Giáo trình chăn nuôi cơ bản - Chương 1

B

GIÁO D C VÀ ðÀO T O

TRƯ NG ð I H C NƠNG NGHI P 1-HÀ N I
MSc. Ph¹m Quang Hùng GS.TS. Đặng Vũ Bình
ThS. Nguyễn Văn Thắng ThS. Đo n Liên ThS. Nguyễn Thị Tú
Chủ biên: MSc. Phạm Quang Hùng

Giáo trình

Chăn nuôi cơ bản

H Nội - 2006

-1-


L i nói đ u
Giáo trình Chăn ni cơ b n (CNCB) đư c m t s th y cơ giáo trong khoa CNTY
trư ng ðHNN I biên so n.
Giáo trình này trang b cho sinh viên nh ng ki n th c cơ b n nh t v các bi n pháp k
thu t chăn ni trong giai đo n hi n nay và trong th i gian s p t i. Nh ng ki n th c này dùng
ñ gi ng d y cho các ñ i tư ng là sinh viên ðH Nông nghi p mà không ñư c h c chuyên
ngành chăn nuôi như kinh t , tr ng tr t, cơ khí…
Chúng tơi đã tham kh o nhi u tài li u c a các tác gi trong và ngồi nư c đ biên so n
giáo trình này. Nhưng do yêu c u c a ñ i tư ng ph c v và khuôn kh c a chương trình nên
các chương ch gi i thi u nh ng ki n th c c n thi t nh t. Trong ch ng m c, giáo trình biên
so n và xu t b n l n ñ u tiên nên khơng tránh kh i thi u sót. Mong các đ c gi thơng c m và
góp ý đ b sung giáo trình hồn thi n hơn.
Các tác gi

-2-


Bài m ñ u
I. T m quan tr ng c a ngành chăn nuôi
1.1. Cung c p th c ph m
Con ngư i c n ph i có nh ng ch t dinh dư ng đ duy trì s s ng. Ngồi nư c và
khơng khí, con ngư i c n nh ng nguyên li u cung c p năng lư ng, cung c p nh ng ch t c n
thi t ñ c u t o nên cơ th ... ñ con ngư i sinh trư ng và phát tri n.
M t trong nh ng ngu n nguyên li u là th c ph m mà gia súc, gia c m ñã cung c p
như tr ng, th t, s a, có giá tr dinh dư ng cao, khơng nh ng cung c p thêm ch t b mà còn
thay th m t ph n lương th c.
1.2. Cung c p phân bón
Phân do gia súc th i ra hàng ngày là phân h u cơ, có tác d ng làm tăng thêm đ x p
và đ phì c a đ t. Phân này có hàm lư ng cao v nitơ, ph t phát và kali..., đóng góp tích c c
vào vi c thâm canh tăng năng su t cây tr ng.
Lư ng phân do gia súc, gia c m th i ra:
Trung bình: Gà
: 50 - 60 kg/con/năm
Vt
: 75 - 90 kg/con/năm
Ng ng : 125 - 150 kg/con/năm
Trâu : 4500 kg/con/năm
L n : 1000 kg/con/năm.
1.3. Cung c p s c kéo
Hi n nay ñ i v i nư c ta chăn ni cịn là ngu n s c kéo chính cho ngành tr ng tr t.
Như vi c khai thác, v n chuy n g
các lâm trư ng, vi c cày, b a ñ t, kéo xe v n chuy n
hàng hố v n đang là nhu c u l n v i nhân dân.

Ngay c
m t s nư c tiên ti n v n còn ph i dùng s c kéo c a gia súc như trâu,bò,
ng a, l c ñà...
1.4. Cung c p nguyên li u cho ngành công nghi p và y h c
- Da, xương, s ng, móng: dùng trong cơng nghi p và th công nghi p t o ra các s n
ph m như gi y, dép, bóng, keo dán, đ m ngh ....
- Lông dùng làm chăn g i, len và các lo i áo m...
- Ngành y h c ñã s d ng m t g u ñ ch bi n thành m t s lo i thu c ch a b nh
- Tr ng gà dùng ñ ch vacxin, thu c bóng nh ...
1.5. T n d ng ph ph ph m c a các ngành công, nông nghi p
- Như: cám, t m, b i, ...
- B t cá, bã m m, bã bia, bã ñ u, ...
- B t th t, b t xương, b t máu, …
- V d a, v dưa, …
- Bã mía, r m t ñư ng, …
1.6. Ph c v cho qu c phịng
- Như: da làm bao súng, bao đ n...
- Ng a dùng ñ cư i.

-3-


- Chó dùng đ phát hi n.
-Voi đ kéo và v n chuy n...
-Th t đ ni qn...
1.7 -Cung c p ngu n hàng xu t kh u
- Con gi ng đư c bán ra nư c ngồi.
- Da dùng ñ làm d y, áo mũ ñ xu t kh u.
- Th t h p là m t hàng tiêu dùng trong nư c và xu t kh u.
- Tr ng gia c m còn làm tr ng mu i ñ tiêu dùng và xu t kh u

- V tr ng ñà ñi u làm ñ trang s c ñ xu t kh u

II. Tình hình chăn ni trong nư c và trên th gi i
2.1. Tình hình chăn ni trong nư c
Vi t Nam là m t nư c nơng nghi p, có ngh tr ng lúa, ngơ, khoai, s n và chăn nuôi
l n, gà, v t, ngan, ng ng, trâu bị … đã t lâu đ i.
2.1.1. Tình hình chăn ni l n
Các gi ng l n c a Vi t Nam thư ng nh con, có t l n c th p. Do v y t nh ng năm
1960, nư c ta ñã ti n hành nh p m t s gi ng l n ngo i, ch y u ñ ph c v lai gi ng là
chính. Trong các gi ng l n nh p t nư c ngồi thì gi ng l n Landrace và Yorkshire ñang
ñư c coi là 2 gi ng t t nh t và đư c ni r ng rãi nhi u tr i chăn nuôi trong c nư c. Gi ng
l n Yorkshire ñư c nh p t năm 1964 và gi ng l n Landrace ñư c nh p t năm 1970, ñây là
2 gi ng l n thiên hư ng n c, v i t l n c trên 50%. L n Landrace và Yorkshire ñư c lai v i
l n cái n i t o ra con lai F1 có 1/2 máu ngo i, và ti p t c dùng l n ñ c ngo i cho lai v i con
cái F1 ñ t o ra con lai 3/4 và 7/8 máu ngo i.
Theo ðinh Văn Ch nh và c ng tác viên (2001) cho bi t k t qu ñánh giá ch tiêu sinh
lý, sinh d c và kh năng sinh s n c a l n Landrace, và Yorkshire như sau:
Các ch tiêu
Tu i ph i gi ng l n ñ u
Tu i ñ l a ñ u
S con ñ ra s ng/
Kh i lư ng sơ sinh/
Kh i lư ng sơ sinh/con
S con 21 ngày tu i
Kh i lư ng 21 ngày tu i/
Kh i lư ng 21 ngày tu i/con
S con cai s a/
Kh i lư ng cai s a/
Kh i lư ng cai s a/con
T l nuôi s ng

ðVT
ngày
ngày
con
kg
kg
con
kg
kg
con
kg
kg
%

Landrace
254,11
368,11
9,98
13,32
1,34
9,10
44,20
4,88
8,96
86,17
7,36
92,97

Yorkshire

282,00
395,88
10,29
13,14
1,28
8,86
41,04
4,36
8,67
75,73
8,72
93,77

Song song v i 2 gi ng l n trên, Vi t Nam cịn ni gi ng l n Duroc do mi n Nam
nh p vào t M trong nh ng năm chi n tranh. Và g n ñây l i nh p thêm gi ng l n Pietrain t
B v ñ c i t o các gi ng l n n i.
-4-


B ng: S lư ng l n phân theo ñ a phương
(Theo niên giám th ng kê năm 2004 - ðV: nghìn con)
1998

1999

2000

2001

2002

2003

Sơ b
2004

18132.4

18885.8

20193.8

21800.1

23169.5

24884.6

26143.7

4795.0

5051.2

5398.5

5921.8

6307.1

6757.6

6898.4

Hà N i

298.3

302.9

307.9

341.3

366.6

366.6

372.0

Vĩnh Phúc

385.9

399.9

461.8

432.8

466.8

496.2

520.5

B c Ninh

368.8

398.5

419.7

417.5

443.6

473.3

451.3

Hà Tây

780.9

830.8

896.8

1030.7

1117.4

1224.8

1137.8

H i Dương

566.7

589.7

613.5

709.4

752.9

787.3

820.1

H i Phịng

430.8

464.8

483.0

518.2

562.9

588.0

589.2

Hưng n

344.3

400.2

432.8

459.2

499.3

545.6

Thái Bình

582.1

690.8

778.3

794.6

905.9

1015.1

Hà Nam

251.6

268.2

278.4

308.2

327.2

348.3

348.9

Nam ð nh

523.0

537.6

562.7

629.1

675.4

716.2

736.8

Ninh Bình

262.6

270.5

283.7

323.5

340.5

351.7

361.1

ðơng B c B

3191.0

3338.4

3509.8

3868.0

4007.4

4236.1

4391.0

Hà Giang

220.2

235.8

248.0

271.2

277.6

290.6

308.1

Cao B ng

230.5

238.6

245.0

262.9

269.6

284.1

295.9

B cK n

124.5

128.1

157.2

152.7

147.3

154.0

158.6

Tuyên Quang

243.3

256.5

266.1

276.4

293.5

315.0

330.6

Lào Cai

211.1

219.1

229.1

316.7

326.3

342.9

316.8

Yên Bái

257.9

268.1

283.0

296.1

307.3

321.2

336.8

Thái Nguyên

335.9

339.1

348.1

430.4

448.3

465.9

502.4

L ng Sơn

240.4

257.2

277.5

304.4

315.5

333.6

333.8

Qu ng Ninh

258.9

271.5

289.2

305.0

328.2

355.4

366.4

B c Giang

669.7

703.9

718.3

781.0

803.4

843.0

899.2

Phú Th

398.6

420.6

448.3

471.2

490.4

530.4

542.4

Tây B c B
ði n Biên
Lai Châu
Sơn La

818.7

834.9

867.5

1026.9

1050.9

1098.9

221.2

220.8

232.4

268.1

275.9

287.3

333.9

336.5

340.4

419.7

431.1

441.0

1176.2
199.8
143.0
452.9

Hồ Bình

263.6

277.6

294.7

339.1

343.9

370.6

380.5

2774.3

2709.6

2944.0

3351.9

3569.9

3803.4

3852.4

1009.3

1037.7

1088.1

1114.9

1290.2

1359.1

1351.0

Ngh An

775.8

794.5

821.7

1093.8

1117.8

1190.4

1215.2

Hà Tĩnh

351.0

355.2

366.9

406.3

400.3

473.9

466.5

Qu ng Bình

267.3

273.0

278.5

281.0

293.7

300.8

317.7

Qu ng Tr

172.0

136.2

185.6

211.5

222.8

226.8

242.4

Th a Thiên-Hu

198.9

113.1

203.2

244.4

245.1

252.4

259.6

C nư c
ð ng b ng sơng H ng

B c Trung B
Thanh Hố

-5-


Duyên h i Nam Trung B

1617.8

1626.1

1725.0

1922.0

2028.7

2137.7

2220.5

ðà N ng

101.4

89.4

107.4

106.6

108.8

108.5

111.0

Qu ng Nam

459.7

431.9

474.2

501.7

526.5

542.3

555.8

Qu ng Ngãi

354.2

386.1

402.7

482.5

517.4

539.5

562.8

Bình ð nh

384.5

393.0

411.1

545.2

574.9

627.6

663.0

Phú n

202.2

206.4

209.5

164.6

172.7

181.1

187.2

Khánh Hồ

115.8

119.3

120.1

121.4

128.4

138.7

140.7

Tây Ngun

948.0

1030.4

1122.8

1111.6

1191.2

1329.8

1488.7

Kon Tum

118.2

120.7

123.9

125.1

106.9

119.7

122.7

Gia Lai
ð kL k
ð k Nơng
Lâm ð ng

268.1

283.8

302.0

280.2

294.2

317.0

382.0

442.4

497.9

507.7

549.9

622.6

179.7

183.4

199.0

198.6

240.2

270.5

337.7
589.9
117.3
321.1

ðơng Nam B

1394.0

1497.9

1649.6

1651.8

1862.7

2072.5

2402.7

Ninh Thu n

66.7

69.9

72.6

65.1

67.8

81.8

99.8

Bình Thu n

190.1

194.1

211.8

212.2

234.7

242.5

260.4

Bình Phư c

106.8

120.0

134.5

127.3

146.2

160.0

187.5

Tây Ninh

107.4

113.3

120.4

118.0

130.7

156.3

184.5

Bình Dương

118.2

135.1

178.9

222.8

246.7

269.0

288.2

ð ng Nai

487.5

537.2

580.8

575.5

681.1

771.5

966.7

Bà R a-Vũng Tàu

127.1

137.3

138.9

136.8

144.0

169.5

194.5

TP. H Chí Minh

190.2

190.9

211.7

194.1

211.5

221.9

221.1

2593.6

2797.2

2976.6

2946.1

3151.6

3448.6

3713.8

Long An

178.4

183.8

187.1

212.1

213.7

241.1

280.2

Ti n Giang

384.2

406.3

429.1

437.6

464.6

486.4

495.4

B n Tre

252.2

261.8

280.8

272.6

288.5

312.1

315.4

Trà Vinh

202.3

208.1

225.2

232.0

282.5

307.8

349.6

Vĩnh Long

217.5

234.7

245.7

256.9

269.0

285.2

300.9

ð ng Tháp

176.5

186.9

186.5

214.3

227.4

272.2

304.0

An Giang

162.6

165.5

186.1

164.9

179.8

203.8

252.3

Kiên Giang
C n Thơ
H u Giang

220.2

263.1

277.0

265.2

296.7

331.0

358.2

217.0

242.6

242.6

289.2

288.0

314.5

149.3
181.0

Sóc Trăng

204.9

218.2

224.7

226.4

236.3

256.1

273.8

B c Liêu

168.9

185.7

206.0

187.1

203.3

222.3

226.4

Cà Mau

208.9

240.7

285.8

187.8

201.8

216.1

227.3

ðB sơng C u Long

2.1.2. Tình hình chăn ni gia c m
Vào nh ng năm 1960-1970 c a th k 20, ngành chăn nuôi gia c m c a nư c ta còn
phát tri n theo phương th c chăn th là chính. Sau nh ng năm 1970, nư c ta ñã t ng bư c
chuy n vào chăn nuôi trang tr i theo phương th c công nghi p, ñã nh p nhi u gi ng gia c m
vào nuôi nhân thu n ho c lai t o như gi ng gà Leghorn, Rhode Island, Hybro, Gold-line,

-6-


Brown Nick, Hy-line, Sasso, Kabir, Tam Hoàng, Lương Phư ng và các gi ng v t như v t siêu
tr ng QH1, Khakicampbell, CV2000 Layer; các gi ng ngan R31, R51, R71, …
S lư ng gia c m phân theo ñ a phương
(Ngu n: T ng c c Th ng kê năm 2004 - ðV: nghìn con)
2000

2001

2002

2003

196188

218102

233287

254610

218153

52577

57137

59695

65503

59084

Hà N i

2938

3155

3299

3321

2759

Vĩnh Phúc

5018

6871

5231

6028

5030

B c Ninh

3038

3406

3802

3956

3388

Hà Tây

7743

8824

9912

11393

10485

C nư c
ð ng b ng sông H ng

Sơ b 2004

H i Dương

7003

7312

7981

8592

7758

H i Phịng

4247

4438

4567

5051

4396

Hưng n

5543

5790

6073

6179

6206

Thái Bình

6615

6360

7085

8531

7796

Hà Nam

2573

3187

3276

3510

3348

Nam ð nh

4846

5027

5415

5729

5068

Ninh Bình

3013

2767

3054

3213

2850

ðơng B c B

31602

35346

38301

42190

39510

Hà Giang

1223

1597

1745

2055

2047

Cao B ng

1549

1509

1590

1845

1909

B cK n

1227

948

990

1208

1220

Tuyên Quang

2432

3029

3366

3982

4131

Lào Cai

1376

1965

2074

2100

1857

Yên Bái

2411

2429

2526

2674

2324

Thái Nguyên

2621

4700

5015

4818

4735

L ng Sơn

2962

3495

3534

3641

3658

Qu ng Ninh

2165

1815

2299

2448

2167

B c Giang

7077

7564

8102

9662

8257

Phú Th

6559

6295

7060

7757

7205

Tây B c B

5077

6856

7114

7849

7875

B c Trung B

22504

27159

29786

36680

35595

Duyên h i Nam Trung B

13682

14361

15365

16192

14797

6102

7415

8440

10059

8682

Tây Nguyên
ðông Nam B

20633

23111

24595

24674

17050

ð ng b ng sông C u Long

44011

46717

49991

51463

35561

2.1.3. Tình hình chăn ni trâu bị
T xa xưa, con trâu, con bị đư c coi như "đ u cơ nghi p" c a ngư i nông dân Vi t
Nam v i chăn ni nh , l thì ngày nay v trí c a chúng đư c m r ng r t nhi u, ñ c bi t là
đàn bị đư c m r ng v i quy mô l n như các nông trư ng, trang tr i kh p nơi trong c

-7-


nư c. ð ng th i nhi u gi ng bị cũng đư c nh p t nư c ngồi vào đ ni thu n ch ng và
c i t o gi ng đ a phương như:
- bị Holstein Friesian ñư c nh p t Hà Lan là gi ng chun s a có màu lơng lang
tr ng đen
- bị Sahival có ngu n g c t n ð lơng màu đ nâu, đ vàng
- bị Zebu, bị Red Sindhi lơng màu đ cánh gián có ngu n g c t n ð và Pakistan
S lư ng trâu và bò phân theo ñ a phương
(Ngu n: T ng c c Th ng kê năm 2004 - ðV: nghìn con)
S lư ng trâu

S lư ng bò
2002

2003

2834.9

Sơ b
2004
2869.8

4062.9

4394.4

Sơ b
2004
4907.7

171.2

165.0

154.6

502.1

542.3

604.4

Hà N i

12.7

12.4

11.2

41.7

43.3

45.1

Vĩnh Phúc

33.4

33.2

32.3

108.2

121.4

134.8

B c Ninh

12.0

11.3

9.5

44.0

48.3

54.6

Hà Tây

28.6

27.4

26.2

98.2

105.7

119.8

H i Dương

27.0

24.7

21.6

42.2

43.1

44.6

H i Phịng

12.9

12.2

10.9

10.5

11.1

12.0

Hưng n

5.2

4.8

3.9

30.5

31.6

36.9

Thái Bình

7.6

7.1

6.7

41.0

43.6

47.4

Hà Nam

3.6

3.6

3.4

27.2

29.9

34.8

Nam ð nh

9.4

9.3

9.1

27.1

29.4

34.1

Ninh Bình

18.8

19.0

19.8

31.5

34.9

40.3

ðơng B c B

1222.4

1224.1

1213.1

543.9

577.8

618.7

Hà Giang

129.9

133.0

134.7

62.6

65.6

69.0

Cao B ng

107.5

108.8

111.2

111.4

114.5

117.9

83.0

81.7

83.5

33.5

35.3

37.2

Tun Quang

131.8

129.5

131.8

26.7

32.5

38.5

Lào Cai

120.9

124.4

102.4

18.5

19.2

16.6

Yên Bái

89.2

93.2

96.3

27.5

26.5

26.3

Thái Nguyên

121.5

114.7

112.3

26.1

32.4

39.9

L ng Sơn

185.2

188.2

188.7

46.0

48.4

48.8

Qu ng Ninh

62.1

62.1

61.8

15.2

15.8

18.9

B c Giang

99.0

94.2

94.3

76.7

82.4

90.5

Phú Th

92.3

94.3

96.1

99.7

105.2

115.1

Tây B c B

390.3

399.4

437.8

182.0

193.5

209.7

B c Trung B

689.4

706.9

719.4

855.9

899.0

990.4

Thanh Hoá

204.4

212.4

216.7

236.2

243.3

282.3

Ngh An

283.4

287.9

288.8

294.7

315.2

350.0

Hà Tĩnh

101.1

104.8

109.0

146.5

157.0

167.7

2002
C nư c
ð ng b ng sông H ng

B cK n

2003

2814.5

-8-


Qu ng Bình

35.8

36.0

36.7

104.4

105.4

107.0

Qu ng Tr

36.0

36.5

37.9

55.1

57.7

61.8

Th a Thiên-Hu

28.7

29.3

30.3

19.0

20.4

21.6

129.9

131.9

134.3

793.5

842.1

917.9

Tây Ngun

62.1

65.8

68.7

432.5

476.0

547.1

ðơng Nam B

112.0

106.0

105.5

474.8

534.6

599.7

37.3

35.8

36.4

278.2

329.1

419.8

Dun h i Nam Trung B

ðB sơng C u Long

2.1.4. Tình hình th c ăn cho v t ni
Trong các đi u ki n s ng c a cơ th thì dinh dư ng là nhân t quan tr ng nh t mà
đ ng v t khơng ng ng l y th c ăn t bên ngồi đ ni cơ th .
Tác d ng c a các ch t dinh dư ng ñ i v i ñ ng v t ho c là phân gi i thành nhi t năng
ñ xúc ti n s ho t ñ ng c a cơ th ho c là t ng h p thành các v t ch t ph c t p ñ tu b cho
các t ch c ch t ho c già c i. Vì v y th c ăn khơng nh ng là nhu c u c n thi t ñ duy trì s
s ng mà cịn là nhu c u c a s sinh trư ng, cho s n ph m…

Nư c ta là m t nư c nông nghi p tr ng nhi u lúa, ngô, khoai, s n, ñ u tương… là
nh ng nguyên li u t t làm th c ăn cho v t ni, đư c tr ng nhi u các vùng trong c nư c.
V di n tích gieo tr ng và s n lư ng thu đư c cũng có nh hư ng khơng nh đ n tình
hình chăn ni.
B ng: Di n tích tr ng các lo i cây lương th c năm 2000 và 2004 phân theo ñ a phương
(Ngu n: T ng c c Th ng kê năm 2004 - ðV: nghìn ha)
Ngơ

S n

Khoai lang

L c

ð u tương

2000

2004

2000

2004

2000

2004

2000

2004

2000

2004

730.2

990.4

237.6

383.6

254.3

203.6

244.9

258.7

124.1

182.5

92.9

84.0

8.3

7.4

64.2

40.5

30.2

33.6

33.5

48,7

Hà N i

12.1

8.6

0.4

0.2

3.8

2.9

3.5

3.9

2.3

1.9

Vĩnh Phúc

20.1

18.7

2.1

2.6

7.8

5.1

3.7

3.9

4.6

6.2

C nư c
ð ng b ng sông H ng

B c Ninh

4.4

2.4

0.1

0.1

3.3

2.2

1.8

1.9

1.4

1.9

20.6

14.3

3.1

2.9

11.2

9.0

4.2

4.7

12.5

19.0

H i Dương

5.2

5.6

0.1

0.1

7.7

3.7

1.6

1.4

1.8

1.9

H i Phịng

0.6

1.6

0.2

0.1

4.1

2.7

0.1

0.1

-

-

Hưng n

7.2

6.7

-

-

3.7

1.3

2.9

2.5

3.6

5.5

Thái Bình

4.7

11.3

0.1

0.1

8.9

4.2

2.6

2.6

3.0

6.0

Hà Nam

7.9

5.6

1.1

0.2

3.4

2.1

1.0

1.0

2.3

3.5

Nam ð nh

3.4

4.1

0.3

0.3

7.0

4.3

3.7

6.1

2.0

2.8

Hà Tây

Ninh Bình

6.7

5.1

0.8

0.8

3.3

3.0

5.1

5.5

-

-

183.2

216.0

48.4

49.5

49.7

47.0

31.6

34.4

31.9

43.6

Hà Giang

41.8

43.7

3.2

2.5

1.2

1.3

2.1

3.6

6.2

14.8

Cao B ng

31.5

34.4

1.6

2.3

2.1

1.8

0.6

0.8

6.9

7.3

ðơng B c

-9-

B cK n

9.9

13.5

3.1

2.9

0.4

0.4

0.4

0.5

1.1

2.5

Tuyên Quang

11.7

14.3

3.7

3.5

2.4

4.7

3.0

2.9

1.8

2.1

Lào Cai

22.5

23.9

6.2

5.1

0.4

0.4

0.7

1.0

3.6

5.2

Yên Bái

9.9

13.0

8.6

12.0

2.5

2.4

1.1

1.4

-

-

Thái Nguyên

10.7

15.9

3.6

4.2

11.8

10.1

5.5

4.3

3.4

3.6

L ng Sơn

12.7

17.6

4.7

4.5

2.6

2.7

1.6

1.7

2.0

2.3

4.9

5.8

1.6

1.3

6.7

6.2

2.5

2.9

1.4

1.0

B c Giang

11.4

13.8

3.5

3.2

14.8

12.9

7.3

9.1

5.5

4.8

Phú Th

16.2

20.1

8.6

8.0

4.8

4.1

6.8

6.2

-

-

104.2

138.1

35.3

40.5

6.0

6.4

6.8

8.0

11.6

23.0

B c Trung B

92.8

141.0

38.4

48.4

89.0

67.1

70.2

79.2

2.7

6.2

Duyên h i Nam Trung B

28.5

38.5

37.1

51.5

18.5

12.2

26.3

24.4

-

-

Tây Nguyên

86.8

208.9

38.0

69.9

9.3

10.3

21.9

24.8

15.0

24.6

ðông Nam B

122.8

131.4

24.4

109.9

7.7

8.1

49.0

41.3

9.9

5.2

19.0

32.5

7.7

6.5

9.9

12.0

8.9

13.0

5.5

13.7

Qu ng Ninh

Tây B c

ðB sông C u Long

B ng: S n lư ng các lo i cây lương th c năm 2000 và 2004 phân theo ñ a phương
(Ngu n: T ng c c Th ng kê năm 2004 - ðV: nghìn t n)

Ngơ
2000
C nư c
ð ng b ng sông H ng

S n

2004

2000

Khoai lang

2004

2000

2004

2005.9 3453.6 1986.3 5572.8 1611.3 1535.7

L c

ð u tương

2000

2004

2000

2004

355.3

451.1

149.3

242.1

279.6

343.4

74.4

86.2

508.0

360.7

53.3

75.7

44.6

80.2

Hà N i

31.7

27.0

2.8

1.9

24.7

19.4

4.2

5.1

0.7

2.2

Vĩnh Phúc

54.9

72.2

17.3

25.1

45.0

40.8

4.6

5.9

5.7

9.6

B c Ninh

11.5

7.6

0.6

0.4

30.6

27.1

2.9

3.6

2.0

3.1

Hà Tây

69.0

64.8

24.0

35.5

85.3

73.4

5.7

8.9

14.4

28.9

H i Dương

19.4

24.8

0.8

0.7

72.1

36.8

2.2

2.2

3.3

3.4

H i Phịng

1.8

7.4

1.6

1.2

37.8

26.4

0.3

0.4

-

-

Hưng n

19.1

28.3

-

-

33.1

14.0

7.3

7.5

5.7

10.2

Thái Bình

19.1

55.4

0.8

0.9

85.2

48.1

5.4

6.5

6.4

11.9

Hà Nam

23.3

22.7

15.5

3.4

23.1

19.9

2.2

2.5

3.5

6.2

Nam ð nh

10.9

15.6

2.0

2.6

52.1

33.2

11.0

21.8

2.9

4.7

Ninh Bình

18.9

17.6

9.0

14.5

19.0

21.6

7.5

11.3

-

-

425.5

629.5

426.7

580.8

287.0

299.4

35.4

51.4

27.9

42.6

Hà Giang

71.7

88.6

21.2

18.6

4.2

5.9

1.8

3.3

4.4

12.6

Cao B ng

75.8

88.7

13.0

19.4

8.9

8.4

0.3

0.5

4.3

5.2

B cK n

21.2

36.9

26.8

30.6

1.4

1.6

0.3

0.4

1.2

2.6

Tun Quang

38.6

56.2

38.2

40.3

14.8

25.8

3.9

6.1

2.1

2.9

ðơng B c

- 10 -


Lào Cai

38.3

61.0

64.1

56.7

1.7

2.2

0.7

1.0

2.2

4.2

Yên Bái

19.5

30.3

68.5

206.9

12.5

12.3

1.2

1.7

-

-

Thái Nguyên

30.8

54.4

31.4

40.9

54.9

55.2

5.4

5.0

3.8

4.3

L ng Sơn

44.8

76.5

37.0

35.7

11.7

12.9

2.0

2.5

2.3

2.4

Qu ng Ninh

12.9

19.3

13.5

10.4

39.4

36.1

2.4

4.2

1.2

1.1

B c Giang

29.4

45.8

32.2

30.7

115.7

117.4

8.7

17.1

6.4

7.3

Phú Th

42.5

71.8

80.8

90.6

21.8

21.6

8.7

9.6

-

-

Tây B c

227.8

384.0

265.3

390.0

23.6

30.4

6.5

9.5

15.0

24.5

B c Trung B

227.4

517.5

255.2

554.7

470.7

414.9

98.3

138.5

3.4

8.6

71.6

136.9

329.5

776.2

95.0

74.4

35.2

38.4

-

-

Tây Nguyên

320.3

737.0

351.5

995.6

63.2

81.4

25.5

24.2

21.1

24.2

ðông Nam B

401.9

534.5

215.5 2138.4

39.7

56.1

81.5

78.9

5.0

5.0

51.8

170.8

124.1

218.4

19.6

34.5

12.1

30.7

Duyên h i Nam Trung B

ðB sông C u Long

68.2

50.9

2.1.5. Nh ng thu n l i và khó khăn c a ngành chăn nuôi

Vi t Nam

a) Thu n l i
- Nhà nư c đã có nhi u chính sách đ khuy n khích chăn ni.
- ð i ngũ cán b khoa h c k thu t ñư c ñào t o ngày càng nhi u.
- Các trang thi t b ph c v cho ngành chăn nuôi ngày càng hi n ñ i.
- Các trang tr i tư nhân cũng ñ u tư phát tri n chăn nuôi các lo i gia súc gia c m.
- Các công ty nư c ngồi đã đ u tư, liên doanh đ phát tri n ngành chăn ni Vi t
Nam như đ u tư con gi ng và th c ăn.
- Vi t Nam có đi u ki n thu n l i v khí h u đ phát tri n các lo i cây tr ng quanh
năm.
- Nhân dân ta l i có nhi u kinh nghi m t n d ng và ch bi n th c ăn cho v t nuôi.
- Nhi u gi ng v t nuôi Vi t Nam ñã thích nghi v i ñi u ki n nhi t đ i và có kh
năng ch ng b nh t t cao như l n , l n Móng Cái , gà Ri…
- Trên th gi i có nhi u gi ng v t nuôi t t mà chúng ta có th nh p vào đ ni thu n

ch ng ho c lai t o.
b) Khó khăn
Ngành chăn ni v n cịn đang g p nhi u h n ch như
- Nhà nư c chưa qu n lý ñư c h t các con gi ng, mà các con gi ng ph n nhi u thư ng
do các công ty ho c các trang tr i tùy ti n nh p nư c ngoài vào ho c t lai t o.
- Các con gi ng còn do các h chăn nuôi tùy ti n lai t o kh p nơi gây nh hư ng
khơng nh đ n ch t lư ng ñàn gi ng.
- V th c ăn cho v t ni, các đ a phương đua nhau s n xu t ch y theo l i nhu n mà
nhà nư c chưa có đi u ki n đ ki m tra ch t lư ng.
- V di n tích dùng cho chăn ni cũng do nh hư ng c a chuy n ñ i cơ c u cây tr ng
ho c do b trí l i khu dân cư cũng làm nh hư ng ñ n ngu n th c ăn c a v t nuôi.

- 11 -


- V khí h u, do nh ng năm g n ñây n n phá r ng nghiêm tr ng ñã x y ra n ng h n
ho c lũ, l t cũng nh hư ng ñ n kh năng sinh trư ng, phát tri n c a v t ni.
- V tình hình b nh d ch nhi u nư c trên th gi i cũng như Vi t Nam ñã gây thi t
h i ñáng k cho ngành chăn ni.
2. 2. Tình hình chăn ni trên th gi i
S phát tri n chăn nuôi trên th gi i ngày nay ñư c th hi n t c ñ phát tri n c v
s lư ng và ch t lư ng v t nuôi cũng như v s c s n xu t c a chúng (th t, tr ng, s a,…)
S lư ng v t nuôi trên th gi i
(Theo t p chí chăn ni s 3 năm 2004)
Lo i v t ni
Bị
Trâu
C u
Dê
Ng a

L a
La
L c đà
Th
L n
Gà
Vt
Ng ng
Gà tây

Năm 2002
(ðV: nghìn con)
1.366.664
167.162
1.034.008
743.374
56.324
40.447
13.325
18.483
522.885
941.022
15.853.857
1.065.701
245.911
250.662

S n xu t th t l n trên th gi i giai ño n 1997-2003
(Ngu n: FAO)
Năm

1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Bình qn

S lư ng đàn l n (tri u con)
1.061,6
1.125,0
1.150,0
1.149,3
1.170,6
1.201,9
1.219,6
1.154,0

- 12 -

S n lư ng th t l n (tri u t n)
82,3
87,7
88,7
89,5
91,2
94,2
95,8
89,6

S n xu t và phân ph i th t l n c a m t s qu c gia năm 2001
(ðV: nghìn t n; Ngu n: FAO)
Qu c gia
ðan M ch
ð c
Braxin
Cana
Hà Lan
H ng Kơng
Mêhicơ
M
Nga
Nh t B n
Trung Qu c
Vi t Nam

S n xu t
1.700
4.070
1.970
1.730
1.460
0
1.060
8.690
1.500
1.200
42.980

1.415

Xu t kh u
1.390
560
340
730
810
60
67
640
12
1
290
50

Nh p kh u
44,0
780,0
0,3
110,0
780,0
340,0
287,0
440,0
420,0
1.120,0
440,0
0,3

S n lư ng xu t nh p kh u th t l n c a m t s nư c trên th gi i năm 2003
(ðV: nghìn t n; Ngu n: FAO)
Qu c qia
EU
M
Cana
Braxin
H ng Kơng
Nh t B n
Nga
Mêhicô
Các nư c khác
T ng

Xu t kh u
1.300
726
815
379
680
3.900

- 13 -

Nh p kh u
490
300
1.200
710
310

190
3.200


CHƯƠNG I

SINH LÝ GIA SÚC, GIA C M
Trong chương sinh lý gia súc, gia c m, chúng tơi ch đ c p ñ n nh ng v n ñ cơ b n
nh t như sinh lý tiêu hóa, sinh lý n i ti t, sinh lý sinh d c c a v t ni nh m đáp ng k p th i
cho nh ng đ i tư ng khơng đư c h c chuyên ngành chăn nuôi nhưng mu n hi u bi t ñ nâng
cao hi u qu kinh t trong chăn ni.

I. Sinh lý tiêu hố
1.1. Ý nghĩa c a q trình tiêu hố th c ăn
Tiêu hố là quá trình phân gi i các ch t dinh dư ng trong th c ăn t nh ng h p ch t
hố h c ph c t p đ n d ng ñơn gi n ñ cơ th ñ ng v t có th h p th và l i d ng đư c.
Trong q trình trao đ i ch t ñ ng v t ph i l y th c ăn t bên ngồi vào đ cung c p
các ch t dinh dư ng cho cơ th . Trong th c ăn có ch a các ch t dinh dư ng c n thi t cho cơ
th ñ duy trì quá trình s ng bình thư ng.
Nh ng ch t dinh dư ng g m có:
- Protein
- Gluxit
- Lipit
- Nư c
- Khoáng
- Vitamin
Th c ăn sau khi vào ng tiêu hố c a gia súc ph i đư c phân gi i thành các v t ch t
ñơn gi n m i ñư c cơ th gia súc l i d ng ñ t o thành các v t ch t ñ c bi t c a b n thân
chúng. Riêng mu i vô cơ, nư c và vitamin có th đư c h p thu t tr ng thái ban đ u.
Cho nên trong chăn ni có th thơng qua con đư ng th c ăn và ho t đ ng tiêu hố,

h p thu đ đ t t i m c đích c i t o gi ng v t ni.
1.2. Q trình tiêu hố và h p thu
1.2.1. Tiêu hóa th c ăn mi ng
Mi ng có nhi m v l y th c ăn và nư c u ng nh vào hai cơ quan th giác và kh u
giác ñ phân bi t và ch n l c th c ăn cho thích h p. Vì th khi ni gia súc, gia c m chúng ta
ph i căn c vào kh u v c a gia súc, gia c m ñ ch bi n th c ăn.
ð ng tác l y th c ăn các lồi gia súc có khác nhau: l n dùng mơi dư i nh n đưa
th c ăn vào mi ng, k t h p v i răng, lư i và v n ñ ng ñ c bi t c a ñ u ñ l y th c ăn; trâu bị
dùng lư i vì lư i trâu bị r t dài, v n ñ ng linh ho t và m nh, k t h p v i răng hàm dư i và
l i hàm trên ho c nh ñ ng tác kéo gi t c a ñ u ñ l y th c ăn; ng a ch y u dùng mơi trên
và răng c a đ l y th c ăn; dê, c u l y th c ăn g n gi ng như ng a, môi trên c a c u có khe
h ti n cho vi c g m c r t ng n.
Cách u ng thì đ ng v t nh vào tác ñ ng h p d n c a áp l c âm xoang mi ng.
trong xoang mi ng, th c ăn ch u tác d ng c a hai q trình là tiêu hố hoá h c và
tiêu hoá cơ h c:
- 14 -


+ Tiêu hố cơ h c: là nh tác đ ng ch y u c a răng và cơ hàm nhai nghi n th c ăn.
Cho nên có th d a vào đ mịn c a răng mà đốn tu i trâu bị. Q trình nhai cịn đ h n h p
th c ăn v i nư c b t, làm tăng di n tích ti p xúc c a th c ăn v i d ch v tiêu hoá ñ ng th i
th c ăn ñư c th m ñ u v i nư c b t. Ngoài ra đ ng tác nhai cịn kích thích các th quan trong
mi ng gây ra s ti t d ch tiêu hố và s v n đ ng c a d dày, ru t m t cách ph n x , chu n b
t t cho q trình tiêu hố.
+ Tiêu hoá hoá h c: Ch y u nh vào các enzym có trong nư c b t ti t ra. Khi nhai thì
có 3 tuy n nư c b t là.
- ðôi tuy n dư i hàm.
- ðôi tuy n dư i lư i.
- ðôi tuy n dư i tai ti t ra d ch ñ vào xoang mi ng. Ngồi ra cịn nhi u tuy n nư c
b t nh ñư c phân b t n m n trên b m t c a xoang mi ng cũng ñư c ti t ra ñ vào xoang

mi ng.
* V thành ph n, tính ch t, tác d ng c a nư c b t
- Thành ph n:
Trong nư c b t ch a 99-99,4 % nư c và 0,6-1 % v t ch t khô. Trong v t ch t khơ có
ch a ch t h u cơ mà ch y u là Protein ( th keo là ch t nhày Muxin và enzym). Ch t vơ cơ
thì g m các lo i mu i như mu i clorua, mu i sunphat, mu i photphat c a các nguyên t natri,
canxi, kali và magiê. Nư c b t còn ch a m t s s n ph m trao ñ i như CO2, urê, mu i
Bicacbonat natri. Trong nư c b t cịn ch a enzym Amilaza và Mantaza.
- Tính ch t:
Nư c b t là d ch th không có màu s c, ch hơi ánh, có ph n ng ki m (pH c a nư c
b t: 7,32 ( l n); 7,36 ( chó và ng a); 8,1 ( ñ ng v t nhai l i)). T tr ng c a nư c b t: t
1,002 - 1,009.
- Tác d ng c a nư c b t:
+ Nh ch t nhày Muxin làm cho th c ăn ñư c dính l i t ng viên đ gia súc d nu t
+ Phân gi i tinh b t c a th c ăn thành nh ng v t ch t ñơn gi n như:
Amilaza

(C6H10O5) n

Dextrin + Mantoza

Khi nhai t o thành ñư ng Mantoz:
C12H22O11 + H2O

Mantaza

2 Glucoz (C6H12O6)

Nư c b t có th hồ tan đư c các ch t trong th c ăn, làm xu t hi n v giác và các ph n
x ti t d ch tiêu hố. Nư c b t c a đ ng v t nhai l i cịn có tác d ng trung hồ axit h u cơ

sinh ra trong q trình lên men c a vi sinh v t trong d c .
Nư c b t cịn có kh năng di t khu n, đ c bi t nó có kh năng hoà tan vi khu n.
nh ng gia súc mà tuy n m hơi kém phát tri n thì s th i nư c b t có tác d ng ñi u
hoà thân nhi t. gia súc trư ng thành, trong m t ngày đêm bị ti t ra kho ng 60 lít, ng a ti t
ra kho ng 40 lít, l n ti t ra kho ng 15 lít ...
- 15 -


gia c m thì m khơng có kh năng nghi n nát th c ăn. Q trình tiêu hố th c ăn
mi ng khơng đáng k vì tuy n nư c b t c a gia c m không phát tri n, nư c b t r t ít men tiêu
hoá.
M là m t cơ quan v n năng c a gia c m. gà và gà tây thì m ñư c bao ph b i m t
l p s ng c ng. ng ng và v t, m ñư c ph m t l p màng m ng b ng sáp. Màng này có các
đ u mút th n kinh nên cũng là m t cơ quan xúc giác. Vịm c a khoang mi ng là đáy c a
khoang mũi, ñ ng th i là ch ñ t c a thân lư i trong n a trư c c a khoang. Trong ph n sau
c a khoang mi ng có lõ mũi sau, qua đó mà liên h đư c v i h c mũi. hàng lo t các m u g
c a h u làm ranh gi i cho khoang mi ng và h u, nh ng m u g này x p theo hàng ngang đi
qua vịm trên c a khoang mi ng. ðáy khoang mi ng có lư i g n vào khoang mi ng nh các
dây hãm c a lư i. Phù h p v i hình d ng c a m , lư i gà h p và nh n ñ u, lư i ng ng và v t
r ng hơn. v t hai bên lư i cịn có các m u g m nh như s i. Ngoài các m u g (ch i) v
giác cịn có nh ng ch i xúc giác.
Khoang mi ng có màng nh y. Các tuy n c a khoang mi ng và h u phát tri n r t m nh
gà và gà tây cũng như t t c các loài chim ăn h t khác. Tuy n nư c b t ti t ra d ch nh y
ñ b c l y th c ăn và làm cho th c ăn đư c bơi trơn t o đi u ki n d nu t.
1.2.2. Tiêu hóa th c ăn d dày
1.2.2.1. Tiêu hoá th c ăn d dày ñơn
Th c ăn t mi ng ñư c ñưa xu ng d dày nh ph n x ph c t p có s tham gia c a cơ
lư i, cơ hàm ....
Như d dày đơn c a chó, mèo, ng a, ... t ngồi vào trong đư c chia làm 4 l p:
+ L p tương m c: là l p ngoài cùng

+ L p cơ
+ L p dư i màng nhày
+ L p màng nhày: là l p trong cùng
Trong l p màng nhày thì có tuy n ti t ra d ch nhày và tuy n ti t d ch tiêu hố, ch có
m t s ít sâu vào dư i l p màng nhày. Màng nhày c a d dày ñư c chia làm 3 vùng rõ r t:
thư ng v , thân v và h v . Các tuy n vùng thân v có t bào ch , t bào vách và t bào ph .
Tuy n vùng thư ng v có t bào ph . Tuy n vùng h v có t bào ch và t bào ph .
- T bào ch ti t ra men
- T bào vách ti t ra HCL
- T bào ph ti t ra d ch nhày
Gia súc có d dày đơn thì tiêu hố g m hai q trình :
- Tiêu hố cơ h c: nh tác d ng co bóp c a các l p cơ d dày.
- Tiêu hố hố h c: đư c th c hi n nh d ch v c a d dày ti t ra

- 16 -


nh: S phân b các khu tuy n c a các lo i d dày
A. Ngư i, B. Chó, C. Ng a, D. L n, E. Loài nhai l i
1. Th c qu n, 2. Khu tuy n thư ng v , 3. Khu tuy n thân v
4. Khu tuy n h v , 5. Tá tràng
* Thành ph n và tính ch t, tác d ng c a d ch v :
D ch v là m t d ch th thu n khi t, trong su t có ph n ng axit và ñ pH c a d ch v
thay đ i tuỳ thu c vào lồi:
VD: pH = 1,5 - 2 ( chó)
pH = 2,5 - 3 ( l n)
pH = 2,17 - 3,14 ( bò)
pH = 1,3 - 3,1 ( ng a).
T tr ng c a d ch v : 1,002 - 1.004 ( chó); 1,003 ( bê); 1,006 ( dê).
Trong d ch v có ch a 99,5% nư c và 0,5% v t ch t khô. Trong v t ch t khơ có ch a

ch t h u cơ và ch t vô cơ. Thành ph n c a ch t vô cơ g m axit HCl, mu i clorua, mu i
sunphat, mu i photphat c a các nguyên t Ca, Na, K, Mg. Ch t h u cơ g m có: Protein (ch
y u là các enzym, axit lactic, adenozin triphotphat, urê, axit uric ...
Hàm lư ng c a chúng trong d ch v khác nhau các lồi gia súc. Nó ph thu c vào
tu i và các lo i th c ăn. Axit HCl có trong d ch v t n t i 2 d ng: t do và liên k t ( d ng
liên k t thì liên k t v i d ch nhày ho c v i ch t h u cơ trong th c ăn). D ch v ti t ra càng
nhanh thì hàm lư ng HCl t do càng nhi u. Axit HCl t do là thành ph n ch y u quy t ñ nh
ñ axit c a d ch v (ñ axit c a d ch v do HCl t do, HCl liên k t, photphat axit và axit lactic
t o nên). Trong các b nh khác nhau thì hàm lư ng axit HCl d ch v cũng bi n ñ i.

- 17 -


HCl đư c hình thành t các t bào vách ph n màng nhày thân v . Quá trình trao ñ i
ch t trong t bào nh xúc tác c a anhydraza cacbonic CO2 k t h p v i nư c:
H2CO3
CO2 + H2O
Khi v n chuy n các ch t đ ni t bào vách thì trong thành ph n c a máu có mu i
NaCl cho nên có s k t h p:
NaCl + H2CO3
NaHCO3 + HCl
Sau khi HCl đư c hình thành thì đ vào xoang d dày ñ t o thành thành ph n c a
d ch v .
+ Axit HCl trong d ch v có tác d ng:
- Ho t hoá men pepxinogen
- Làm trương n kh i th c ăn ñ làm tăng di n tích ti p xúc c a th c ăn v i
d ch tiêu hố
- Duy trì đ pH c a d ch v
- Di t vi khu n không có l i d dày
- Kích thích đóng m van h v và ti t d ch t y.

* M t s enzym (men) c a d ch v
- Pepxin
Là enzym ch y u c a d ch v . Khi m i ti t ra d ng không ho t đ ng (pepxinogen).
Nh tác d ng ho t hố c a HCl m t ph n pepxinogen chuy n thành pepxin ho t ñ ng, pepxin
này l i ti p t c ho t hố pepxinogen cịn l i (giai đo n t xúc tác).
Pepxin có tác d ng phân gi i protein c a th c ăn t o thành nh ng thành ph n ñơn gi n
(anbumoz và pepton). Enzym pepxin ch ho t ñ ng trong mơi trư ng axit và t c đ phân gi i
Protein cũng khác nhau. N ng đ HCl thích h p cho s phân gi i các lo i protein cũng khác
nhau (thư ng dao ñ ng t 0,1 - 0,5 %).
- Chymozin
Enzym này có tác d ng làm ngưng k t s a. Chymozin thu phân l p protein b o v
trên b m t mixen cazeinogen, tách polipeptit. Sau đó cazeinogen chuy n thành cazein.
Enzym này có tác d ng trong môi trư ng toan y u, trung tính và ki m y u v i s có m t c a
mu i Canxi, t o Ca-Cazeinat đơng vón đ lưu l i trong d dày lâu hơn. ñ ng v t bú s a
enzym chymozin nhi u hơn enzym pepxin vì nó có liên quan đ n dinh dư ng s a.
- Catepxin
Enzym này có tác d ng phân gi i protein gi ng pepsin, pH thích h p cho enzym này
ho t ñ ng dao ñ ng t 4 - 5 ch y u gia súc non. N u pH = 7 thì enzym này khơng ho t
ñ ng. Trong d ch v c a ñ ng v t bú s a enzym này d ng ho t ñ ng. ñ ng v t trư ng
thành h u như nó khơng ho t đ ng.
- Lipaza
Enzym này ho t đ ng y u. Nó phân gi i m trung tính thành axit béo và glyxerin. Tác
d ng c a nó bi u hi n rõ m s a (m nhũ hố). Trong d ch v đ ng v t trư ng thành lipaza
ho t ñ ng y u hơn, pH thích h p cho lipaza ho t đ ng ph thu c vào t ng lồi ñ ng v t.

- 18 -


các vùng khác nhau c a d dày, ho t l c c a d ch v ti t ra cũng khác nhau. Ví d :
D ch v c a tuy n đư ng cong nh ti t ra có ho t tính cao hơn so v i d ch v ñư c ti t ra

ñư ng cong l n.
- Amilaza
Ph n thư ng v trong d dày x y ra s phân gi i tinh b t vì có enzym amilaza c a
nư c b t l n trong th c ăn t mi ng ñưa xu ng.
Trong d ch v thu n khi t khơng có enzym amilaza (có tác gi cho r ng trong d ch v
c a l n có loa enzym này).
Nói chung s ti t d ch v ñ i v i các lo i th c ăn khác nhau thì cũng khác nhau vì s
lư ng và ch t lư ng c a d ch v ph thu c vào tính ch t c a th c ăn. Ví d : Khi ăn th t thì
d ch v c a chó ti t ra nhi u, ñ toan cao và s c tiêu hoá m nh, ho c cùng m t lo i th c ăn
n u th c ăn vào càng nhi u thì lư ng d ch v ti t ra càng nhi u, ñ c ng c a th c ăn càng l n
thì lư ng d ch v càng l n.
* ð i v i gia c m thì tiêu hóa th c ăn di u, d dày tuy n, d dày cơ.
Di u c a gia c m là túi ch a th c ăn r t phát tri n gà. V t ng ng khơng có di u,
nhưng đo n dư i th c qu n có m t ch phình ra t o thành hình b u d c. Kh năng tiêu hoá
th c ăn di u r t kém. Th c ăn d ng l i di u t 3-4 gi , lâu nh t t 16-18 gi , th c ăn
ñư c làm m m ư t và ñ y d n xu ng d dày.
- Tiêu hoá th c ăn d dày tuy n (cu ng m ):
Trong d dày tuy n th c ăn ch u s bi n đ i hóa h c. Trong n p màng nhày c a d
dày tuy n có nhi u tuy n hình ng và hình m u l i. Các tuy n hình ng ti t ra d ch nh y ñ
tránh cho thành d dày khơng t tiêu hóa mình, cịn các tuy n hình m u l i ti t ra enzym
pepxin làm phân gi i protein.
- Tiêu hoá d dày cơ (m ):
Ph n d d y cơ gà và gà tây có thành r t d y, đư c t o thành ch y u nh các cơ
trơn r t kh e màu ñ l n màu xanh. Hai bên m t ngồi c a d d y có l p gân sáng, t t c các
cơ trơn ñ u g n ch t vào đó. ph n trên và ph n dư i d d y có m i ph n m t túi kín. Bên
trong có màng nh y ch a nhi u tuy n hình ng chia thành t ng ñám. Ch t ti t c a tuy n này
th m vào th c ăn r n. Cùng v i bi u bì b m t, l p s ng d y t o thành m t b m t v ng
ch c. Do ph i làm vi c liên t c, l p s ng luôn ln đư c b sung thêm.
Gà và gà tây thư ng ăn thêm các viên ñá nh vào d dày cơ. V i s co bóp m nh c a
m t h th ng cơ kh e, th c ăn d b nghi n gi a các hịn đá nh .

1.2.2.2. Tiêu hoá th c ăn d dày kép
Như d dày 4 túi trâu, bò, dê, c u.
+ Túi 1 là d c có dung tích 80%
+ Túi 2 là d t ong có dung tích 5%
+ Túi 3 là d lá sách có dung tích 7%
+ Túi 4 là d múi kh có dung tích 8%
Các túi 1, 2, 3 g i là d dày trư c. d dày trư c khơng có tuy n ti t d ch tiêu hoá.
Và s tiêu hoá nh vào vi sinh v t s ng c ng sinh đó. d múi kh thì có tuy n ti t ra d ch
tiêu hố.

- 19 -


Trâu, bò, dê, c u khi ăn ch nhai sơ b r i nu t xu ng d c , ñ n lúc ngh ngơi yên
tĩnh m i lên ñ nhai l i.
Nhai l i ñư c xem như m t thích ng sinh lý c a lo i gia súc này. Nhai l i có tác d ng
giúp cho con v t ăn nhanh, d tr ñư c kh i lư ng th c ăn l n trong d c . Sau khi vào d c
th c ăn ñư c nư c b t và d ch trong d c th m ư t làm m m. Khi v n đ ng c a d c b
ng ng thì th c ăn s tích t l i trong d c , t đó các th khí do q trình lên men và th i r a
sinh ra s không ñư c th i ra ngoài và gây nên hi n tư ng trư ng hơi.
Sau khi ñ 3 tu n, bê nghé b t ñ u nhai l i. N u như cho bê nghé ăn th c ăn thơ s m
thì đ ng tác nhai l i s xu t hi n s m hơn.
Bình thư ng sau khi ăn 30-70 phút thì trâu, bị b t đ u nhai l i (dê c u sau khi ăn
20-45 phút).
Th i gian c a m i l n nhai l i trung bình t 40 - 50 phút. Sau ñó ngh m t th i gian
r i l i ti p t c nhai l i. M i ngày ñêm con v t nhai l i t 6 - 8 l n (gia súc non kho ng 16 l n).
Th i gian nhai l i trung bình trong m i ngày là 7 gi .
* Tiêu hoá d c
D c ñư c coi như m t túi lên men l n, có 50% v t ch t khơ tiêu hố c a kh u ph n
đư c tiêu hố nh các lồi VSV s ng c ng sinh đó.

Nư c b t trâu, bò thư ng ti t ra v i lư ng l n, có pH = 8,1 nên khi nư c b t ñưa
xu ng d c thì có tác d ng trung hồ các axít sinh ra trong q trình lên men đ gi cho pH
d c luôn b ng 6,5-7,4. K t qu c a quá trình lên men trong d c sinh ra các axít: axetic,
propionic, butiric ...
Các s n ph m t o thành trong quá trình lên men thì m t ph n ñư c d c h p thu và
ph n cịn l i đư c chuy n xu ng b ph n dư i. Do đó nh ng s n ph m có tính axit khơng b
tích t l i d c , cịn m t ít n a thì ñư c nư c b t trung hoà.
Trong m t ngày đêm lồi nhai l i có th s d ng đư c kho ng 100g protein có giá tr
hồn toàn t vi sinh v t.
Vi sinh v t d c có 3 lo i: Th o phúc trùng, n m, vi khu n.
Khi thay ñ i kh u ph n ăn thì h vi sinh v t cũng thay ñ i cho nên ñ i v i loài nhai
l i, vi c chuy n d n t kh u ph n này sang kh u ph n kia có ý nghĩa h t s c quan tr ng.
+ Th o phúc trùng: có kho ng 100 lồi khác nhau và sinh s n nhanh, m t ngày t 4 - 5
th h . Tác d ng c a th o phúc trùng là tiêu hoá v m t cơ gi i t c là xé rách màng xelluloz
bên ngoài màng t bào ñ làm ngu n dinh dư ng c a b n thân và t o ñi u ki n cho các lo i vi
khu n khác ti p t c phân gi i. Th o phúc trùng bi n ñ i protein, tinh b t, ñư ng và m t ph n
celluloz thành protein, polisacarit c a b n thân. Trong 1g ch t ch a d c ch a kho ng 1
tri u th o phúc trùng.
+ N m: Có tác d ng là m c ch i làm phá v các c u trúc vách các t bào c a th c ăn
th c v t và ti t m t s enzym tiêu hóa xơ.
+ Vi khu n: Chi m m t s lư ng l n d c , trong 1g ch t ch a có t i 1010 vi khu n
và chia làm 10 nhóm chính.
- Vi khu n phân gi i cellulo. Chúng ti t ra enzym cellulaza thu phân các ch t xơ t nhiên
như Bacteroides, succinogenes, flavefaxiens…
- Vi khu n phân gi i hemicellulo, như butyrivibrio fibrisolvens, Bacteroides, ruminicola...
- 20 -


- Vi khu n phân gi i tinh b t. Ph n l n các vi khu n phân gi i ch t xơ đ u có kh năng
phân gi i tinh b t như Bacteroides, amilophilus, succiamylolytica …

- Vi khu n s d ng ñư ng
- Vi khu n s d ng axit như m t s vi khu n có kh năng s d ng axit lactic, succinic,
malic, fumaric …
- Vi khu n phân gi i protein. M t s vi khu n này có kh năng phân gi i protein, l y axit
amin làm ngu n năng lư ng.
- Vi khu n t o NH3 như Bacteroides ruminicola, selenomonas ruminanticum …
- Vi khu n t o CH4 như methano bacterium ruminanticum …
- Vi khu n phân gi i lipit. M t s vi khu n có kh năng phân gi i axit béo m ch dài t o
xeton, m t s khác hydro hố axit béo khơng bão hoà thành bão hoà.
- Vi khu n t ng h p vitamin. Vi khu n d c có kh năng t ng h p vitamin nhóm B …
Tiêu hố cellulo:
Do enzym cellulaza c a vi khu n phân gi i cellulo thành nh ng ph n nh hơn ñ u tiên
thành dixacarit cellobioza, sau đó đ n d ng monoxacarrit như glucoz. S n ph m cu i cùng là
axit béo bay hơi.
Tiêu hố tinh b t và đư ng:
Trong d c loài nhai l i, tinh b t lên men d dàng t o thành axit béo bay hơi và không
bay hơi. M t khác, chúng t ng h p các polixacarit, glicogen và amilopectin trong t bào c a
chúng.
Axit béo bay hơi t o thành d c s ñư c h p thu d dày trư c và ñư c s d ng
làm ngu n năng lư ng c a cơ th v t ni.
Tiêu hố protein:
Trong d c loài nhai l i, dư i tác d ng c a vi sinh v t, protein s ñư c phân gi i đ n
peptit, axit amin, sau đó ñ n amoniac. S n ph m t o thành s ñư c vi sinh v t s d ng ñ t ng
h p thành protein c a b n thân chúng. Trong quá trình t ng h p, ph n l n protein th c ăn
(40-80%) ñư c chuy n thành protein vi sinh v t, protein còn l i khơng đư c phân gi i s
chuy n vào d múi kh và ru t.
T ng h p vitamin:
Trong q trình ho t đ ng s ng, vi sinh v t trong d c còn t ng h p ñư c vitamin
như riboflavin, axit nicotinic, biotin, B12 và vitamin K...
* Tiêu hố d t ong

D t ong đư c coi như m t b ph n kéo dài c a d c , ch có các lo i th c ăn lỗng
và th c ăn đư c vi sinh v t tiêu hoá m t cách sơ b m i chuy n qua ñư c d t ong.
D t ong có tác d ng co bóp làm m t ph n th c ăn thô s tr l i d c và m t ph n
l ng s chuy n xu ng d lá sách cho nên có th xem d t ong như m t nơi v n chuy n.
* Tiêu hố d lá sách
D lá sách đư c xem như m t d ng c l c. Khi nó co bóp thì ph n th c ăn lỗng s
chuy n vào d múi kh cịn lo i th c ăn thơ s đư c gi l i gi a các lá sách ñ các lá sách

- 21 -


nghi n nh hơn (d lá sách coi như b ph n tiêu hoá cơ h c).
nư c và axit béo bay hơi.

d lá sách có kh năng h p thu

* Tiêu hoá d múi kh
D múi kh chia làm hai ph n : thân v và h v , l p màng nhày c a d múi kh có
các tuy n ti t d ch v , thành ph n c a d ch có các enzym pepxin, chymozin và lipaza. Lư ng
axit HCl chi m 0,12-0,46% nên d ch nhày thư ng có ph n ng axit, pH = 2,17-3,12. Vì v y
sau q trình tiêu hố d c thì các ch t ch a d c cùng các vi sinh v t ñư c chuy n
xu ng d t ong, qua d lá sách vào d múi kh thì vi sinh v t s b tiêu di t b i axit HCl nên
các lo i enzym d múi kh và ru t non s phân gi i xác vi sinh v t ñ cung c p các thành
ph n dinh dư ng cho cơ th gia súc.
1.2.2.3. Tiêu hoá th c ăn d dày trung gian
Như d dày c a l n
- Gi ng d dày ñơn là có thư ng v , thân v , và h v .
- Gi ng d dày kép là có túi mù. túi mù có các lo i vi sinh v t th c hi n quá trình
phân gi i th c ăn gi ng như d dày trư c c a d dày kép.
D dày l n là d dày trung gian gi a d dày ñơn và d dày kép. Ph n màng nhày c a

thư ng v d dày l n có các tuy n ti t d ch nhày và có s tiêu hố tinh b t (d ch nhày khơng
có enzym và HCl). túi mù có q trình lên men c a vi khu n, k t qu c a quá trình lên men
này là s n sinh ra các axit h u cơ mà ch y u là axit lactic nhưng n ng ñ th p (0,1%) cho
nên q trình lên men khơng nhi u. Ph n thân v và h v có các tuy n ti t ra d ch v , trong
thành ph n có enzym pepxin, chymozin, HCl (0,35 - 0,45%).

nh: Các b ph n tiêu hóa c a l n
a - d dày, b - h v , c - ru t non , d - ru t già , h - gan , i - th n
Enzym pepxin có ho t tính phân gi i protein m nh. Chymozin làm ngưng k t s a
nhanh, enzym này có c l n con và l n l n. Trong d dày l n đư ng cũng đư c tiêu hố

- 22 -


nh enzym trong nư c b t và trong th c ăn th c v t. Nơi có đi u ki n thu n l i đ tiêu hố
đư ng là vùng thư ng v và manh nang.
L n ti t ra d ch v liên t c và khi cho ăn thì lư ng d ch v đư c tăng lên.
ð i v i l n con trư c m t tháng tu i trong d ch v không có axit HCl t do vì lúc này
lư ng axit ti t ra ít và nhanh chóng liên k t v i d ch nhày. Hi n tư ng này g i là "thi u HCl",
ñây là m t ñ c đi m quan tr ng trong q trình tiêu hoá d dày l n con. Khi thi u HCl t do
trong d ch v nên vi sinh v t có đi u ki n phát tri n gây b nh đư ng tiêu hố l n con.
Enzym trong d ch v đã có t khi l n con m i ñ nhưng trư c 20 ngày tu i chưa có kh năng
tiêu hố vì trong d ch v khơng có HCl.
S c tiêu hố c a d ch v l n con tăng theo tu i m t cách rõ r t ( 9 ngày tu i tiêu hoá
30 mg fibrin trong 19 gi , 28 ngày tu i ch c n 2- 3 gi , ñ n 50 ngày tu i ch c n 1 gi ). Kh
năng ti t ngưng k t s a c a d ch v l n con cũng bi n ñ i theo tu i. Lư ng enzym chymozin
trong d ch v l n con tăng lên trư c 1 tháng tu i sau đó l i gi m, đ ng th i th c ăn khác nhau
cũng nh hư ng khác nhau ñ n s ti t d ch v . Th c ăn h t kích thích ti t d ch v m nh hơn là
s a, d ch v ch a axit HCL nhi u hơn và s c tiêu hoá m nh hơn.
1.2.3. Tiêu hoá th c ăn ru t

Th c ăn sau khi tiêu hoá d dày s l n lư t chuy n xu ng ru t.
Ru t ñư c chia làm hai ph n: ru t non và ru t già.
+ Ru t non g m:
- Tá tràng
- Không tràng
- H i tràng
+ Ru t già g m:
- Manh tràng
- K t tràng
- Tr c tràng
1.2.3.1. Tiêu hoá th c ăn ru t non
Ru t non chi m ñ a v quan tr ng trong tồn b q trình tiêu hố. đây th c ăn ch u
tác ñ ng tr c ti p c a các d ch là d ch t y, d ch m t và d ch ru t, s ñư c phân gi i ñ n s n
ph m cu i cùng ñ d dàng ñư c ñưa vào máu và b ch huy t.
* D ch t y
Do tuy n t y n m bên c nh tá tràng ti t ra có hai ch c năng
- Ch c năng n i ti t thì ch có m t s t bào t p trung thành c m như qu n đ o
chung quanh có m ch máu đ th m th u.
- Ch c năng ngo i ti t là ti t d ch tiêu hoá qua ng d n ñ vào ru t.
D ch t y ti t ra trong tuy n t y qua 1-2 ng d n đ vào tá tràng. D ch t y có tác
d ng phân gi i t 60- 80% các thành ph n protein, gluxit và lipit c a th c ăn. V tính ch t thì
d ch t y là m t d ch th có ph n ng ki m pH = 7,8 - 8,4 (ng a 7,3-7,6; l n 7,7-7,9; bị 8,0)
d ch t y khơng có màu và trong su t.
Lư ng d ch t y ti t ra trong m t ngày ñêm l n kho ng 8 lít, ng a kho ng 7 lít, bị là
6-7 lít, chó 200-300 ml.

- 23 -


V thành ph n g m có: 90% nư c, 10% v t ch t khô. Trong thành ph n c a v t ch t

khơ thì ch t h u cơ ch y u là protein t n t i đư i d ng men tiêu hố. Ch t vơ cơ thì g m các
lo i mu i như mu i Bicacbonat Natri (NaHCO3), mu i clorua, mu i photphat c a các nguyên
t Na, Ca, K ...
Trong d ch t y có ch a các nhóm enzym:
M t s enzym phân gi i protein c a th c ăn
- Tripxin
ðây là men ch y u c a d ch t y, khi m i ti t ra
d ng khơng ho t đ ng là
tripxinogen, sau nh tác d ng ho t hoá c a enzym enterokinaza ti t ra vách tá tràng thì
tripxinogen thành tripxin có tác d ng phân gi i protein thành peptit và axit amin.
- Chymotrypxin
Enzym này khi m i ti t ra d ng khơng ho t đ ng là chymotripxingen, sau đó nh tác
d ng ho t hoá c a enzym tripxin tr thành chymotripxin ho t đ ng. Chymotripxin có tác
d ng phân gi i protein và polipepetit phân t l n thành peptit và axit amin. Chymotripxin có
tác d ng y u hơn tripxin.
- Cacboxipolipeptidaza
Enzym này có tác d ng c t m ch peptit ñ t o ra axit amin có g c cacboxyl t do.
- Dipeptidaza
Enzym này phân gi i dipeptit thành 2 axit amin.
- Protaminaza
Enzym này ch thu phân protamin.
- Nucleaza
Enzym này phân gi i axit nucleic thành mononucleotit.
M t s enzym phân gi i gluxit c a th c ăn
- Amilaza
ðây là enzym phân gi i tinh b t và ñư ng glycogen thành ñư ng mantoz. Tác d ng
c a amilaza d ch t y m nh hơn nhi u so amilaza c a nư c b t. Amilaza d ch t y phân gi i c
tinh b t s ng và tinh b t chín, tác d ng c a nó đư c tăng cư ng b i d ch m t.
- Mantaza
Thu phân ñư ng mantoz thành ñư ng glucoz.

- Lactaza
Thu phân ñư ng lactoz thành đư ng galactoz và đư ng glucoz. Nó có ý nghĩa quan
tr ng đ c bi t đ i v i gia súc bú s a.
- Sacaraza
Thu phân sacaroz thành glucoz và fructoz.
Nhóm enzym phân gi i lipit c a th c ăn
- Lipaza
Enzym này thu phân m thành glyxerin và axit béo. Lư ng lipaza trong d ch t y tăng
lên khi hàm lư ng m trong th c ăn tăng lên.
* D ch m t
D ch m t đư c hình thành gan sau đó đưa vào d tr
túi m t. Khi có q trình tiêu
hố th c ăn ru t non thì d ch m t m i t túi m t ñ vào tá tràng (ng a khơng có túi m t).
- 24 -


S ti t d ch m t gan là m t q trình ti t d ch tiêu hố nhưng ñ ng th i cũng là m t
quá trình bài ti t các s n ph m c a s phân gi i các h ng c u già gan. H ng c u có tu i th
kho ng 130 ngày, sau khi tr v gan, h ng c u l i b tiêu hu ch còn gi l i s t nên d ch m t
có màu. D ch m t gan khi chuy n ñ n túi m t thì có s bi n đ i v thành ph n cho nên
ngư i ta chia làm hai lo i là d ch m t gan và d ch m t túi m t.
D ch m t gan có pH = 7,5 và t tr ng là 1,009-1,013.
D ch m t túi m t có pH = 6,8 và t tr ng là 1,026-1,048.
S dĩ có s thay đ i này là do khi ñ n túi m t thì m t s ch t hồ tan và m t s ch t
khác b túi m t h p thu, m t khác l p màng nhày l i ti t ra d ch nhày ñ vào túi m t nên d ch
m t túi m t ñ m ñ c hơn và t tr ng cũng cao hơn.
V tính ch t thì d ch m t có màu xanh, màu vàng, có v đ ng và có ph n ng ki m.
Trong thành ph n c a d ch m t có hai lo i s c t m t:
+ Bilirubin: Thư ng có màu vàng th m, có trong lồi gia súc ăn th t.
+ Bilivecdin: Có máu xanh th m loài gia súc ăn c . S c t m t thư ng xu t

hi n trong máu cho nên nó là m t ch tiêu ñ ch n ñoán b nh.
Các axit m t g m có: axit colic, axit desoxicolic, axit glicocolic. Trong m t các ch t
này d ng k t h p v i các ch t khác như glicocol và taurin.
Trong thành ph n c a m t, ngoài s c t m t và axit m t cịn có colesterin, photphatit,
m thu phân và t do, s n ph m phân gi i protein (urê và axit uric, ki m purin), mu i kali,
natri, canxi, photphat và các axit khác.
- Tác d ng c a d ch m t:
Lư ng m t th i ra trong m t ngày ñêm ng a t 6 - 8 lít, bị t 7 - 9,5 lít, c u và dê t
1 - 1,5 lít và l n t 2,4 - 3,8 lít. Nó làm gi m s c căng b m t c a dung d ch và làm nhũ hoá
m và làm tăng di n tích ti p xúc c a m v i d ch tiêu hoá. Các mu i ki m trong d ch m t có
tác d ng trung hồ axit t d dày đưa xu ng ru t non và làm ng ng tác d ng c a enzym
pepxin phân gi i enzym tripxin; làm tăng cư ng ho t l c c a enzym lipaza, amilaza và
proteaza c a d ch tu và d ch ru t. Các axit m t d dàng liên k t v i các axit béo ñ t o thành
m t ph c ch t hoà tan. T ph c ch t này d ñư c h p thu vào máu và b ch huy t.
* D ch ru t
Trên toàn b màng nhày ru t non có tuy n brunner phân b
ño n tá tràng và tuy n
lieberkun. Nh ng tuy n này ti t ra d ch ru t.
D ch ru t là m t d ch th thu n khi t khơng màu và có ph n ng ki m (pH = 8,2-8,7).
Trong d ch ru t có ch a d ch nhày và các h t n i lơ l ng. Nh ng h t này do bi u mô màng
nhày bong ra, tinh th colesterin và các ch t khác t o thành. Trong d ch ru t có ch a nhi u
enzym aminopeptidaza, prolinaza, dipeptidaza ...
Trong d ch ru t cịn có các enzym ho t đ ng y u như: nucleaza, lipaza, amilaza.
Ngồi ra cịn ch a c enzym enterokinaza và peptidaza. Thành ph n d ch ru t cũng thay ñ i
tuỳ thu c vào tính ch t c a th c ăn. N u th c ăn giàu protein thì hàm lư ng enzym phân gi i
protein trong d ch ru t tăng lên; th c ăn nhi u tinh b t thì hàm lư ng enzym phân gi i tinh
b t tăng lên.

- 25 -