôn c l p c a H p ch ng qu c
Hoa K (1776) c ng nh Tuyên ngôn v nhân quy n và dân quy n (1789) ã t o nên
nh ng d u n không th phai m trong l ch s u tranh vì các quy n t do c b n c a con
ng i, vì m t ch dân ch .

Theo C. Mác, con ng

i và s tôn trong nh ng quy n c a con ng

i là

m xu t phát và c ng là m cu i cùng ánh giá m t ch là dân ch hay chuyên ch .
Ch có trong ch dân ch , con ng i m i là m c ích, là ch th c a xã h i. Dân ch
không ch em l i s bình ng v m t chính tr , mà còn em l i c s bình ng v m t xã h i.
ây c ng là u mà C.Mác và Ph. ngghen ã kh ng nh ngay t th k XIX, khi các ông
vi t: “Yêu c u bình ng không còn gi i h n trong nh ng quy n chính tr n a, mà ã m
ng ra n c a v xã h i c a m i cá nhân” [43, 52]

Quy n dân ch th c ch t là nh ng yêu sách v s bình ng chính tr và xã h i c a
m i cá nhân trong m i quan h v i nhà n c, nh m m b o cho cá nhân có c kh n ng
hành ng theo ý mình, t quy t nh và làm ch ý chí c a mình mà không làm h i n
ng i khác mà do ó, em l i kh n ng gi i phóng toàn di n nh ng n ng l c, b n ch t c
a m i cá nhân. Ph. ngghen kh ng nh: “T s bình ng c a m i ng i v i t cách là m t
con ng i rút ra quy n có m t giá tr ngang nhau v chính tr , xã h i cho t t c m i ng
i,
-19-


hay ít ra là cho m i công dân trong m t n

c, hay cho m i thành viên trong

t xã h i” [52, 149]
Vào th i k chuy n ti p t

t

ng (1841 – 1844), C.Mác tìm hi u dân ch

gócgiá tr , xem nó nh s chi n th ng c a lý trí tr c cái phi lý, s
kh ng nh c a nhân tính tr c cái phi nhân tính, s kh c ph c “tha hóa” chính tr , v n
là y u t b n ch t d i ch phong ki n. C.Mác ngay lúc y ã a ra tuyên b chính tr c a
mình: m t n n dân ch th c s ph i g n li n i s nghi p c a nhân dân. Tuyên b ó làm n
i b t s khác bi t rõ ràng u tiên gi a C.Mác và phái Hêghen tr trong quan m v vai
trò c a qu n chúng nhân dân và v nhân trong l ch s . N u phái Hegghen tr l i th t
b i a các cu c cách m ng cho “s tham gia không thành công” c a “ ám ông”, thì
ng c l i, C.Mác và Ph. ngghen xem qu n chúng nhân dân là l c
ng tích c c không th thi u trong các bi n c l n lao c a l ch s : “Ho t ng l ch s
càng l n lao thì do ó, qu n chúng, mà ho t ng l ch s ó là s nghi p c a mình, c ng s
l n lên theo” [44, 123]. Ngay trong quá trình cách ng t s n s k (ng ý cách m ng t
s n th k XVII – XVIII), s tham gia c a qu n chúng nhân dân chính là s m b o th
ng l i c a nó. Trong tác ph m Góp ph n phê phán tri t h c pháp quy n c a
Hêghen (1843), c p n ch dân ch nh m c tiêu ã t c c a v n ng l ch s trong th i
này, C.Mác vi t: “Ch dân ch là câu ã c gi i áp c a m i hình th c ch nhà n c.
ây, ch nhà n c - không ch nó, xét theo b n ch t c a nó, mà còn xét theo t n t i c a
nó, theo tính hi n th c c a nó - ngày càng h ng t i c s hi n th c c a nó, t i con ng i
hi n th c, nhân dân hi n th c, và c xác nh là s nghi p c a n thân nhân dân. Ch
nhà n c ây xu t hi n úng chân t ng c a nó, - t c là xu t hi n v i tính cách là s n ph
m t do c a con ng i” [43, 345]
-20-


VI.Lênin ã phát tri n và v n d ng sáng t o có hi u qu

nh ng t t

ng

dân ch , v ch ngh a nhân o mácxít vào th c ti n cách m ng Nga. B ng nh ng
ho t ng lý lu n và th c ti n sôi ng, phong phú, chính Ng i ã i nh ng giá tr , nh ng
bài h c quý giá cho vi c xây d ng m t n n dân ch i - dân ch XHCN hi n th c, cao
h n, r ng rãi h n, tri t h n so v i n n dân ch t s n c ng là nh ng giá tr v m t ch xã h
i có kh n ng gi i quy t th a áng, tri t v quy n làm ch c a nhân dân.

t trong nh ng tiêu chí c b n nói lên m c cao hay th p, nhi u hay ít c a
các n n dân ch khác nhau, theo Lênin, là m c tham gia c a qu n chúng nhân dân
lao ng vào công vi c c a nhà n c, vào các ho t ng chung c a xã h i. Trong ý ngh
a này, V.I.Lênin cho r ng: Phát tri n dân ch
t cách y , ngh a là làm sao cho toàn th qu n chúng nhân dân lao ng tham gia
th t s bình ng và th t s r ng rãi vào m i ho t ng c a nhà
c. B ng nh ng hình th c dân ch gián ti p không ng ng c t ng c ng, ng c s là u
ki n, ng l c to l n nh m thúc y s nhanh chóng tiêu vong c a nhà n c - c ng là tr l i
nh ng giá tr ích th c v ch quy n cá nhân.

Quy n dân ch tr c h t là quy n con ng i, trong ó, quy n v chính tr nh là kh n
ng và u ki n tiên quy t th c hi n y các quy n con ng i c b n khác. Nói cách khác,
quy n v chính tr (t do b u c , ng c ,
do ngôn lu n, t do h i h p, t do báo chí…), m t m t, là ti n cho vi c hi n th c
hóa các quy n khác; m t khác, là s ph n ánh v m c gi i phóng “N ng l c b n ch t
ng i” c a m i cá nhân. V v n này V.I.Lênin ã ch
rõ “Yêu sách kh n c p nh t c a công nhân và nhi m v tr c tiên giai c p công nhân
có th nh h ng n công vi c c a nhà n c là ph i giành c
do chính tr , ngh a là: t t c m i công dân uc pháp lu t (hi n pháp)
-21-


m b o cho h tr c ti p tham gia vào vi c qu n lý nhà n c, t t c m i công dân u có
quy n t do h i h p, bàn b c công vi c c a mình, kinh qua các h i a mình và báo

chí mà nh h ng n công vi c c a nhà n c. Giành l y t do chính tr tr thành “m t vi c
làm kh n c p i v i công nhân” b i vì không có t do chính tr thì công nhân không
có và không th có nh h ng gì n công vi c c a nhà n c c và nh v y thì t t nhiên h v
n c là m t giai c p không có quy n, b l ng nh c và không c bày t ý ki n c a mình”
[26, 131]

Qu n chúng nhân dân tham gia vào các l nh v c qu n lý nhà n c, vào công
vi c chung c a xã h i không ch thông qua nh ng hình th c, nh ng con
ng can d vào b máy nhà n c, mà còn thông qua các t ch c qu n chúng. Con
ng i t n t i và tham gia vào các ho t ng c a i s ng xã h i không ph i ch v i nh ng
ph ng th c hành ng t p th - thông qua các t ch c, mà h còn ph i c có quy n t n t i,
hành ng v i t cách là nh ng cá th c l p - t cách là công dân c a xã h i - nhà n c, t
cách là thành viên c a xã h i - nhân lo i. M t ch dân ch , ph i th c hành nguyên t
c: t c m i công dân u bình ng tr c pháp lu t, Nhà n c ph i tr thành công c b o v
quy n con ng i, b o v l i ích chính áng c a công dân.

1.1.2. B n ch t giai c p c a v n

dân ch

Trong h c thuy t Mác-Lênin, v n dân ch luôn c c p và phân tích sâu s c, là
m c tiêu quan tr ng h ng n vi c xây d ng m t n n dân ch y nh t - gi i phóng con
ng i kh i m i áp b c, b t công m i ng i u c s ng trong m t xã h i công b ng, dân ch
, v n minh. V i t cách là quy n l c c a nhân dân, dân ch c coi là m t thành t u
mang giá tr xã h i và tính nhân v n sâu s c và là k t qu c a quá trình u tranh lâu
dài a nhân lo i vì s phát tri n ti n b xã h i. Dân ch là m t ph m trù l ch s
-22-


khách quan xu t hi n cùng v i s phát tri n c a nhân lo i và ã c kh c a, tô m tính

giai c p khi xã h i xu t hi n giai c p và quan h giai c p. Dân ch luôn mang tính
giai c p và ch u s chi ph i c a giai c p c m quy n.
th c ch t, dân ch v i t cách là quy n l c c a nhân dân thì các thành qu a dân
ch là s ph n ánh nh ng giá tr nhân v n trong quá trình gi i phóng con ng i. Tuy
nhiên, th c ch t c a quá trình dân ch còn bi u hi n ch , dân ch v i t cách là ch nhà
n c g n tr c ti p v i m t giai c p c m quy n nh t nh d a trên m t quan h s n xu t th
ng tr thì dân ch bao gi ng mang tính giai c p, không bao gi có th dân ch thu n
túy cho m i giai c p. Tính giai c p c a dân ch c ph n ánh trong các quan h giai c
p và u tranh giai c p nh m gi i quy t v n t ra là dân ch cho giai c p nào, t ng l p
nào, h n ch dân ch và chuyên chính v i ai. ó chính là c t lõi
avn

dân ch

và C.Mác, Ph.

ngghen, V.I.Lênin

ã ti p c n dân ch

i góclà m t hình th c nhà n c g n v i m t giai c p c m quy n nh t
nh.
Trong tác ph m: Góp ph n phê phán tri t h c pháp quy n c a Hêghen
C.Mác ã phê phán quan m c a Hêghen v xã h i công dân và nhà n c. Khi nh c t i
s phê phán c a C.Mác i v i tri t h c pháp quy n c a Hêghen, Ph. ngghen ã vi t:
“… Xu t phát t tri t h c pháp quy n c a Hêghen, Mác ã i t i ki n gi i r ng không
ph i nhà n c, … mà ng c l i, “xã h i công dân”… m i là l nh v c ng i ta ph i i vào
tìm ra chi c chìa khóa hi u c quá trình phát tri n l ch s c a loài ng i” [49, 491].
Còn n thân C.Mác thì kh ng nh r ng: “Gia ình và xã h i công dân là nh ng
ph n hi n th c c a nhà n c, là nh ng t n t i tinh th n hi n th c c a ý chí, là nh ng

ph ng th c t n t i c a nhà n c. Gia ình và xã h i công dân chúng c u thành nhà n
c. Chúng chính là ng l c. Còn theo Hêghen thì ng c l i, chúng c s n sinh ra t ý ni
m hi n th c” [43, 312]. Theo
-23 -


C.Mác, d i hình th c h p lý mà ta có th ch p nh n c, gia ình và xã h i công dân là
nh ng b ph n c a nhà n c. Công dân c a nhà n c là thành viên c a xã h i công dân.
S o ng c theo tinh th n duy tâm Hêghen chính là ch “ u ki n bi n thành cái ch u
u ki n, cái quy nh bi n thành cái b quy nh, cái s n sinh bi n thành s n ph m c a s
n ph m c a nó” [43, 315]

n ngu n g c, th c ch t, tính t t y u c a nhà n c và dân ch v i t cách là m t
ch chính tr - xã h i mang b n ch t giai c p luôn là i t ng a cu c u tranh t t ng gay
g t t tr c n bây gi . b o v l i ích giai c p c a mình, các h c gi t s n c tình làm r i v
n nhà n c, ánh ng các quan ni m v dân ch , ca t ng ch dân ch t s n, và Hêghen là
t ví dn hình. Do b chi ph i b i l i ích giai c p; cho nên, Hêghen nhìn
âu c ng th y s t ng h p gi a nhà nu c và xã h i công dân, chính C.Mác ã ch ra c
c ch c a s tha hóa nhà n c i v i xã h i công dân, mà ch
quân ch “là bi u hi n hoàn ch nh c a s tha hóa y”. C.Mác còn g i ó là “ch dân
ch c a s không t do, là s tha hóa n m c hoàn thi n”. C.Mác vi t: “Vào th i trung c
, ch chính tr là ch s h u t nhân…
th i trung c , i s ng nhân dân và i s ng nhà n c là ng nh t. ây, con ng i là nguyên t
c hi n th c c a nhà n c, nh ng ó là con ng i không t do. Vì v y, ó là ch dân ch c a
s không t do, là s tha hóa n m c hoàn thi n” [43, 353]. Quá trình tha hóa di n ra
m nh m trong
u ki n c a quân ch chuyên ch , b ng con ng bi n “các ng c p chính tr thành
các ng c p xã h i”. Vào th i mà Hêghen s ng, th i c n i, ông ch th y “c th nhà n
c” và “ch chính tr ” th ng nh t v i nhau trong ý chí chung và ng i i di n nó là
vua. Nh ng th c ra ch chính tr y, theo C.Mác, là bi u hi n c a b máy quan liêu và

tha hóa i v i xã h i công dân, cái g i là “công vi c chung”, “trách nhi m chung”
tr nên vô ngh a.
-24-


ch không th a nh n u tranh giai c p t t y u d n n chuyên chính vô s n,
không công nh n h c thuy t v nhà n c và cách m ng XHCN c a ch ngh a Mác,
nên các h c gi t s n, c bi t là thái c a nh ng k c i, xét l i ch ngh a Mác ã quan ni
m m t cách sai l ch v n nhà n c, bi n h cho s t n t i c a nhà n c t s n, c a ch dân ch
t s n mà Látxan là tiêu bi u. Theo Látxan: “ d n ng cho vi c gi i quy t v n
xã h i, ng công nhân c yêu c u thành l p nh ng h i s n xu t, v i s giúp c a nhà n c,
d i s ki m soát dân ch c a nhân dân lao ng” [51,44]. C.Mác ã v ch rõ th c ch t t t
ng c i l ng, th a hi p c a phái Látxan, cho r ng ó là m t c ng l nh thi u c n c ,
không th áp d ng trong th c ti n phong trào u tranh cách m ng c a giai c p công
nhân, b i l cái
ng l nh mà Látxan a ra v i nh ng ý ki n nh trên nó ã né tránh cu c u tranh
ang s c sôi các n c châu Âu th i ó. C.Mác vi t: “ áng l ph i nói n cu c u tranh giai
c p hi n ang di n ra, ng i ta l i a ra m t công th c ki u nhà báo là “v n xã h i”…”
[51, 44]. C ng t ch tránh né quan m u tranh giai c p, coi nhà n c t s n Ph lúc b y
gi là ch
dân ch t i cao, m t ki u nhà n c ng trên xã h i, cho nên phái Látxan coi dân ch
nh m t s n i l ng, ki u ban n c a giai c p t s n cho giai c p công nhân và nhân dân
lao ng, ch tuy t nhiên không ng gì n vi c ph i p tan cái b máy chính quy n áp b
c, nhà n c t s n y b ng cách nào.

C.Mác ã phân tích và kh ng nh t t ng th a hi p c a phái Látxan nh sau: “T
“dân ch ” n u chuy n sang ti ng c thì có ngh a là “nhân dân làm ch ”. Th thì “s
ki m soát ki u nhân dân làm ch c a nhân dân lao ng” ngh a là gì? H n n a, ó l i
là nói v s ki m soát c a nhân dân lao ng, khi a ra nh ng yêu c u nh v y i v i nhà n
c, ã hoàn toàn th a

-25-