Quan hệ chính trị việt nam hoa kỳ giai đoạn 1995 2005

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

ĐOÀN NGỌC TUẤN

QUAN HỆ CHÍNH TRỊ VIỆT NAM – HOA KỲ
GIAI ĐOẠN 1995 – 2005

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Quan hệ quốc tế Mã số:
60.31.40

Người hướng dẫn khoa học: Tiến sĩ Trần Nam Tiến

Hà Nội – 2010


MỤC LỤC
MỤC LỤC........................................................................................................................................ 1
DẪN LUẬN..................................................................................................................................... 4
1. Lý do chọn đề tài........................................................................................................................ 4
2. Mục đích nghiên cứu................................................................................................................. 5
3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề....................................................................................................... 6
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu......................................................................................... 8
5. Phương pháp nghiên cứu......................................................................................................... 9
6. Kết cấu của luận văn................................................................................................................. 9
CHƯƠNG 1
NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN QUAN HỆ
CHÍNH TRỊ VIỆT NAM - HOA KỲ GIAI ĐOẠN 1995 - 2005
1.1. Bối cảnh quốc tế và khu vực......................................................................................... 11
1.1.1. Sự vận động của thế giới đầu thập niên 90 của thế kỷ XX................................. 11
1.1.2. Sự điều chỉnh chiến lược toàn cầu của Hoa Kỳ sau Chiến tranh lạnh.............13

1.1.3. Tình hình khu vực châu Á – Thái Bình Dương và Đông Nam Á...................... 15
1.2. Tình hình và chính sách đối ngoại của Việt Nam................................................. 21
1.2.1. Tình hình Việt Nam......................................................................................................... 21
1.2.2. Chính sách đối ngoại của Việt Nam đối với Hoa Kỳ............................................ 22
1.3. Tình hình và chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ.................................................... 25
1.3.1. Tình hình Hoa Kỳ................................................................................................................. 25

1.3.2. Chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ đối với Việt Nam............................................ 26
1.4. Vài nét về mối quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ trước năm 1995.........................29
1.4.1. Giai đoạn trước năm 1975............................................................................................. 29
1.4.2. Giai đoạn từ tháng 4-1975 đến 1990.......................................................................... 34
1.4.3. Giai đoạn 1991 đến 1995............................................................................................... 36

1


CHƯƠNG 2
THỰC TRẠNG QUAN HỆ CHÍNH TRỊ VIỆT NAM - HOA KỲ
(1995 – 2005)
2.1. Hoạt động ngoại giao thúc đẩy quan hệ hai nước phát triển..........................42
2.1.1. Giai đoạn 1995 – 2000.................................................................................................... 42
2.1.2. Giai đoạn 2001 – 2005.................................................................................................... 45
2.2. Quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ nhằm giải quyết hậu quả chiến tranh............55
2.2.1. Vấn đề POW/ MIA.......................................................................................................... 55
2.2.2. Vấn đề chất độc da cam/dioxin.................................................................................... 60
2.3. Vấn đề người Việt Nam định cư tại Hoa Kỳ........................................................... 64
2.3.1. Quá trình hình thành cộng đồng người Việt ở Hoa Kỳ......................................... 64
2.3.2. Quan hệ của cộng đồng người Việt với quê hương............................................... 65
2.4. Một số vấn đề còn tồn tại trong quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ.....69
2.4.1. Vấn đề về ý thức hệ và văn hóa................................................................................... 69

2.4.2. Vấn đề về dân chủ và nhân quyền............................................................................... 72
2.4.3. Sự khác biệt về thể chế................................................................................................... 77
2.4.4. Di sản chiến tranh và nhóm người Việt chống lại chế độ trong nước ..............78
CHƯƠNG 3
ĐẶC ĐIỂM VÀ TRIỂN VỌNG QUAN HỆ
CHÍNH TRỊ VIỆT NAM – HOA KỲ TRONG NHỮNG
THẬP NIÊN TIẾP THEO CỦA THẾ KỶ XXI
3.1. Thành tựu đạt được từ sự phát triển quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ..............85
3.1.1. Quan hệ kinh tế - thương mại Việt Nam – Hoa Kỳ............................................... 85
3.1.2. Các quan hệ khác.............................................................................................................. 88
3.2. Những đặc điểm trong quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ....................... 92
3.2.1. Sự tác động của yếu tố lịch sử...................................................................................... 92
3.2.2. Tính hai mặt của mối quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ............................. 93
3.2.3. Mẫu số chung của sự gặp gỡ, hợp tác cùng phát triển giữa hai dân tộc..........94
3.2.4. Quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ chịu sự tác động của tình hình thế giới
2


và khu vực...................................................................................................................................... 94
3.3. Triển vọng quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ............................................... 96
3.4. Khuyến nghị...................................................................................................................... 103
KẾT LUẬN................................................................................................................................ 112
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 115
PHỤ LỤC.................................................................................................................................... 122

3


DẪN LUẬN

1. Lý do chọn đề tài
Sau khi hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu và Liên Xô tan rã (1991), trật tự
thế giới hai cực đối đầu tồn tại hơn nửa thế kỷ kết thúc, cục diện thế giới và cấu trúc
quyền lực quốc tế đã có những thay đổi sâu sắc và được sắp xếp lại. Thế cân bằng
chiến lược trên phạm vi toàn cầu đã thay đổi. Quan hệ giữa các quốc gia – dân tộc
không còn bị chi phối nặng nề bởi ý thức hệ, thay vào đó là lợi ích dân tộc được đặt
lên hàng đầu trong quan hệ quốc tế. Trước sự thay đổi to lớn của tình hình thế giới,
việc cải thiện và thiết lập quan hệ bình thường với tất cả các nước lớn, các trung tâm
chính trị - kinh tế hàng đầu của thế giới trở thành một đòi hỏi tất yếu và cấp bách của
hoạt động đối ngoại Việt Nam.
Quá trình phát triển quan hệ với các đối tác có thực lực và tiềm năng lớn trên
nhiều lĩnh vực đã đáp ứng yêu cầu nhanh chóng vượt ra khỏi tình trạng khủng hoảng
kinh tế kéo dài đã nhiều năm của Việt Nam, phá thế bị bao vây cấm vận, chuẩn bị
những tiền đề cần thiết cho thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất
nước. Mặt khác, việc Việt Nam tăng cường quan hệ đối tác với các nước lớn, các
trung tâm kinh tế - chính trị chủ chốt trên thế giới đặc biệt là với Hoa Kỳ tạo ra mối
quan hệ ràng buộc, đan xen về lợi ích của các đối tác đó đối với Việt Nam và Việt
Nam có thể khai thác “Nhân tố nước lớn” trong từng mối quan hệ cụ thể tạo điều
kiện thuận lợi phát triển kinh tế, nâng cao vị thế của đất nước trên trường quốc tế.
Ngày 11-7-1995, Hoa Kỳ đã bình thường hóa quan hệ ngoại giao với Việt
Nam. Lịch sử quan hệ giữa hai nước đã bước sang một trang mới. Kể từ đó, quan hệ
chính trị giữa hai nước đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể.
Như vậy, chỉ trong vòng 10 năm (1995 – 2005), quan hệ chính trị Việt Nam –
Hoa Kỳ đã có những bước tiến đáng kể. Đây là kết quả của những nỗ lực không
ngừng của Đảng, Nhà nước và nhân dân Việt Nam. Hiện nay, Việt Nam và Hoa Kỳ
vẫn đang tiếp tục xây dựng, củng cố và phát triển hơn nữa quan hệ giữa hai nước vì

4

lợi ích chung của nhân dân hai nước. Vậy, điều gì đã làm cho mối quan hệ chính trị
giữa Việt Nam và Hoa Kỳ trong giai đoạn 1995 – 2005 lại có bước phát triển đặc biệt
đến như thế? Tại sao mối quan hệ này lại diễn ra như vậy? Những yếu tố nào đã chi
phối nó và chúng ta có thể rút ra được từ những bài học kinh nghiệm lịch sử gì? Giải
quyết được những vấn đề nêu trên có vai trò rất quan trọng đối với việc tiếp tục đẩy
mạnh sự phát triển quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ giai đoạn 1995 – 2005 là
một việc làm có ý nghĩa khoa học và thực tiễn to lớn.
Về phương diện lịch sử, việc nghiên cứu mối quan hệ chính trị Việt Nam –
Hoa Kỳ sẽ góp phần nêu bật tính tất yếu và ý nghĩa chiến lược của mối quan hệ này,
đồng thời góp phần khẳng định đường lối lãnh đạo đúng đắn của Đảng và nhà nước
ta, giúp chúng ta hiểu rõ hơn những thành tựu về công tác đối ngoại của Đảng và nhà
nước ta trong giai đoạn phát triển mới.
Về thực tiễn, việc nghiên cứu này sẽ góp phần vào việc củng cố và tăng cường
mối quan hệ chính trị, hữu nghị và hợp tác toàn diện giữa Việt Nam và Hoa Kỳ trong
thời gian tới.
Xuất phát từ những lý do trên đây, tôi mạnh dạn chọn vấn đề “Quan hệ chính
trị Việt Nam – Hoa Kỳ giai đoạn 1995 – 2005” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn
Thạc sĩ Quan hệ Quốc tế của mình.
2. Mục đích nghiên cứu
Chiến lược đối ngoại của các nước lớn, đặc biệt là Hoa Kỳ, có ảnh hưởng sâu
sắc đối với hoà bình, an ninh và sự phát triển của các nước trong khu vực và trên thế
giới. Bất cứ nước nào cũng phải tính đến các nước lớn trong việc hoạch định chính
sách đối ngoại của mình và có đối sách xử lý các vấn đề trong quan hệ với các nước
lớn. Những động thái trên đã và đang tác động mạnh mẽ tới Việt Nam, vừa là cơ hội,
vừa là thách thức lớn, buộc chúng ta phải nhận thức đầy đủ và có đối sách thích hợp
với xu thế chung, với từng nước lớn, đặc biệt là với Hoa Kỳ.
Đối với nước ta, Hoa Kỳ là đối tác lớn và quan trọng. Quan hệ với Hoa Kỳ tạo
ra cho chúng ta cơ hội mới, nhưng cũng đặt chúng ta trước không ít những khó khăn
và thách thức.
5

Do đó việc nghiên cứu mối quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ trong chiến
lược quốc phòng an ninh và đối ngoại có ý nghĩa lý luận và thực tiễn cấp bách đối
với nước ta. Nó không chỉ làm rõ chiến lược toàn cầu của Hoa Kỳ đối với khu vực
Đông Nam Á, mà còn góp phần luận chứng cơ sở khoa học, cơ sở thực tiễn của các
đối sách trong chính sách đối ngoại của Việt Nam đối với Hoa Kỳ.
Mục đích của việc nghiên cứu Quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ giai đoạn
1995 – 2005 là nhằm tái hiện một bức tranh toàn cảnh về quan hệ chính trị Việt Nam
và Hoa Kỳ trên cơ sở tập hợp, hệ thống hóa và trình bày một cách khoa học, có chọn
lọc và phân tích, qua đó cung cấp một nguồn tư liệu hữu ích cho các độc giả quan
tâm đến vấn đề này. Bên cạnh đó, luận văn cũng đề xuất một số kiến nghị để thúc đẩy
mối quan hệ chính trị giữa Việt Nam và Hoa Kỳ nhằm đáp ứng những đòi hỏi của
thực tiễn và điều kiện của Việt Nam hiện nay.
3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Quan hệ chính trị Việt Nam - Hoa Kỳ (1995 - 2000) là một đề tài mới, được
dư luận quan tâm, nhưng đến nay trong giới khoa học vẫn chưa có một công trình
nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề này. Trên thực tế, “quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ”
giai đoạn sau khi bình thường hóa cũng đã được nhiều nhà nghiên cứu, các chuyên
gia ngoại giao đề cập đến nhưng chỉ là từng lĩnh vực riêng biệt. Mặc dù vậy, đó cũng
là những tư liệu rất quan trọng.
Về sách, có thể kể đến Quan hệ kinh tế Việt Nam - Hoa Kỳ của Đỗ Đức Định
(Nxb. Thế giới, 2000); Quan hệ kinh tế của Mỹ và Nhật Bản với Việt Nam từ năm
1995 đến nay của Nguyễn Anh Tuấn và Nguyễn Thị Như Hoa (Nxb. Chính trị quốc
gia, 2001); The Effect of the United State Granting MFN Status to Vietnam của
Emiko Fukase - Will Martin (Nhóm nghiên cứu phát triển của Ngân hàng Thế giới,
Washington D.C., USA, 17-11-1998); Quan hệ Việt – Mỹ thời kỳ sau chiến tranh
lạnh (1990-2000) của Lê Văn Quang (Nxb. Đại học Quốc gia TP.HCM, 2005); Quan
hệ Việt Nam – Hoa Kỳ hướng về phía trước của Nguyễn Mại (Nxb. Tri thức, 2008);
Quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ: Thực trạng và triển vọng của Trần Nam Tiến (Nxb.

Thông tin và Truyền thông, 2010)… Các công trình trên chủ yếu phân tích,
6


đánh giá về quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ trên cơ sở tổng quan của mối quan hệ này,
trong đó có đề cập đến quan hệ chính trị giữa hai nước.
Về Báo, Tạp chí có những bài như Quan hệ Việt - Mỹ sau bình thường hóa
(Tạp chí Công tác tư tưởng văn hóa, số 6-1997) và Những ghi nhận sau bình thường
hóa Việt - Mỹ (Tạp chí Châu Mỹ ngày nay, số 1-1997) của Nguyễn Hữu Cát; Bước
tiến mới quan trọng trong quan hệ Việt – Mỹ của Đỗ Lộc Diệp (Tạp chí Châu Mỹ
ngày nay, số 2-1998); Một số nét về quan hệ nông nghiệp giữa Mỹ và Việt Nam trong
thời gian gần đây của Nguyễn Điền (Tạp chí Châu Mỹ ngày nay, số 5-1997); Hiệp
định thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ của Vũ Khoan (Tạp chí Cộng sản, số 15 (82000)); Hiệp định thương mại Việt - Mỹ: Cơ hội và thách thức của Bùi Đường
Nghiêu (Tạp chí Châu Á - Thái Bình Dương, số 3-1999); Những bước tiến trong
quan hệ hàng không Việt Nam - Mỹ (Tạp chí Hàng không Việt Nam, số 112-2000);
Mỹ - Việt Nam và quyền sở hữu trí tuệ của Steven Robinson (Tạp chí Châu Mỹ ngày
nay, số 3-1998); Đầu tư của Mỹ vào Việt Nam của Phạm Thị Thi (Tạp chí Châu Mỹ
ngày nay, số 5-2001); Vấn đề bình thường hóa quan hệ Việt Mỹ trong bối cảnh quốc
tế mới hiện nay của Vũ Văn Thư (Tạp chí Khoa học chính trị, số 6-2001); Quan hệ
kinh tế thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ của Trần Đình Vượng (Tạp chí Kinh tế châu Á
- Thái Bình Dương, số 3-1997).
Ngoài ra còn có nhiều tin và bài viết đăng trên các báo Nhân dân, Sài Gòn
giải phóng, Quốc tế, Thời báo kinh tế Việt Nam v.v… có liên quan đến đề tài. Đặc
biệt, mảng tài liệu từ Thông tấn xã Việt Nam như Tin hàng ngày, Tài liệu tham khảo
đặc biệt, Tài liệu tham khảo chủ nhật, tài liệu tham khảo hàng tháng v.v… có ý nghĩa
rất quan trọng đối với chúng tôi. Qua nguồn tư liệu của Thông tấn xã Việt Nam,
chúng tôi có thể tiếp cận những quan điểm, những đánh giá của các chính khách, các
học giả ở phương Tây kể cả Hoa Kỳ về các vấn đề liên quan đến quan hệ giữa chính
trị Việt Nam - Hoa Kỳ trong giai đoạn 1995 - 2005.
Bên cạnh đó, chúng tôi chú ý đến những bài viết, bài phát biểu, các tham luận

ở các hội nghị, hội thảo quốc tế, các cuộc trả lời phỏng vấn của báo chí của các nhà

7


lãnh đạo Đảng và Nhà nước ta có liên quan đến quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ, liên
quan đến quan điểm đối ngoại của Việt Nam đối với Hoa Kỳ, đặc biệt là giai đoạn
1995 - 2005 v.v… Ngoài ra, chúng tôi còn tham khảo nguồn tư liệu nước ngoài như:
“The Vietnam - U.S. Normalization Process, CRS Issue Brief for Congress”,
“Permanet normal trade relations for Vietnam”, “America’s Role in Asia”,… để có
bức tranh toàn cảnh về quan hệ hai nước. Sau cùng, chúng tôi tham khảo tư liệu từ
mạng internet, đặc biệt là website chính thức của các cơ quan đối ngoại và kinh tế
của

hai

nước

như:

,

,

,… Trong đó, trên website của Đại sứ quán
Hoa Kỳ tại Hà Nội, Đại sứ quán Việt Nam tại Hoa Kỳ, và Thương vụ Việt Nam tại
Hoa Kỳ có dành hẳn một chuyên mục để để cập về quan hệ giữa Việt Nam và Hoa
Kỳ.
Nhìn chung, qua tiếp cận các nguồn tư liệu, chúng tôi nhận thấy, hiện vẫn
chưa có một công trình nào nghiên cứu tập trung hoặc chuyên sâu về quan hệ chính

trị Việt Nam - Hoa Kỳ giai đoạn 1995 - 2005. Do đó, trên cơ sở kế thừa những công
trình đã có, chúng tôi cố gắng phát triển thêm những gì chúng tôi tiếp cận được để
hoàn tất công trình nghiên cứu này.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Như tên đề tài đã xác định, đối tượng nghiên cứu của luận văn là quan hệ
chính trị Việt Nam - Hoa Kỳ giai đoạn 1995 - 2005. Qua đó, luận văn tập trung phản
ánh quan hệ Việt Nam với Hoa Kỳ trên lĩnh vực chính trị. Việc nghiên cứu này nhìn
từ phía Việt Nam, và một số vấn đề liên quan đến chính trị như: Ngoại giao, quốc
phòng, an ninh, người Việt Nam định cư ở Hoa Kỳ. Trong đó có đề cập đến những
vấn đề cụ thể như: Vấn đề POW/ MIA, chất độc dioxin, “Hội chứng Việt Nam”…
Về mặt thời gian, đề tài tập trung nghiên cứu mối quan hệ chính trị Việt Nam
– Hoa Kỳ giới hạn trong vòng 10 năm (1995 – 2005) với hai giai đoạn cụ thể:
+

1995 – 2000: Quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ đã có những bước cải
thiện đáng kể trên nhiều lĩnh vực đặc biệt là việc Hoa Kỳ tuyên bố bình
thường hoá
8


quan hệ ngoại giao với Việt Nam (7-1995), việc ký kết Hiệp định Thương mại giữa
hai nước (7-2000) và chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton
cho thấy hai nước đã bình thường hoá hoàn toàn quan hệ giữa hai nước.
+

2001 – 2005: Trên những thành tựu đã đạt được giai đoạn trước, quan hệ
chính trị giữa Việt Nam và Hoa Kỳ tiếp tục có những bước phát triển mạnh
mẽ, đặc biệt là sự kiện quan trọng: Chuyến viếng thăm Hoa Kỳ của Thủ
tướng Việt Nam Phan Văn Khải (2005).

4. Phương pháp nghiên cứu

Trong quá trình thực hiện đề tài, luận văn sử dụng hai phương pháp chính là
phương pháp lịch sử và phương pháp lô-gích để giải quyết những vấn đề do đề tài đặt
ra. Bên cạnh đó, luận văn cũng sử dụng các phương pháp liên ngành khác như các
phương pháp nghiên cứu quan hệ quốc tế, thống kê, so sánh, tổng hợp… để phân tích
các sự kiện một cách khoa học và có hệ thống.
Tất cả các phương pháp đó đều được thực hiện trên nền tảng cơ sở phương
pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, trong đó tư tưởng
Hồ Chí Minh đóng vai trò nền tảng lý luận hàng đầu.
5. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần Dẫn luận, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và phần Phụ
lục. Luận văn được chia thành 3 chương:
Chương 1: Những nhân tố tác động đến quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ
giai đoạn 1995 – 2005
Chương này giới thiệu tổng quan về bối cảnh quốc tế và khu vực, sự phát triển
mạnh mẽ của Trung Quốc, cũng như các nước trong khu vực Đông Nam Á và APEC.
Nhằm cung cấp cho người đọc hiểu rõ hơn những chính sách của Đảng và nhà nước
Việt Nam trong thời kỳ đổi mới cũng như chiến lược toàn cầu mới của Hoa Kỳ thời
kỳ sau chiến tranh lạnh. Từ đó chỉ ra nguyên nhân thúc đẩy mối quan hệ chính trị
Việt Nam và Hoa Kỳ.
Chương 2: Thực trạng quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ (1995 – 2005)
Chương này giới thiệu toàn bộ diễn biến mối quan hệ chính trị Việt Nam 9


Hoa Kỳ. Đặc biệt tập trung vào những sự kiện quan trọng của quan hệ hai nước trong
giai đoạn này, cụ thể là việc hai nước bình thường hóa quan hệ ngoại giao và các vấn
đề nổi lên trong quan hệ chính trị Việt Nam và Hoa Kỳ. Bên cạnh đó, chương này
cũng chỉ ra những vấn đề còn tồn tại trong quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ.
Chương 3: Đặc điểm và triển vọng quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa Kỳ trong

những thập niên tiếp theo của thế kỷ XXI
Chương này phân tích những thành tựu đạt được trên cơ sở sự phát triển của
quan hệ chính trị giữa Việt Nam – Hoa Kỳ, từ đó rút ra những đặc điểm của mối quan
hệ này. Trên cơ sở đó, nêu ra triển vọng của mối quan hệ chính trị Việt Nam – Hoa
Kỳ. Và từ lĩnh vực chính trị thúc đẩy các mối quan hệ khác phát triển. Để từ đó có cái
nhìn khách quan và đưa ra một số kiến nghị để mối quan hệ giữa 2 nước nâng lên
một tầm cao mới.

10


CHƯƠNG 1

NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN QUAN HỆ
CHÍNH TRỊ VIỆT NAM - HOA KỲ GIAI ĐOẠN 1995 – 2005
1.1. Bối cảnh quốc tế và khu vực
1.1.1. Sự vận động của thế giới đầu thập niên 90 của thế kỷ XX
Từ những năm cuối thập niên 80 đến đầu thập niên 90 của thế kỷ XX đến nay,
tình hình thế giới có nhiều biến động quan trọng và phức tạp, đặc biệt là sự sụp đổ
của hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu và Liên Xô. Bản thân Hoa Kỳ và các đồng
minh của mình cũng có nhiều vấn đề được đặt ra trong bối cảnh mới. Những diễn
tiến của bối cảnh trên là cơ sở để Hoa Kỳ điều chỉnh chiến lược toàn cầu sau chiến
tranh lạnh.
Thứ nhất, sự tan rã của Liên Xô, siêu cường cạnh tranh toàn diện với Hoa Kỳ
về cả ý thức hệ, kinh tế, chính trị và quân sự, sau chiến tranh lạnh Hoa Kỳ trở thành
siêu cường thế giới duy nhất. Sự sụp đổ của hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và
Đông Âu, chủ nghĩa xã hội lâm vào khủng hoảng và về cơ bản môi trường quốc tế trở
nên thuận lợi hơn với Hoa Kỳ.
Mặt khác, xét trên bình diện quốc tế của thời kỳ quá độ của trật tự thế giới, với
sự sụp đổ của Liên Xô và cùng với nó là sự kết thúc chiến tranh lạnh, thế đối đầu hai

cực giữa 2 siêu cường không còn nữa, đã kéo theo những thay đổi trong trật tự chính
trị thế giới.
Chiến tranh lạnh kết thúc đã đem lại cho Hoa Kỳ nhiều sức mạnh, Hoa Kỳ
đóng vai trò khống chế trong nhiều vấn đề của thế giới. Sự trỗi dậy của các trung tâm
quyền lực như EU đã và đang tăng cường xu thế ngày càng độc lập trong quan hệ với
Hoa Kỳ. Trung Quốc với thành tựu sau nhiều năm tiến hành cải cách vừa qua hiện
đang trỗi dậy mạnh mẽ là nước có khả năng thách thức vai trò của Hoa Kỳ trong
tương lai. Nước Nga thời kỳ sau chiến tranh lạnh cũng đang chuyển mình, nỗ lực trên
đường khôi phục lại vị trí và ảnh hưởng của mình. Vì thế, một trong những vấn đề
đặt ra cho chiến lược toàn cầu của Hoa Kỳ sau chiến tranh lạnh là ngăn chặn
11


khả năng xuất hiện một siêu cường hoặc một nhóm nước có tiềm lực liên kết với
nhau thách thức vị trí siêu cường duy nhất của Hoa Kỳ.
Thứ hai, việc hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và các nước Đông Âu sụp
đổ là tổn thất lớn chưa từng có của phong trào cách mạng và phong trào xã hội chủ
nghĩa nói chung, chủ nghĩa xã hội hiện thực nói riêng. Các nước xã hội chủ nghĩa còn
lại đứng trước thách thức hết sức gay gắt. So sánh lực lượng trên thế giới thay đổi
theo hướng bất lợi cho phong trào cách mạng và hòa bình trên thế giới. Sự tan rã của
Liên Xô không thể không kéo theo những trăn trở về lý tưởng, hoang mang về niềm
tin vào chủ nghĩa xã hội trong một bộ phận giai cấp công nhân, nhân dân lao động.
Chính trong bối cảnh đó, mô hình kinh tế thị trường và các giá trị dân chủ phương
Tây trở thành sự lựa chọn của không ít quốc gia trên thế giới.
Thứ ba, thời kỳ sau chiến tranh lạnh, đấu tranh giai cấp và dân tộc, các cuộc
xung đột cục bộ, xung đột tôn giáo, sắc tộc trên thế giới không dịu đi mà tiếp tục diễn
ra gay gắt dưới những hình thức mới. Tình hình trên ở một mức độ nào đó đe dọa an
ninh của Hoa Kỳ, gây khó khăn cho việc thiết lập trật tự thế giới mới của Hoa Kỳ.
Song song đó thế giới đang đứng trước hàng loạt vấn đề kinh tế, xã hội, chính trị
phức tạp như đói nghèo, bệnh tật, ô nhiễm… cùng với mâu thuẫn và những xung đột

tôn giáo, sắc tộc, biên giới làm cho nhiều khu vực trên thế giới mất ổn định.
Thứ tư, đối với bản thân Hoa Kỳ, chiến tranh lạnh kết thúc, kinh tế lâm vào
tình trạng trì trệ, sức cạnh tranh của nền kinh tế giảm, thâm thụt cán cân buôn bán ở
mức báo động bởi vì trước đó là nguyên nhân quan trọng là chạy đua vũ trang tốn
kém đã trực tiếp tác động đến nền kinh tế Hoa Kỳ.
Về chính trị, hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và các nước Đông Âu tan rã
đã làm cho Hoa Kỳ mất đi một mối đe dọa rõ ràng, cụ thể đối với sự sống còn của
chủ nghĩa tư bản. Hoa Kỳ đang rất cần xác định rõ những lợi ích cơ bản của mình
trong tình hình mới và những thách thức chủ yếu đối với những lợi ích đó để xây
dựng một chiến lược mới cho thời kỳ sau chiến tranh lạnh.
Trong cuộc đấu tranh chính trị tư tưởng giữa chủ nghĩa xã hội với chủ nghĩa
12


tư bản vẫn tiếp tục diễn ra với những biểu hiện mới, đa dạng và phức tạp. Nội dung
của cuộc đấu tranh giữa hai chế độ chính trị xã hội khác nhau đã chuyển từ đối đầu
mang tính toàn cầu sang chấp nhận tính đa dạng hóa chế độ chính trị, vừa hợp tác,
vừa đấu tranh, cạnh tranh cùng tồn tại.
Trước những thay đổi của tình hình thế giới và ở các khu vực, hầu hết các
nước đều điều chỉnh chiến lược đối ngoại cho phù hợp với tình hình mới, mà nổi bật
nhất là sự điều chỉnh chiến lược đối ngoại của các nước lớn. Nó tác động sâu sắc đến
nhiều quốc gia, dân tộc. Trong bối cảnh so sánh lực lượng trên thế giới thay đổi mạnh
mẽ, các nước lớn đều chú trọng điều chỉnh chính sách đối ngoại theo hướng tăng
cường mở rộng quan hệ nhằm phát huy ảnh hưởng, giành giật lợi ích về mọi mặt và
tạo lập một vị thế có lợi nhất trong quá trình hình thành trật tự thế giới mới. Cách
thức tập hợp trở nên đa dạng, linh hoạt và cơ động hơn. Lợi ích quốc gia, dân tộc có
vị trí nổi trội đang qui định mục tiêu, nội dung, phương châm, chính sách đối ngoại
và cách thức tập hợp của mỗi nước.
1.1.2. Sự điều chỉnh chiến lược toàn cầu của Hoa Kỳ thời kỳ sau chiến tranh lạnh
Những điều chỉnh chính sách của các nước lớn đối với khu vực châu Á – Thái

Bình Dương sau chiến tranh lạnh đã và đang tác động mạnh mẽ đến cục diện khu vực
này nói chung và Đông Nam Á nói riêng, làm xuất hiện những phương thức tập hợp
cơ động, linh hoạt nhưng cũng rất phức tạp. Sự ổn định chính trị và phát triển kinh tế
ở khu vực này nhiều thập niên qua phụ thuộc khá nhiều vào yếu tố các nước lớn.
Nhìn tổng thể, các nước lớn do quyền lợi khác biệt nhau nên có nhiều mâu thuẫn ở
đây. Song, xu hướng chung là họ thường thỏa hiệp, phân chia lợi ích với nhau và điều
đó trong nhiều trường hợp làm phương hại đến lợi ích các nước vừa và nhỏ. Bởi vậy
các nước vừa và nhỏ thường thực hiện chính sách duy trì quan hệ cân bằng với các
nước lớn. Bên cạnh đó tìm cách tận dụng cả những cơ hội nảy sinh chính từ những
mâu thuẫn trong quan hệ giữa các nước lớn với nhau.
Chiến lược đối ngoại của các nước lớn, đặc biệt là của Hoa Kỳ có ảnh hưởng
sâu sắc đối với hòa bình, an ninh và sự phát triển của các nước trong khu vực và trên
thế giới. Bất kỳ nước nào cũng phải tính đến các nước lớn trong việc hoạch định
13


chính sách đối ngoại của mình và có đối sách xử lý các vấn đề trong quan hệ với các
nước lớn. Những động thái trên đây tác động mạnh mẽ đối với Việt Nam, vừa là cơ
hội, vừa là thách thức lớn, buộc chúng ta phải nhận thức đầy đủ và có đối sách thích
hợp với xu thế chung, và với từng nước lớn đặc biệt là với Hoa Kỳ.
Chiến lược toàn cầu của Hoa Kỳ sau chiến tranh lạnh được định hình dưới
chính quyền Tổng thống Bush (cha), thông qua việc điều chỉnh trong chiến lược
“Vượt trên ngăn chặn”. Báo cáo Chiến lược an ninh quốc gia vào tháng 8/1991 đã
nhấn mạnh mục tiêu của Hoa Kỳ là vượt trên ngăn chặn, tìm kiếm sự hòa nhập của
Liên Xô vào hệ thống quốc tế, thúc đẩy tự do dân chủ và cải cách chính trị - kinh tế
ở Liên Xô; thiết lập trật tự thế giới mới và vai trò lãnh đạo không thể thiếu của Hoa

Kỳ. Dưới chính quyền Bill Clinton, với bản đánh giá từ dưới lên trên (tháng 91993), chiến lược đối ngoại mới “Cam kết và mở rộng” của Hoa Kỳ (1995) và
Chiến lược An ninh quốc gia cho thế kỷ XXI (1997) đã từng bước xác định toàn
diện chiến lược an ninh để bảo vệ lợi ích quốc gia. Đặc biệt vào năm 2000, Hoa

Kỳ đưa ra “Chiến lược an ninh quốc gia cho thế kỷ mới” đã xây dựng một cách
hệ thống, toàn diện các quan điểm chiến lược mang tính toàn cầu cho thời kỳ sau
chiến tranh lạnh [22, tr.17].
Cũng như các chiến lược trước đó, một trong những cơ sở để xây dựng chiến
lược toàn cầu sau chiến tranh lạnh của Hoa Kỳ là xác định rõ lợi ích quốc gia trên các
lĩnh vực cốt yếu trong bối cảnh quốc tế mới, chiến lược an ninh quốc gia cho thế kỷ
mới xác định rõ những lợi ích sau: Một là, những lợi ích sống còn; Hai là, những lợi
ích quốc gia quan trọng; Ba là, những lợi ích nhân đạo và những lợi ích khác. Như
vậy sau chiến tranh lạnh, lợi ích quốc gia của Hoa Kỳ được xác định trên các lĩnh
vực kinh tế, chính trị và an ninh. Những lợi ích này nhằm đảm bảo duy trì vị trí siêu
cường số 1 của Hoa Kỳ trong một thế giới có nhiều trung tâm quyền lực.
Thực thi ba mục tiêu chiến lược trên. Hoa Kỳ xác định rõ các đường hướng ở
từng khu vực như sau:
Với châu Âu: “Xây dựng một châu Âu hòa nhập, dân chủ, thịnh vượng và hòa
bình” và “phối hợp với các đồng minh và đối tác của chúng ta (Mỹ) khắp Đại
14


Tây Dương để đối phó với những thách thức toàn cầu…” [22, tr.22]. Tại đây, Hoa Kỳ
tập trung xây dựng một nền kinh tế thế giới mở cửa hơn không có những trở ngại
buôn bán và đầu tư xuyên Đại Tây Dương, coi “NATO là chiếc neo cam kết ở châu
Âu và yếu tố quyết tử xuyên Đại Tây Dương”. Để thực hiện những cam kết đối với
NATO, “sẽ duy trì khoảng 100.000 quân ở châu Âu”, “duy trì các quan hệ có tính
chất sống còn xuyên Đại Tây dương của chúng ta (Mỹ) và giữ vai trò lãnh đạo của
Mỹ trong NATO”.
Với khu vực Balkan và Đông Nam Âu: Thúc đẩy sự hòa nhập một số nền dân
chủ mới vào trào lưu chính của châu Âu. Với các nước vùng Ban tích: Hội nhập một
số nước như Latvia, Litva, Estonia vào cộng đồng xuyên Đại Tây Dương.
Với Đông Á và Thái Bình Dương: Một cộng đồng Thái Bình Dương mới gắn
lợi ích an ninh với sự tăng trưởng kinh tế, dân chủ và nhân quyền. Trong đó, với

Đông Nam Á, việc “phát triển các quan hệ an ninh và kinh tế tay đôi và khu vực góp
phần ngăn chặn và giải quyết xung đột và mở rộng tham gia của Hoa Kỳ vào các hoạt
động kinh tế của khu vực”. Với lợi ích chiến lược đó, mục tiêu an ninh của Mỹ trong
khu vực được chú trọng là: Một là, Duy trì liên minh an ninh của Mỹ với Australia,
Thái Lan, Philippnines; Hai là, Duy trì dàn xếp an ninh với Singapore và các nước
ASEAN khác; Ba là, Khuyến khích sự nổi lên của một AESAN hùng mạnh, liên kết
có khả năng tăng cường an ninh và thịnh vượng khu vực [22, tr.22].
Như vậy, chiến lược toàn cầu của Hoa Kỳ sau chiến tranh lạnh được xây dựng
hết sức toàn diện, bao gồm tất cả các mặt quân sự, kinh tế, chính trị tư tưởng.
1.1.3. Tình hình khu vực châu Á – Thái Bình Dương và Đông Nam Á
1.1.3.1. Sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc
Nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa ra đời vào ngày 1-10-1949. Trung Quốc
được xem là một quốc gia xã hội chủ nghĩa rộng lớn với dân số đông nhất trên thế
giới. Tháng 12-1978, Hội nghị Trung ương 3 của Đảng Cộng sản Trung Quốc đã đi
vào lịch sử đất nước Trung Hoa, khi quyết định chuyển trọng tâm công tác của toàn
Đảng từ chỗ coi đấu tranh giai cấp là chính sang lấy xây dựng kinh tế là nhiệm vụ
trọng tâm, mở đầu cuộc cải cách và mở cửa, dân chủ hóa đời sống chính trị và
15


xóa bỏ kinh tế kế hoạch để phát triển đất nước. Trong thời kỳ chiến tranh lạnh, sự đối
đầu Xô – Mỹ đã chi phối hầu hết các quan hệ quốc tế. Đồng thời do tính chất áp đặt
của trật tự 2 cực đã tạo ra những mâu thuẫn nội bộ trong mỗi khối, đặc biệt là khi
tương quan lực lượng đã thay đổi, hai cực suy yếu tương đối trong khi các đối tác
khác đang lớn mạnh dần lên thì ý thức độc lập dân tộc, đòi hỏi sự bình đẳng trong
quan hệ quốc tế của các nước ngày càng được nâng cao. Tình hình này tác động
mạnh mẽ đối với Trung Quốc. Thêm vào đó, tình hình nội bộ Trung Quốc phần lớn
thời gian của giai đoạn chiến tranh lạnh có nhiều bất ổn, kinh tế không phát triển.
Trong bối cảnh đó, Trung Quốc đã có những bước điều chỉnh chiến lược đối ngoại và
tư duy phát triển nền kinh tế rất linh hoạt.

Từ giữa những năm 80 của thế kỷ XX, trước yêu cầu về xây dựng kinh tế,
thực hiện “Bốn hiện đại hóa”, từ cuối thập kỷ 80 Trung Quốc đã củng cố quan hệ với
các nước lớn, cải thiện quan hệ với các nước láng giềng và các nước trong khu vực
tạo được một môi trường hòa bình, ổn định, nâng cao vai trò, vị thế của mình và thực
tế cho thấy thực lực của Trung Quốc ngày càng lớn mạnh về tất cả các lĩnh vực, đặc
biệt là lĩnh vực kinh tế. Sau hai mươi năm cải cách mở cửa nền kinh tế của Trung
Quốc đã đạt được nhiều thành tựu kinh tế đặc biệt trong những năm 90 của thế kỷ
XX, Trung Quốc đã thành công trong việc làm cho nền kinh tế quốc dân “Hạ cánh
mềm”, ứng phó có hiệu quả với cuộc khủng hoảng tài chính ở châu Á…, nền kinh tế
tiếp tục tăng trưởng và ổn định, GDP bình quân giai đoạn 1993 – 2005 tăng trưởng
9,9%/năm, nhiều năm liền là nền kinh tế tăng trưởng cao nhất thế giới. Trung Quốc
đã là công xưởng lớn và thị trường lớn của thế giới, với sự phát triển mạnh mẽ của
Trung Quốc, điều đó vừa là thách thức đối với kinh tế Việt Nam trong quá trình vươn
ra thị trường thế giới phải đương đầu với hàng hóa và dịch vụ giá cả cạnh tranh, chất
lượng tốt của nước này, vừa là cơ hội để kích thích tăng trưởng kinh tế hướng vào thị
trường rộng lớn, đang gia tăng nhanh chóng nhu cầu hàng hóa và dịch vụ, mà các
nước láng giềng như Việt Nam để có cách tiếp thị tốt thì sẽ mở ra triển vọng to lớn.
Trong suốt hơn thập niên qua, kể từ ngày quan hệ hai nước bình thường hóa,
16


với vị trí đặc biệt vừa là nước láng giềng, vừa là nước lớn, Trung Quốc luôn là một
trong những ưu tiên chính trong chính sách đối ngoại của Việt Nam. Đảng, Chính
phủ và nhân dân Việt Nam hết sức quý trọng tình hữu nghị truyền thống với nhân dân
Trung Quốc.
1.1.3.2. Sự hình thành và phát triển của Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á –
Thái Bình Dương (APEC)
Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương (APEC) được thành lập
vào tháng 11-1989 trong bối cảnh xu hướng liên kết kinh tế phát triển mạnh mẽ, phát
triển kinh tế, đẩy mạnh tự do hóa thương mại và đầu tư, nâng cao năng lực cạnh

tranh… trở thành những ưu tiên trong quan hệ hợp tác ở khu vực châu Á – Thái Bình
Dương. Trong tình hình ấy, APEC ra đời và đáp ứng kỳ vọng vào các nền kinh tế khu
vực là thiết lập một cơ chế hợp tác nhằm nắm bắt những cơ hội, ứng phó với những
thách thức mới do những chuyển biến của tình hình thế giới và khu vực, đẩy mạnh tự
do hóa thương mại và đầu tư, thúc đẩy tăng trưởng và phát triển bền vững của các
nền kinh tế thành viên.
Trong những năm qua, APEC đã trải qua nhiều cột mốc đáng nhớ, từ chỗ là
diễn đàn cấp bộ trưởng, sau bốn năm hoạt động, năm 1993 tại Hoa Kỳ, APEC nâng
cấp thành hội nghị cấp cao hằng năm từ chỗ chỉ có 12 thành viên, đến nay APEC đã
mở rộng gồm 21 nền kinh tế có trình độ phát triển đa dạng, không chỉ có các nền
kinh tế phát triển cao như: Hoa Kỳ, Canada, Hàn Quốc, mà có cả những nền kinh tế
mới nổi như Trung Quốc, Nga… vì vậy, hợp tác APEC có những nét đặc thù dựa trên
nguyên tắc “Đồng thuận, tự nguyện và không ràng buộc”. Năm 1994, tại Hội nghị
cấp cao APEC lần thứ 2 tại Bogor (Indonesia), lãnh đạo các nền kinh tế APEC đưa ra
tuyên bố Bogor, xác định mục tiêu và tầm nhìn dài hạn của APEC đến năm 2020 với
hai dấu mốc quan trọng là thực hiện tự do hóa thương mại và đầu tư tại châu Á –
Thái Bình Dương đối với các nền kinh tế phát triển vào năm 2010 và các nền kinh tế
đang phát triển vào năm 2020.
Hợp tác APEC với ba trụ cột là tự do hóa, thuận lợi hóa thương mại, đầu tư và
hợp tác kinh tế kỹ thuật, đã giành được nhiều thành tựu to lớn. APEC đã trở
17


thành một diễn đàn liên khu vực quan trọng, kết nối nhiều nền kinh tế năng động và
đóng góp cho sự phồn vinh và phát triển bền vững trong khu vực cũng như trên thế
giới. Mặc dù phải ứng phó với những tác động sâu sắc của toàn cầu hóa, phải đối mặt
với cuộc khủng hoảng tài chính năm 1997 – 1998, APEC vẫn đứng vững và thể hiện
rõ sức sống của một khu vực phát triển năng động nhất trên thế giới. Hơn 60% GDP,
50% thương mại và 70% tăng trưởng toàn cầu là có sự đóng góp của các thành viên
APEC. Không những thế APEC tiếp tục được đánh giá là nơi có nhiều nền kinh tế

năng động nhất thế giới, có khả năng phục hồi mạnh mẽ nhất sau khủng hoảng, và
được kỳ vọng sẽ là động lực của nền kinh tế toàn cầu.
Trong bối cảnh chủ nghĩa khủng bố và sự gia tăng của các mối đe dọa an ninh
phi truyền thống đặt ra những thách thức mới cho khu vực, sự quan tâm của APEC
không chỉ giới hạn trong hợp tác kinh tế mà đã mở rộng sang vấn đề an ninh và chính
trị của khu vực. Không chỉ dừng lại ở những thành tựu trong khu vực, APEC còn có
nhiều đóng góp cho mang ý nghĩa toàn cầu, đặt nền móng cho sự ra đời của tổ chức
Thương mại thế giới (WTO).
Thực hiện chính sách đối ngoại đa phương hóa, đa dạng hóa và hội nhập kinh
tế quốc tế. Việt Nam chính thức gia nhập APEC năm 1998. Nhìn lại toàn bộ quá trình
của APEC có thể thấy đây là một diễn đàn có đóng góp quan trọng đối với Việt Nam
trên con đường hội nhập. Cùng với ASEAN, APEC đã mang đến cho Việt Nam
những lợi ích thiết thực cả về kinh tế, chính trị và văn hóa trong hợp tác đa phương,
đồng thời là một kênh hiệu quả để đẩy mạnh hợp tác song phương với các nền kinh tế
thành viên APEC.
1.1.3.3. Sự phát triển của các nước khu vực Đông Nam Á
(*)

Đông Nam Á (South East Asia) là khu vực 11 quốc gia , nằm ở phía đông
2

nam lục địa châu Á có diện tích 4,7 triệu km , có chế độ nhà nước, chế độ chính trị
và trình độ phát triển kinh tế khác nhau, với số dân trên 500 triệu người. Trong các
nước Đông Nam Á chỉ có Lào là không tiếp xúc với biển còn lại 10 quốc gia đảo
( Brunei, Campuchia, Indonesia, Đông Timor, Lào, Myanmar, Malaysia, Philippines, Thái Lan, Việt Nam
và Singapore.

18

hoặc nằm trên bán đảo, có tiếp xúc với biển Đông, Ấn Độ Dương hoặc Thái Bình
Dương. Do đó, Đông Nam Á được xem là chiếc cầu nối đại dương, nằm ở vị trí trọng
yếu, nơi nối liền các mạch giao thông giữa các châu lục và đại dương. Trong bối cảnh
của những thập niên sau Chiến tranh thế giới thứ hai, sự phát triển nổi bật nhất của
Đông Nam Á được đánh dấu bởi sự hình thành và hoạt động của Hiệp hội các quốc
gia Đông Nam Á (ASEAN). Ngày 8-8-1967 tại Bangkok (Thái Lan), các Ngoại
trưởng của 5 nước Đông Nam Á là Malaysia, Indonesia, Thái Lan, Philippines và
Singapore đã tuyên bố thành lập ASEAN. Sau đó là lần lượt gia nhập tổ chức này là
Brunei (1984), Việt Nam (1995), Lào và Myanmar (1997), và Campuchia (1999).
Thời kỳ chiến tranh lạnh, Đông Nam Á trở thành một trong những địa bàn tranh
giành ảnh hưởng chủ yếu giữa hai siêu cường là Xô – Mỹ. Các nước trong khu vực,
trực tiếp hay gián tiếp đều bị lôi cuốn hoặc chịu ảnh hưởng của những tính toán trong
chiến lược toàn cầu của hai siêu cường. Các nước Đông Nam Á do đó đứng trước
nhiều thách thức của một thế giới đối cực toàn diện.
Sau Chiến tranh lạnh, xu thế đối đầu Đông - Tây không còn, song Đông Nam
Á vẫn là nơi được sự “quan tâm” của nhiều nước lớn. Các nước lớn tìm cách can dự

vào khu vực nhằm duy trì, bảo vệ và thúc đẩy lợi ích của họ. Để bảo vệ lợi ích
của mình ở khu vực, Hoa Kỳ đã và đang tăng cường duy trì, thiết lập quan hệ
trên các lĩnh vực quan trọng với nhiều nước Đông Nam Á và kể cả các nước châu
Á – Thái Bình Dương như Nhật Bản, Australia, Hàn Quốc, v.v… Chính vì vậy,
cục diện chính trị Đông Nam Á thời kỳ sau chiến tranh lạnh tiếp tục có biến động
theo các chiều hướng khác nhau do các yếu tố bên trong và bên ngoài tác động.
Trên bình diện kinh tế, dưới tác động của cuộc cách mạng khoa học và công
nghệ hiện đại, nền kinh tế thế giới và khu vực phát triển cả về trình độ lẫn qui mô
chưa từng thấy. Kinh tế trở thành yếu tố có ý nghĩa chi phối trong các mối quan hệ
quốc tế. Tiến trình toàn cầu hóa, khu vực hóa cũng được thúc đẩy mạnh mẽ với sự
hình thành các thiết chế, tổ chức tài chính- tiền tệ, thương mại…Sự thừa nhận và chú
trọng ưu tiên phát triển kinh tế là mục tiêu hàng đầu của mỗi quốc gia là hệ quả của
sự tác động đó. Trong đó việc giữ môi trường hòa bình ổn định là diễu kiện

19


không thể thiếu để phát triển kinh tế.
Các quốc gia Đông Nam Á với những lợi thế có được đã và đang đứng trước
nhiều vận hội của tiến trình hợp tác, liên kết cùng phát triển, với nhiều ưu thế về địa
lý tự nhiên, tài nguyên, lại là địa bàn có vị trí chiến vô cùng quan trọng trong hệ
thống đường hàng hải quốc tế. Đây là khu vực chiến lược có quan hệ về lợi ích với
tất cả các cường quốc trên thế giới.
Sau Chiến tranh lạnh, diện mạo về chính trị và kinh tế cũng thay đổi so với
các khu vực khác, là Vấn đề Campuchia được giải quyết bởi giải pháp toàn diện, sự
cải thiện nhanh chóng quan hệ giữa các nước Đông Dương và Myanmar với ASEAN.
Đó là xu thế hòa bình, hợp tác và phát triển được tăng cường trong khu vực. Đó là sự
cải thiện quan hệ giữa các nước lớn đã tạo điều kiện thuận lợi cho các nước Đông
Nam Á thúc đẩy bình thường hóa quan hệ với các nước lớn vốn bị ngăn cách trong
chiến tranh lạnh. Việt Nam, Indonesia, Brunei, Singapore bình thường hóa quan hệ
ngoại giao với Trung Quốc. Tình hình trên đã góp phần thúc đẩy xu thế hòa bình, hợp
tác và phát triển. Điều này cũng có nghĩa, sau chiến tranh lạnh, Đông Nam Á là một
điểm nóng trước kia đã nhanh chóng trở thành địa bàn qui tụ các nỗ lực quan hệ giữa
các nước. Với những chuyển động tích cực trong đời sống an ninh chính trị và kinh tế
ở Đông Nam Á sau chiến tranh lạnh, đã tới quá trình quan hệ hợp tác quốc tế của khu
vực. Biểu hiện rõ nhất là việc Hoa Kỳ, Nhật Bản, Tây Âu, Trung Quốc, Hàn Quốc và
nhiều nước khác quan tâm và hướng tới thị trường Đông Nam Á, Thúc đẩy giao lưu
chuyển vốn đầu tư, chuyển giao công nghệ buôn bán với khu vực.
Những chuyển biến tích cực của các nước Đông Nam Á đã làm cho vị trí
chiến lược của khu vực này phát triển mạnh mẽ. Đặc điểm hàng đầu hiện nay là sự
phát triển tích cực các nỗ lực hợp tác và liên kết khu vực. Cũng do đó, các thành viên
của hiệp hội đã và đang thu được nhiều thành quả tốt đẹp trong phát triển kinh tế- xã
hội và an ninh chính trị.

20


1.2. Tình hình và chính sách đối ngoại của Việt Nam
1.2.1. Tình hình Việt Nam
Sau khi giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, Việt Nam đứng trước
nhiều khó khăn, thách thức mới. Trên thế giới, cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa xã hội
và chủ nghĩa tư bản có nhiều diễn biến phức tạp; hầu hết các nước xã hội chủ nghĩa
lâm vào khủng hoảng về kinh tế-xã hội. Ở trong nước, tư tưởng chủ quan, say sưa với
thắng lợi, nôn nóng muốn tiến nhanh lên chủ nghĩa xã hội trong một thời gian ngắn,
dẫn đến việc bố trí sai cơ cấu kinh tế, cơ cấu đầu tư, cộng với những khuyết điểm của
mô hình kế hoạch hóa tập trung quan liêu, bao cấp bộc lộ ngày càng rõ, làm cho kinh
tế - xã hội rơi vào trì trệ, khủng hoảng, đời sống nhân dân gặp rất nhiều khó khăn.
Bên cạnh đó, Việt Nam lại bị các thế lực thù địch bao vây, cấm vận; các cuộc chiến
tranh biên giới Tây Nam và biên giới phía Bắc xảy ra, hậu quả rất nặng nề.
Trước tình hình đó, Ðảng và Nhà nước Việt Nam thấy rằng không còn sự lựa
chọn nào khác là phải đổi mới, trước hết là đổi mới cách nghĩ, cách làm nhằm xây
dựng chủ nghĩa xã hội một cách có hiệu quả hơn. Đại hội lần thứ VI của Đảng Cộng
sản Việt Nam (tháng 12-1986) đã đưa ra đường lối đổi mới toàn diện đất nước, đặc
biệt là đổi mới tư duy, trước hết là tư duy kinh tế; nắm vững quy luật khách quan, lấy
dân làm gốc… Nhờ vận dụng đúng đắn các quy luật thông qua các chủ trương, chính
sách, sản xuất trong nước ngày càng phát triển, lưu thông ngày càng thông suốt, đời
sống vật chất và văn hóa của nhân dân từng bước được ổn định và nâng cao, xã hội
ngày càng lành mạnh, qua đó, chế độ xã hội chủ nghĩa ngày càng được củng cố…
Với tư duy và đường lối phát triển kinh tế mới, chúng ta đã từng bước làm cho
sức sản xuất phát triển khá nhanh, cơ sở vật chất được tăng cường, đời sống nhân dân
không ngừng được cải thiện. Tốc độ tăng trưởng GDP bình quân đạt 7,5%/năm. Thu
nhập bình quân đầu người từ 200 USD năm 1990 tăng lên khoảng
600 USD năm 2005. Tỷ lệ hộ nghèo trong cả nước đã giảm từ 30% năm 1992 xuống

còn 7% năm 2005, được Liên Hiệp Quốc đánh giá là “hoàn thành sớm hơn so với
kế
21


hoạch toàn cầu: giảm một nửa tỷ lệ nghèo vào năm 2015”.
Sự nghiệp giáo dục - đào tạo và khoa học - công nghệ có bước phát triển mới.
Công tác chăm sóc sức khỏe nhân dân có tiến bộ. Cùng với phát triển kinh tế, cơ cấu
tổ chức và phương thức hoạt động của hệ thống chính trị nước ta đã có nhiều đổi mới
theo hướng ngày càng dân chủ hơn, năng động hơn. Về quốc phòng, an ninh, chúng
ta đã nhận thức ngày càng sâu sắc hơn mối quan hệ giữa xây dựng và bảo vệ Tổ
quốc; giữa kinh tế và quốc phòng - an ninh - đối ngoại và đã kịp thời ngăn chặn, dập
tắt một số vụ gây rối, bạo loạn chính trị của các đối tượng phản động trong và ngoài
nước. Về đối ngoại, đến năm 2001, Việt Nam đã có quan hệ ngoại giao với
167 nước trong tổng số hơn 200 nước trên thế giới; có quan hệ thương mại với 221

nước và vùng lãnh thổ; đã tham gia Hiệp hội các quốc gia Ðông Nam Á
(ASEAN) và Diễn đàn hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC).
Trên cơ sở những thành tựu đã đạt được, về mặt đối ngoại, Việt Nam đã và
đang thúc đẩy xây dựng quan hệ hữu nghị với các nước trong khu vực, tăng cường
hợp tác để duy trì một môi trường hòa bình, ổn định lâu dài phục vụ công cuộc phát
triển kinh tế - xã hội đất nước. Từ mối quan hệ hợp tác nhiều mặt với các nước, vị thế
và uy tín của Việt Nam sẽ ngày càng được đề cao trong khu vực cũng như trên trường
quốc tế. Trên cơ sở đường lối đối ngoại và nhu cầu phát triển của đất nước trong thời
kỳ mới, Việt Nam nhận thấy Hoa Kỳ là một trong những đối tác quan trọng, có nhiều
tiềm năng để Việt Nam thiết lập và mở rộng quan hệ.
1.2.2. Chính sách đối ngoại của Việt Nam đối với Hoa Kỳ

Bước vào nửa cuối thập niên 90 của thế kỷ XX, trong quá trình thực hiện
phương châm “đa phương hoá, đa dạng hoá quan hệ quốc tế với tinh thần Việt Nam

muốn là bạn với tất cả các nước trong cộng đồng thế giới, phấn đấu vì hoà bình, độc
lập và phát triển”, chúng ta đặc biệt coi trong quan hệ với các nước lớn, trong đó có
Hoa Kỳ. Thực tế, tuyên bố của Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton này 11-7-1995 cũng
như tuyên bố của Thủ tướng Việt Nam Võ Văn Kiệt ngày 12-7-1995 mới chỉ là sự
chính thức xác định việc bình thường hoá quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ về mặt ngoại
giao. Từ các tuyên bố này, đến việc bình thường hoá hoàn toàn quan hệ Việt Nam –
22


Hoa Kỳ còn cả một chặng đường dài.
Xuất phát từ tình hình đó, quan điểm và chính sách của Việt Nam đối với Hoa
Kỳ sau khi bình thường hoá quan hệ ngoại giao là rất rõ ràng. Thủ tướng Võ Văn
Kiệt đã tuyên bố Việt Nam: “sẵn sàng cùng chính phủ Hoa Kỳ thoả thuận một khuôn
khổ mới giữa hai nước trên cơ sở bình đẳng, tôn trọng độc lập, chủ quyền, không
can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, cùng có lợi và phù hợp với các nguyên tắc
phổ biến của luật pháp quốc tế. Tôi mong rằng chính phủ và nhân dân hai nước sẽ
hợp tác có hiệu quả trong việc tiếp tục giải quyết các vấn đề nhân đạo do chiến tranh
để lại ở cả hai bên, mở rộng quan hệ trên các lĩnh vực hai bên cùng quan tâm, trước
hết là các lĩnh vực kinh tế, thương mại, khoa học – kỹ thuật…” [77, tr.36].
Không chỉ quan hệ với Chính phủ Hoa Kỳ, Việt Nam còn chú trọng quan hệ với
cộng đồng người Mỹ gốc Việt đang sinh sống ở Hoa Kỳ. Điều này được Thủ tướng
Việt Nam Võ Văn Kiệt nêu rõ: “Chính phủ và nhân dân Việt Nam cho rằng, bước
phát triển mới của quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ sẽ tạo điều kiện cho cộng đồng người
Việt Nam ở Mỹ gần gũi hơn với đất nước. Chính phủ Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt
nam kêu gọi đồng bào Việt Nam tại Hoa Kỳ hãy đoàn kết giúp đỡ lẫn nhau, phấn đấu
cho mình một cuộc sống yên bình và thịnh vượng, góp phần phát triển mối quan hệ
mới giữa Việt Nam và Hoa Kỳ, chung sức với đồng bào trong nước xây dựng Tổ quốc
Việt Nam dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng và văn minh” [77, tr.36-37].
Trong quan hệ với Hoa Kỳ giai đoạn 1995-2000, Việt Nam tiếp tục thực hiện
phương châm “khép lại quá khứ, hướng tới tương lai”, cùng hợp tác và có lợi. quan

điểm của ta là tích cực, chủ động và tạo điều kiện để cùng với Hoa Kỳ nhận rõ việc
phát triển quan hệ giữa hai nước là phù hợp với lợi ích của hai nước, lợi ích của khu
vực và quốc tế. Bên cạnh đó, phía Việt Nam cũng kiên quyết đấu tranh chống lại mọi
ý đồ của Hoa Kỳ nhằm can thiệp vào công việc nội bộ của Việt Nam để thực hiện
“diễn biến hoà bình” ở Việt Nam.
Bước vào thế kỷ XXI, những chuyển động của thế giới và khu vực châu Á –
23


Thái Bình Dương, đã tác động đến Việt Nam, trước hết là đến quá trình triển khai
thực hiện chính sách đối ngoại, trong đó có chính sách đối với Hoa Kỳ. Trong giai
đoạn mới, chính sách của Việt Nam đối với Hoa Kỳ là một bộ phận trong chính sách
của Việt nam đối với các nước lớn. Đối với Việt Nam tư tưởng chỉ đạo trong quan hệ
với các nước lớn là tạo lập cân bằng lợi ích, một mặt thúc đẩy quá trình cải thiện, mở
rộng và phát triển với từng nước lớn, mặt khác vẫn tiếp tục giữ vững độc lập, thống
nhất và định hướng xã hội chủ nghĩa, không để các nước lớn thao túng, áp đặt hoặc
lôi kéo.
Đại hội lần thứ IX của Đảng Cộng sản Việt Nam (4- 2001) khẳng định: “Thúc
đẩy quan hệ đa dạng với các nước phát triển, xuất phát từ nhận thức rằng các nước
lớn, các nước phát triển đóng vai trò quan trọng trong quan hệ quốc tế nhất là trong
lĩnh vực kinh tế, tuy đang chi phối quá trình toàn cầu hoá, nhưng họ cũng có nhu cầu
mở rộng quan hệ hợp tác vì lợi ích của chính họ đồng thời giữa họ với nhau cũng tồn
tại nhiều mâu thuẫn về lợi ích, cho nên chúng ta cần và có thể tranh thủ phát triển
quan hệ đa dạng, bao gồm cả quan hệ chính phủ và phi chính phủ trên cả các lĩnh vực
chính trị, kinh tế, văn hoá, khoa học, công nghệ… với các nước đó để thu hút nguồn
vốn, công nghệ, kinh nghiệm quản lý, v.v… tạo môi trường hoà bình, ổn định lâu dài
cho sự phát triển đất nước” [18, tr.121-122].
Nghị quyết Trung ương VIII (7-2003) về “Chiến lược bảo vệ Tổ quốc trong tình
hình mới), Đảng ta nêu quan điểm về “đối tác”, và “đối tượng”, xác định thúc đẩy
quan hệ với các nước trung tâm lớn trên nguyên tắc bình đẳng, cùng có lợi, không

can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, tạo thế đan xen lợi ích giữa các nước; tránh
bị rơi vào thế đối đầu, cô lập hay lệ thuộc [5, tr.44]. Đây là bước phát triển mới trong
chính sách của Việt Nam trong quan hệ với các nước lớn, đặc biệt, Hoa Kỳ đóng một
vai trò quan trọng trong chiến lược phát triển của Việt Nam. Về chính trị, do Hoa Kỳ
đóng vai trò chi phối trong nhiều tổ chức quốc tế và trong quan hệ với các nước nên
việc phát triển quan hệ với Hoa Kỳ sẽ tạo điều kiện cho Việt Nam hội nhập vào cộng
đồng quốc tế. Hơn nữa việc tạo lập quan hệ tốt với tất cả các nước lớn còn giúp duy
trì sự ổn định, hoà bình và thịnh vượng không chỉ cho
24