Tư tưởng triết học của augustino

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

VŨ THỊ HẢI

TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC
CỦA AUGUSTINO

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2020


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

VŨ THỊ HẢI

TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC
CỦA AUGUSTINO
Chuyên ngành: CNDVBC và CNDVLS
Mã số: 62.22.03.02

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:
PGS.TS. NGUYỄN QUANG HƢNG

HÀ NỘI - 2020

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan, luận án tiến sỹ mang tên “Tƣ tƣởng triết học của
Augustino” là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả nghiên cứu trong luận
án là hoàn toàn trung thực và chƣa từng đƣợc ngƣời khác cơng bố trong bất kỳ cơng
trình nào khác.
Các thông tin thứ cấp đƣợc sử dụng trong luận án là có nguồn gốc và đƣợc
trích dẫn rõ ràng. Tác giả hoàn toàn chịu trách nhiệm về nguyên bản của luận án.
Hà Nội, tháng 7 năm 2020
Tác giả

Vũ Thị Hải


LỜI CẢM ƠN
Em xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến PSG. TS. Nguyễn Quang Hƣng ngƣời đã tận tình chỉ bảo, hƣớng dẫn em thực hiện và hồn thành luận án tiến sỹ.
Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo khoa Triết học, Trƣờng Đại học
Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã tận tình giảng dạy và
giúp đỡ em trong thời gian học tập tại trƣờng.
Xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã ln
động viên, giúp đỡ tơi trong suốt q trình học tập và thực hiện luận án.
Hà Nội, tháng 7 năm 2020
Tác giả

Vũ Thị Hải


MỤC LỤC
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Lời cảm ơn

Mục lục
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................2
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI “TƢ
TƢỞNG TRIẾT HỌC CỦA AUGUSTINO” .........................................................7
1.1. Những cơng trình nghiên cứu liên quan đến điều kiện và tiền đề hình
thành tƣ tƣởng triết học của Augustino ..............................................................7
1.2. Những cơng trình nghiên cứu liên quan đến tƣ tƣởng triết học của
Augustino .........................................................................................................12
1.3. Những cơng trình nghiên cứu liên quan đến việc đánh giá về tƣ
tƣởng triết học của Augustino ..........................................................................24
1.4. Khái quát các kết quả nghiên cứu chính và những vấn đề luận án cần
tiếp tục nghiên cứu ...........................................................................................28
CHƢƠNG 2: NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƢ
TƢỞNG TRIẾT HỌC CỦA AUGUSTINO .........................................................31
2.1. Những điều kiện hình thành tƣ tƣởng triết học của Augustino .................31
2.2. Tiền đề lý luận hình thành tƣ tƣởng triết học của Augustino ....................40
2.3. Nhân tố chủ quan hình thành tƣ tƣởng triết học của Augustino ...............61
CHƢƠNG 3: BẢN THỂ LUẬN VÀ NHÂN HỌC TRONG TƢ TƢỞNG
TRIẾT HỌC CỦA AUGUSTINO .........................................................................70
3.1. Bản thể luận ...............................................................................................70
3.2. Nhân học ....................................................................................................96
CHƢƠNG 4: NHẬN THỨC LUẬN, ĐẠO ĐỨC HỌC VÀ MỘT SỐ
ĐÁNH GIÁ VỀ TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC CỦA AUGUSTINO ....................116
4.1. Nhận thức luận ........................................................................................116
4.2. Đạo đức học .............................................................................................131
4.3. Một số đánh giá về tƣ tƣởng triết học của Augustino .............................149
KẾT LUẬN ............................................................................................................169
DANH MỤC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................................173
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................174

1


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Augustino là một trong những nhà tƣ tƣởng lớn có nhiều đóng góp cho nền
thần học, triết học và văn hóa phƣơng Tây. Đời sống thánh thiện và tầm vóc tƣ
tƣởng đã khiến ơng đƣợc tôn vinh là vị giám mục thời danh, là bậc đại thánh tiến sỹ
của Hội thánh Công giáo. David E Cooper - học giả, triết gia ngƣời Anh từng viết:
“sẽ phải mất một thời gian dài triết học Kitô giáo mới có thể sản sinh đƣợc những
khn mặt xấp xỉ tầm vóc của Augustino” [14, 148]. Với vị thế và vai trò ấy, tác giả
cho rằng, việc trở lại nghiên cứu tƣ tƣởng triết học của Augustino trong bối cảnh
Việt Nam hiện nay là cần thiết cả về mặt lý luận và thực tiễn.
Thứ nhất, Augustino là một trong những nhà tƣ tƣởng lớn của nền triết học
phƣơng Tây, ngƣời có vai trị vạch thời đại, đặt nền móng cho một nền triết học
mới, ngƣời đã đặt dấu chấm hết cho nền triết học cổ đại, đƣa triết học phƣơng Tây
hoàn toàn bƣớc vào thời kỳ trung cổ. Với tƣ cách là một nhà triết học, Augustino đã
mang lại những bƣớc tiến lớn cho nền triết học phƣơng Tây trong các lĩnh vực: bản
thể luận, nhân học, nhận thức luận và đạo đức học. Với tƣ cách là một nhà thần học,
ơng là ngƣời có cơng rất lớn trong việc xây dựng một nền thần học Kitô giáo bài
bản và có hệ thống, một nền có ảnh hƣởng mạnh mẽ, lâu dài đối với Kitô giáo trong
nhiều thế kỷ và thậm chí cho đến ngày nay. Ngồi ra, Augustino cũng là một nhà tƣ
tƣởng có cơng lớn đối với sự phát triển của nền văn hóa phƣơng Tây, đặc biệt trong
nỗ lực hợp nhất hai cội nguồn văn hóa: truyền thống Hy Lạp cổ đại và truyền thống
Do Thái - Kitơ giáo. Ơng đã thành cơng trong việc hóa giải những mâu thuẫn nội tại
của nền văn hóa, thống nhất các cội nguồn văn hóa khác nhau vào trong một dòng
chảy chung, mở đƣờng cho sự thăng tiến của nền văn hóa phƣơng Tây.
Với những đóng góp to lớn trên nhiều lĩnh vực, Augustino đã thu hút đƣợc
sự quan tâm của nhiều học giả trên thế giới. Tuy nhiên, những nghiên cứu về

Augustino ở Việt Nam hiện nay còn có những hạn chế nhất định. Hầu nhƣ chƣa có
một cơng trình nào nghiên cứu một cách có hệ thống và chuyên sâu về tƣ tƣởng triết
học của ông. Một trong những nguyên nhân cơ bản là sự khan hiếm nguồn tài liệu,

2


ngồi tác phẩm Tự thuật thì phần lớn các tác phẩm của ông đều chƣa đƣợc dịch ra
tiếng Việt. Bên cạnh đó, ở Việt Nam, trong một thời gian dài, đã từng tồn tại những
cách hiểu chƣa toàn diện về Augustino nói riêng và các nhà tƣ tƣởng Kitơ giáo nói
chung. Chính vì thế, việc nghiên cứu về tƣ tƣởng triết học của Augustino là cần
thiết trong bối cảnh nền học thuật Việt Nam hiện nay.
Thứ hai, Công giáo là một trong những tôn giáo lớn ở Việt Nam hiện nay,
với số lƣợng 7 triệu tín đồ, Cơng giáo đã và đang có ảnh hƣởng khơng nhỏ đối với
đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa và đạo đức xã hội. Không thể phủ nhận đƣợc,
một thực tế đang diễn ra ở Việt Nam là một bộ phận ngƣời dân ngồi Cơng giáo
chƣa hiểu biết một cách đúng đắn về Cơng giáo cũng nhƣ cộng đồng các tín hữu
Cơng giáo. Sự thiếu hiểu biết đó ít nhiều đã gây ra những ảnh hƣởng tiêu cực trong
đời sống xã hội. Xuất phát từ thực tiễn đó, tác giả cho rằng, việc nghiên cứu về
Augustino - một trong những nhà tƣ tƣởng lớn của Hội thánh Cơng giáo sẽ giúp
những ngƣời ngồi Cơng giáo có thể hiểu biết một cách sâu sắc hơn về văn hóa và
đạo đức Cơng giáo, từ đó góp phần thắt chặt khối đại đồn kết trong cộng đồng các
dân tộc Việt Nam.
Thứ ba, trong bối cảnh hiện nay, q trình tồn cầu hóa và hội nhập quốc tế
đang diễn ra mạnh mẽ và sâu rộng trên tất cả các bình diện của đời sống xã hội.
Khơng thể phủ nhận đƣợc, mặc dù đạt đƣợc những thành tựu rất to lớn trên nhiều
lĩnh vực của đời sống xã hội, song Việt Nam cũng phải đối mặt với những thách
thức lớn, nhất là trong lĩnh vực văn hóa và đạo đức. Tình trạng xuống cấp về văn
hóa và đạo đức là một thực tế không thể phủ nhận đƣợc. Trong khi các giá trị văn
hóa và đạo đức truyền thống bị mai một thì những giá trị văn hóa và đạo đức mới chƣa

đƣợc xây dựng một cách có hệ thống. Hiện thực đó đã gây ra nhiều hệ luận tiêu cực
trong đời sống xã hội, dẫn đến những trở ngại đối với công cuộc xây dựng và phát triển
đất nƣớc trong giai đoạn hiện nay. Trong bối cảnh đó, việc nghiên cứu về Augustino,
một trong những nhà tƣ tƣởng có nhiều đóng góp cho nền văn hóa và đạo đức phƣơng
Tây có thể mang lại những bài học quý góp phần giải quyết những thách thức đang đặt
ra đối với nền văn hóa và đạo đức xã hội ở Việt Nam hiện nay.

3


Thứ tư, bàn về công tác học tập và nghiên cứu lý luận ở Việt Nam trong
những năm gần đây, Nghị quyết số 01-NQ/TW, ngày 28-03-1992 của Bộ Chính trị
(khóa VII) viết: “Trong nhiều năm qua, nội dung đào tạo đội ngũ cán bộ lý luận
hầu như chỉ bó hẹp trong các bộ môn khoa học Mác - Lênin, chưa coi trọng việc
nghiên cứu các trào lưu khác và tiếp nhận những thành tựu khoa học của thế giới.
Hậu quả là cán bộ lý luận thiếu hiểu biết rộng rãi về kho tàng tri thức của lồi
người, do đó khả năng phát triển bị hạn chế”. Tiếp theo, Nghị quyết số 37NQ/TW, ngày 09 tháng 12 năm 2014 của Bộ chính trị bàn về cơng tác lý luận và
định hƣớng nghiên cứu đến năm 2030 đã chỉ ra: “Kết quả nghiên cứu về chủ nghĩa
Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh cịn dàn trải, tính hệ thống chưa cao, chưa gắn
kết chặt chẽ với những vấn đề thực tiễn đang đặt ra. Nghiên cứu những trào lưu tư
tưởng, học thuyết mới, lý thuyết mới chưa được nhiều”. Nhận thức những hạn chế
đó, Bộ chính trị đã xác định hƣớng nghiên cứu đến năm 2030 nhƣ sau: “Đối với
những trào lưu tư tưởng, học thuyết, lý thuyết mới, tiếp tục mở rộng và đi sâu
nghiên cứu trên quan điểm khách quan, biện chứng và tiếp thu những giá trị tiến bộ
”. Nhƣ vậy, có thể thấy rằng, căn cứ vào các Nghị quyết của Bộ chính trị, việc mở
rộng nghiên cứu về các nhà tƣ tƣởng ngồi mácxít nói chung, về Augustino nói
riêng khơng chỉ phù hợp với chủ trƣơng và đƣờng lối của Đảng mà cịn có ý nghĩa
lớn trong việc bổ sung và phát triển lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin trong bối
cảnh hiện nay.
Với những lý do trên, NCS lựa chọn đề tài “Tư tưởng triết học của

Augustino” làm đề tài luận án của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
Mục đích nghiên cứu của luận án: Phân tích, trình bày một cách có hệ thống
tƣ tƣởng triết học của Augustino, từ đó đánh giá về giá trị và hạn chế của nó.
Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án:
- Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài “Tư tưởng triết học của Augustino”.
- Làm sáng tỏ những điều kiện và tiền đề hình thành tƣ tƣởng triết học của
Augustino.

4


- Phân tích, làm rõ những nội dung cơ bản trong tƣ tƣởng triết học của Augustino
trên các vấn đề: bản thể luận, nhân học, nhận thức luận và đạo đức học.
- Đánh giá về những giá trị lịch sử và hạn chế trong tƣ tƣởng triết học của
Augustino.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án
Đối tượng nghiên cứu của luận án: tƣ tƣởng triết học của Augustino.
Phạm vi nghiên cứu của luận án:
- Luận án làm sáng tỏ tƣ tƣởng triết học của Augustino trong những nội dung
cơ bản sau: bản thể luận, nhân học, nhận thức luận và đạo đức học.
- Tác giả tập trung khảo cứu tác phẩm Tự thuật (Confessiones) - một trong
những tác phẩm nổi tiếng bậc nhất của Augustino. Ngoài ra, tác giả cịn sử dụng các
trích dẫn từ một số tác phẩm khác nhƣ: Độc thoại (Soliloquia), Về sự bất tử của linh
hồn (De immortalitate animae), Về tự do ý chí (De libero arbitrio), Chúa Ba Ngơi (De
Trinitate), Thành đơ Thiên Chúa (De civitate Dei),…
4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
Cơ sở lý luận: Luận án đƣợc thực hiện dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa
duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, quan điểm mácxít trong nghiên
cứu lịch sử triết học.

Phương pháp nghiên cứu: Tác giả sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu chủ
yếu của phép biện chứng duy vật nhƣ: phƣơng pháp lơgic và lịch sử, phƣơng pháp
phân tích và tổng hợp, phƣơng pháp quy nạp và diễn dịch, phƣơng pháp so sánh, khái
qt hóa, trừu tƣợng hóa, v.v.. Ngồi ra, tác giả luận án còn sử dụng phƣơng pháp
nghiên cứu văn bản học, khảo cứu các tác phẩm gốc.
5. Đóng góp mới của luận án
Có thể nói, đây là luận án đầu tiên ở nƣớc ta nghiên cứu về Augustino.
Luận án góp phần phân tích, trình bày một cách có hệ thống tƣ tƣởng triết học của
Augustino trên những nội dung cơ bản sau: bản thể luận, nhân học, nhận thức luận
và đạo đức học. Đóng góp mới của luận án là đã làm sáng tỏ những nội dung chƣa
từng đƣợc phân tích một cách có hệ thống từ trƣớc đến nay nhƣ: chứng minh
Thiên Chúa, quan niệm về thời gian, bản chất của linh hồn và kinh nghiệm nội

5


tâm. Ngồi ra, đóng góp mới của luận án cịn ở chỗ đƣa ra đánh giá về giá trị và
hạn chế trong tƣ tƣởng triết học của Augustino từ lập trƣờng mácxít và cách tiếp
cận triết học văn hóa.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
Về mặt lý luận: Luận án góp phần nghiên cứu một cách có hệ thống và
chuyên sâu về tƣ tƣởng triết học của Augustino - một trong những triết gia, nhà thần
học lớn bậc nhất của nền triết học Kitô giáo thời kỳ trung cổ.
Về mặt thực tiễn: Luận án có thể đƣợc sử dụng làm tài liệu tham khảo cho
việc nghiên cứu và giảng dạy triết học Kitơ giáo nói riêng và triết học phƣơng Tây
nói chung. Ngồi ra, luận án cũng có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc
học tập và nghiên cứu trong các lĩnh vực nhân học và triết học tôn giáo.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và danh mục các
cơng trình của tác giả liên quan đến luận án đã đƣợc công bố, luận án gồm 4

chƣơng, 12 tiết.

6


CHƢƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
“TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC CỦA AUGUSTINO”
Hệ thống tƣ tƣởng của Augustino, từ lâu, đã thu hút đƣợc sự quan tâm rộng
rãi của các học giả từ nhiều quốc gia trên thế giới. Cho đến nay, tƣ tƣởng của
Augustino đã đƣợc nghiên cứu một cách có hệ thống, và phần lớn đƣợc tiếp cận từ
hai chiều kích: triết học và thần học. Để đƣa ra đánh giá một cách hợp lý về tình
hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án, tác giả đã hệ thống các cơng trình
trong nƣớc và ngồi nƣớc theo ba nhóm sau đây: Những cơng trình nghiên cứu liên
quan đến điều kiện và tiền đề hình thành tƣ tƣởng triết học của Augustino; Những
cơng trình nghiên cứu liên quan đến tƣ tƣởng triết học của Augustino; Những cơng
trình nghiên cứu liên quan đến việc đánh giá về tƣ tƣởng triết học của Augustino.
1.1. Những cơng trình nghiên cứu liên quan đến điều kiện và tiền đề
hình thành tƣ tƣởng triết học của Augustino
- Các cơng trình nghiên cứu trong nước
Có thể nhận thấy, cho đến nay, ở Việt Nam hầu nhƣ chƣa có một cơng trình
nào nghiên cứu một cách có hệ thống và chuyên sâu về tƣ tƣởng triết học của
Augustino, vì thế cũng chƣa có một cơng trình nào đi sâu nghiên cứu vấn đề điều
kiện và tiền đề hình thành tƣ tƣởng triết học của ơng. Vấn đề đó chỉ đƣợc đề cập
trong một vài cơng trình chun khảo thơng qua phần trình bày về lịch sử triết học
phƣơng Tây và lịch sử tƣ tƣởng Kitô giáo. Để làm rõ vấn đề này, tác giả luận án sẽ
tổng quan một số nghiên cứu tiêu biểu sau:
Trong cơng trình Lịch sử tư tưởng trước Marx (1996) [90], Trần Đức Thảo
đã phân tích một cách khái quát điều kiện kinh tế - xã hội dẫn tới những chuyển
biến trên bình diện tƣ tƣởng từ thời kỳ cổ đại sang thời kỳ trung cổ. Theo tác giả, sự

phát triển của lực lƣợng sản xuất là động lực thúc đẩy q trình phát triển từ chế độ
nơ lệ sang chế độ nông nô và sự biến đổi của phƣơng thức sản xuất lại trở thành nền
tảng cho sự ra đời của đạo Kitơ thay thế vai trị chủ đạo của nền triết học Hy Lạp cổ

7


đại trên bình diện văn hóa. Trong q trình chuyển giao ấy, những di sản văn hóa
Hy Lạp cổ đại tiếp tục đƣợc duy trì trong nền văn hóa Kitơ giáo bằng cách hóa thân
thành những “tặng phẩm” của Thiên Chúa, những kiến thức khoa học và nghệ thuật
đƣợc bảo tồn trong tu viện dƣới hình thức ân sủng thiêng liêng. Và, Augustino trở
thành một trong những nhà tƣ tƣởng tiêu biểu nhất của khuynh hƣớng tích hợp
những thành tựu cổ đại cho nền văn hóa Kitơ giáo. Ơng chính là ngƣời có vai trị
thống nhất chân lý đức tin với chân lý lý trí khi cho rằng, con ngƣời chỉ có thể đạt
tới chân lý là nhờ ân sủng của Thiên Chúa [xem 90, 313]. Nhƣ vậy, triết học Hy
Lạp cổ đại chính là một trong những cội nguồn tƣ tƣởng quan trọng nhất của tƣ
tƣởng triết học Augustino.
Tƣơng đồng với quan điểm này, Phan Văn Tình (2010) trong Triết học
thượng cổ Tây phương ảnh hưởng trên Kitô giáo [100] đã phân tích một cách có hệ
thống ảnh hƣởng của triết học Hy Lạp cổ đại trên nền triết học Kitô giáo. Tác giả
cho rằng, các triết gia Tây phƣơng sau Socrates có ảnh hƣởng rất lớn đối với triết
học Kitơ giáo thời trung cổ, điều đó đƣợc thể hiện đặc biệt trong tƣ tƣởng của
Justino, Augustino và Thomas Aquino. Nói cách khác, tƣ tƣởng của họ đƣợc xây
dựng trên các ý tƣởng đƣợc kế thừa từ triết học Hy Lạp cổ đại. Theo tác giả, các
giáo phụ đã Kitơ hóa tƣ tƣởng Plato hay đã Plato hóa phần nào những đạo lý của
Chúa Kitô, trong khi truyền thống kinh viện và Thomas Aquino lại chịu ảnh hƣởng
quá sâu xa từ Aristotle, chính họ đã có cơng trong việc giải nghĩa, bổ sung, phát
triển tƣ tƣởng của triết gia này [xem 100, 85 - 87]. Bài viết cũng đƣa ra nhận định
rằng, trong khi tƣ tƣởng của Thomas Aquino chịu ảnh hƣởng lớn từ triết học
Aristotle thì Augustino lại chịu ảnh hƣởng đặc biệt từ triết học Plato. Những nhận

định đó có ý nghĩa quan trọng giúp cho tác giả luận án tiếp tục làm rõ những điều
kiện và tiền đề hình thành tƣ tƣởng triết học của Augustino.
Với mục đích làm sáng tỏ những điều kiện và tiền đề hình thành giáo phụ
học, Phan Tấn Thành (2013) trong Về nguồn. Quyển II: Thời các giáo phụ [89] đã
phân tích bối cảnh chính trị, văn hóa ảnh hƣởng tới sự hình thành và phát triển Kitơ
giáo thời kỳ các giáo phụ. Theo tác giả, đặc điểm cơ bản của bối cảnh chính trị Tây

8


Âu trong những thế kỷ đầu công nguyên là sự đối đầu giữa Kitơ giáo với chính
quyền Roma dẫn đến những đợt bách hại đạo Kitô từ thế kỷ II đến thế kỷ III. Những
xung đột giữa Giáo hội và chính quyền Roma chỉ thực sự chấm dứt vào đầu thế kỷ
IV, để từ đó mối tƣơng quan mới đƣợc mở ra. Năm 313, hoàng đế Constantino ban
hành chỉ dụ Milano, thu hồi tất cả những đạo luật chống lại đạo Kitơ, trả lại cho Hội
thánh tồn bộ những thánh đƣờng và tài sản bị tịch biên trƣớc đây. Năm 380, đạo
Kitô đƣợc công nhận là quốc giáo - một sự chuyển biến mang tính vạch thời đại
trong đời sống tơn giáo Tây Âu. Điều đó có ảnh hƣởng rất lớn đến sự phát triển của
giáo phụ học trong những thế kỷ IV và V. Bên cạnh đó, cơng trình đã khái qt
những đặc điểm chính của nền văn hóa Tây Âu trong những thế kỷ đầu công
nguyên, bao gồm: tƣơng quan giữa Kitơ giáo với văn hóa Hy Lạp cổ đại; tƣơng
quan giữa Kitô giáo và Do Thái giáo, sự xuất hiện của phong trào ngộ giáo và lạc
giáo; tƣơng quan giữa Kitô giáo với các tôn giáo cổ truyền của đế quốc La Mã.
Nhìn chung, cơng trình này tập trung phân tích bối cảnh chính trị, văn hóa ảnh
hƣởng tới sự hình thành, phát triển của đạo Kitơ, song hầu nhƣ chƣa đề cập đến
điều kiện kinh tế - xã hội cũng nhƣ đặc điểm văn hóa tinh thần khác.
- Các cơng trình nghiên cứu nước ngồi
Nói đến những nghiên cứu liên quan đến điều kiện và tiền đề của triết học
Augustino không thể không đề cập đến những nghiên cứu của các học giả phƣơng
Tây. Bryan Magee (2003) trong Câu chuyện triết học [56] cho rằng, Augustino đã

thực hiện “cuộc hôn phối” giữa hai truyền thống đối nghịch - truyền thống Plato và
Kitơ giáo, đó là “cuộc hôn phối” giữa triết học với tôn giáo, giữa lý trí và đức tin.
Augustino ln thấy triết học đóng vai trị thứ yếu sau mặc khải tơn giáo, vì thế ông
chỉ dung nạp những khía cạnh triết học không mâu thuẫn với đạo Kitô nhằm tạo lập
cơ sở vững chắc cho các tín điều tơn giáo mà ơng phụng sự. Bryan Magee nhận
định, Augustino “khá thành cơng trong mục đích đƣa triết học Plato và Tân Plato
hòa nhập vào quan điểm của giáo hội về bản chất của thực tại” [56, 66]. Qua sự
phân tích, luận giải của mình, Bryan Magee kết luận, truyền thống triết học Plato và
hệ thống tín điều của đạo Kitơ là tiền đề tƣ tƣởng trực tiếp ảnh hƣởng đến sự hình
thành tƣ tƣởng triết học của Augustino.

9


Tiếp theo, Các trường phái triết học trên thế giới [14] của David E Cooper
(2005) là một cơng trình tiêu biểu tập trung trình bày, diễn giải một cách có hệ
thống các triết gia và các trƣờng phái triết học trên thế giới qua các thời kỳ cổ đại,
trung đại và cận đại. Ở đây, triết học Kitô giáo đƣợc đặt trong tƣơng quan với triết
học Hy Lạp cổ đại, từ đó những liên kết tất yếu, nội tại đƣợc làm sáng tỏ. Theo tác
giả, vấn đề đƣợc đặt ra với các giáo phụ là: Liệu có cần triết học Hy Lạp để hình
thành học thuyết Kitơ giáo hay khơng và triết học Hy Lạp trên thực tế đã giúp cho
sự hình thành học thuyết Kitơ giáo tới mức nào? [Xem 14, 151]. Tác giả cho rằng,
ảnh hƣởng của triết học Hy Lạp cổ đại trên tƣ tƣởng Kitô giáo là điều không cần
bàn cãi, để minh họa cho luận điểm đó, tác giả đã phân tích sự ảnh hƣởng của Plotin
đối với Augustino. Ảnh hƣởng của Plotin đối với Augustino chính là đã hóa giải
thành cơng mối hồi nghi mà phái Manes và Hàn Lâm viện đã gây ra trong thuyết nhị
nguyên và việc treo lửng các phán đoán, nhờ đó Augustino đã xác lập niềm tin vững
chắc vào bản thể duy nhất là Thƣợng đế. Hơn nữa, phái Plato mới đã cung cấp những
ý tƣởng quan trọng giúp Augustino xây dựng hệ thống của mình, nhƣ: quan niệm về
cái Duy nhất, cái Ác, chân lý và sáng tạo. Tác giả khẳng định, nỗ lực của Augustino

là đã “Plato hóa” học thuyết Kitơ giáo, mang những giá trị của nền triết học cổ đại
phụng sự cho đức tin. Từ những phân tích và luận giải đó, cuốn sách đã cung cấp
những cứ liệu quan trọng giúp tác giả luận án trình bày một cách có hệ thống tiền đề
lý luận của tƣ tƣởng triết học Augustino.
Một cuốn sách liên quan trực tiếp đến tiền đề tƣ tƣởng của triết học
Augustino là Quá trình chuyển biến tư tưởng Phương Tây [83] của Richard Tarnas
(2008). Trong đó, tác giả đã trình bày các hình thức thế giới quan phƣơng Tây và sự
chuyển biến của các hình thức thế giới quan qua các thời kỳ: cổ điển, trung cổ và
hiện đại. Bàn về ảnh hƣởng của triết học Hy Lạp cổ đại đối với Kitô giáo, Richard
Tarnas nhận định: “học thuyết Kitô sớm thấy triết học Hy Lạp không chỉ là một hệ
thống tinh thần tà đạo mà nó phải chiến đấu, mà dƣới con mắt nhiều nhà thần học
Kitô giáo tiên khởi thấy nó là một ma trận đƣợc sắp xếp thần tình để giải thích lơgic
niềm tin Kitơ giáo” [83, 96]. Giới trí thức Kitơ giáo nhận thấy truyền thống Plato có

10


uy lực diễn tả sự khơn ngoan thần thánh, vì thế đã đem kết hợp truyền thống này với
đức tin của họ. Ngƣời đầu tiên khởi xƣớng xu hƣớng này là Philo, kế tiếp là Justino,
Clement, Origien và cuối cùng, chính Augustino là ngƣời thực sự hồn thành nó.
Richard Tarnas khẳng định, triết học Plato và phái Plato mới là những trụ cột tƣ
tƣởng đƣợc Augustino biến thành triết lý Kitô giáo. Tác giả viết: “Augustino đã làm
cho học thuyết Kitô - Plato rõ ràng đã thấm nhuần trong tƣ tƣởng Kitô giáo ở
phƣơng Tây suốt thời trung cổ” [83, 99]. Tóm lại, ở mức độ khái qt, cơng trình đã
chỉ ra đƣợc lơgic nội tại trong q trình chuyển biến của nền tƣ tƣởng phƣơng Tây
từ cổ đại đến hiện đại.
Bên cạnh những cơng trình chun khảo, chúng ta khơng thể khơng nhắc đến
những bài viết tiêu biểu góp phần làm sáng tỏ tiền đề lý luận của tƣ tƣởng triết học
Augustino. Trong bài viết The fall of the Soul in Book two of Augustine’s
Confessions (2016) [130], qua việc xem xét lời thú tội của Augustino về vụ trộm lê

trong quyển II của tác phẩm Tự thuật, Mateusz Stróżyński đã phân tích biểu hiện của
mối tƣơng quan giữa chủ nghĩa Plato và Kitô giáo trong quan niệm của Augustino về
cái ác và tội lỗi. Thứ nhất, tác giả trình bày quan niệm của Plato về cái thiện, cái ác,
tình yêu và sự phát triển của học thuyết đó ở Plotin. Thứ hai, tác giả phân tích lập
luận của Augustino để giải thích cho vụ trộm lê cũng nhƣ cho sự sa ngã ban đầu của
linh hồn. Cuối cùng, tác giả chỉ ra ảnh hƣởng của thuyết Plato và Kitô giáo đối với
Augustino trong việc giải thích về nguyên nhân và động cơ dẫn đến sự sa ngã ban đầu
của linh hồn. Tác giả nhận định rằng, trong suốt cuộc đời mình, Augustino đã khơng
ngừng phát triển điều mà Joseph Torchia gọi là “kỹ thuật ghép khái niệm” và John P.
Kenney gọi là “sự chiếm đoạt sáng tạo” chủ nghĩa Plato cho Kitơ giáo. Mateusz
Stróżyński hồn tồn khơng đi sâu vào cuộc tranh luận: liệu Augustino thiên nhiều
hơn về phái Plato hay Kitô giáo. Tác giả khẳng định rằng, trong tƣ tƣởng của
Augustino vừa có chủ nghĩa Plato lại vừa có Kitơ giáo, đó là sự kết hợp giữa một
trong những trƣờng phái triết học ngoại giáo cổ xƣa với một tơn giáo chân chính cũng
là một nền triết học thực thụ [130].
Tiếp theo, trong bài viết Augustine and Plotinus on the matter of the

11


corporeal world (2017) [145], Enrico Moro đƣa ra một cái nhìn tổng quát về khái
niệm vật chất hữu hình của Augustino, dựa trên sự khảo cứu toàn diện các tài liệu
tiếng Latinh và các tác phẩm của triết gia. Đồng thời, tác giả đã thảo luận một cách
chi tiết về ảnh hƣởng của Plotin đối với Augustino trong quan niệm về vật chất, từ
đó chỉ ra sự tƣơng đồng và khác biệt giữa hai nhà tƣ tƣởng. Enrico Moro đã đƣa ra
kết luận nhƣ sau: “Augustine đã dựng nên tòa nhà khái niệm của riêng mình trên cơ
sở khái niệm vật chất của Plotin, vật chất được đúc khuôn một cách cẩn thận và
định hình đến mức nhận được một hình dạng mới và khác biệt” [145].
Tƣơng đồng với ý tƣởng trên, Maurizio Filippo Di Silva (2018) trong bài viết
Plotinus and Augustine on evil and matter [129] đã nỗ lực làm sáng tỏ sự tƣơng

đồng và khác biệt giữa Augustino với Plotin trong quan niệm về cái ác. Thứ nhất,
qua việc khảo cứu tác phẩm Bàn về cái thiện (De natura boni), tác giả làm sáng tỏ
quan niệm của Augustino về cái ác, điều đó đƣợc thể hiện trong hai luận điểm quan
trọng: 1/ cái ác là sự thiếu hụt về hình thức (modus), phẩm tính thuộc lồi (species)
và trật tự tự nhiên (ordo naturalis); 2/ sự hƣ hoại là nguyên nhân làm mất đi cái
thiện (defectio bonis). Thứ hai, tác giả phân tích quan niệm của Plotin về cái ác, thể
hiện trong hai nội dung sau: 1/ cái ác là sự thiếu vắng kích thƣớc, hình thức và trật
tự; 2/ cái ác là sự thiếu vắng của cái thiện. Cuối cùng, tác giả chỉ ra sự khác nhau
giữa Augustino và Plotin trong quan niệm về cái ác và hƣ vô trong tƣơng quan với
khái niệm vật chất. Một kết luận quan trọng đƣợc đƣa ra là: quan niệm của Plotin về
mối liên hệ giữa cái ác và hƣ vô rất tƣơng đồng với quan niệm về cái ác và hƣ vơ
của Augustino. Nhƣ vậy, chính Plotin đã mở ra những ý tƣởng nền tảng giúp
Augustino giải quyết vấn đề cái ác trong đạo đức học.
1.2. Những cơng trình nghiên cứu liên quan đến tƣ tƣởng triết học của
Augustino
- Các cơng trình nghiên cứu trong nước
Là một vị đại thánh tiến sỹ của Hội thánh Công giáo, một nhân vật tiêu biểu
của nền tƣ tƣởng phƣơng Tây, tuy vậy Augustino chƣa đƣợc giới nghiên cứu Việt
Nam quan tâm một cách thích đáng. Số lƣợng cơng trình nghiên cứu về tƣ tƣởng
triết học Augustino ở Việt Nam hiện nay rất ít, mới nghiên cứu ở mức độ khái quát,

12


hầu nhƣ chƣa có cơng trình nào nghiên cứu chun sâu về vấn đề này. Để làm rõ
tình hình nghiên cứu tƣ tƣởng triết học của Augustino ở Việt Nam, dƣới đây tác giả
sẽ tổng quan một số cơng trình tiêu biểu nhất.
Lịch sử triết học Tây phương. Tập II: Thời trung cổ [111] của Nguyễn Trọng
Viễn (1998) là một trong những cơng trình tiêu biểu về lịch sử triết học của giới học
giả Công giáo ở Việt Nam. Công trình này đã trình bày một cách có hệ thống sự

phát triển của nền triết học phƣơng Tây từ cổ đại đến hiện đại. Ở đây, tác giả đã làm
sáng tỏ năm nội dung quan trọng nhất trong tƣ tƣởng triết học của Augustino, bao
gồm: lý trí và đức tin, Thiên Chúa, thân phận con ngƣời, nƣớc Chúa và nƣớc thế
gian, đƣờng hƣớng và lịch sử nhân loại. Tác giả đã làm sáng tỏ những vấn đề quan
trọng trong triết học Augustino nhƣ: thuyết soi sáng, sáng thế luận, cái ác, thời gian,
tự do và ân sủng. Nhận định về ảnh hƣởng của Augustino đối với sự phát triển của
triết học phƣơng Tây, tác giả viết: “Có thể nói rằng ảnh hƣởng của Âu Tinh thật là
mênh mông, cả trong lãnh vực triết học - cho dù ngài chẳng phải là một triết gia
theo một nghĩa chuyên biệt nào đó - cũng nhƣ trong lãnh vực thần học; cả trong
đƣờng hƣớng lịch sử của nhân loại, cũng nhƣ trong những kinh nghiệm phong phú,
tinh tế, và rất thật của một hành trình nội tâm” [111, 65 - 66].
Lê Tơn Nghiêm (2000) trong Lịch sử triết học Tây phương. Tập III: Triết
học thời trung cổ [63] cũng tập trung vào những vấn đề nổi bật trong triết học
Augustino nhƣ: lý tính và tín ngƣỡng, Thiên Chúa và Christ, con ngƣời và tự do,
lịch sử thế giới. Trong chủ đề lý tính và tín ngƣỡng, tác giả đã làm sáng tỏ tƣơng
quan giữa đức tin - lý trí và q trình nhận thức đi từ cảm giác, trí tƣởng tƣợng, lý
tính và khải thị. Trong chủ đề Thiên Chúa và Christ, tác giả đã khái quát quan niệm
của Augustino về bản tính Thiên Chúa, chứng minh Thiên Chúa và sự hiện diện
nhập thể của Chúa Kitơ trong hình hài một con ngƣời hiện thực. Luận điểm quan
trọng đƣợc nêu ra là: “Trong lý thuyết của Augustino, trực giác Kitô giáo thiên về
Thiên Chúa của ông đƣợc thể hiện qua hai phƣơng hƣớng: một đàng quan niệm
Thiên Chúa nhƣ luôn luôn tiềm ẩn hơn, xa xơi hơn, thuần thần hơn, bên ngồi mọi
dữ kiện tiên quyết, nhƣ để Thiên Chúa lùi xa triền miên và những tƣ thế bất khả tri

13


thức, bất tận và xa xăm; một đàng trình bày Thiên Chúa hồn tồn hiện diện, nhập
thể, hữu hình trong Christ: Thiên Chúa nhập thế, và bây giờ Ngài rất gần gũi trong
giáo hội, nhập thế của Christ.

Hai phƣơng hƣớng tƣ tƣởng ấy một đàng thể hiện nhƣ trực giác về Thiên
Chúa nhƣ ngày càng mở rộng đến vô tận và ngƣợc lại, một đàng nhƣ đƣợc cụ thể
hóa trong một không gian và thời gian nhất định” [63, 49].
Đối với vấn đề con ngƣời, tác giả đã phân tích trên bốn khía cạnh: kinh
nghiệm nội tâm, nền tảng khuất ngã, thời gian và tự do. Theo tác giả, Augustino đã
định nghĩa con ngƣời từ hai bình diện: con ngƣời nói chung và con ngƣời cụ thể,
hay nói cách khác là góc nhìn siêu hình học và góc nhìn sử tính. Do đó, tƣ tƣởng
của Augustino về con ngƣời mang một sắc thái đặc biệt hiện sinh hơn so với các
vấn đề triết học khác [Xem 63, 52]. Về vấn đề lịch sử thế giới, sau khi giới thiệu
khái quát về tác phẩm Thành đô của Chúa, Lê Tôn Nghiêm dẫn ra nhận định của B.
Russell và Jaspers, hầu nhƣ tác giả không đi vào luận giải tƣ tƣởng của Augustino
trong vấn đề này. Tác giả cho rằng, sử quan của Augustino chỉ có giá trị cho những
tín hữu Kitơ mà thơi.
Dỗn Chính và Đinh Ngọc Thạch (2008) là những học giả ngồi Kitơ giáo,
trong cơng trình Triết học trung cổ Tây Âu [12] đã trình bày một cách có hệ thống
về triết học Tây Âu từ thế kỷ II đến thế kỷ XV. Luận giải về triết học Augustino,
các tác giả đã phân tích năm nội dung chính sau: lý luận nhận thức, bản thể luận vấn đề tồn tại và thời gian, vũ trụ luận và thuyết sáng tạo, đạo đức học - vấn đề bản
chất của con ngƣời, phép biện chứng thần bí trong quan niệm về lịch sử - xã hội.
Trên cơ sở trình bày năm nội dung đó, tác giả đã đƣa ra một số nhận đinh sau: Thứ
nhất, Augustino lý giải thời gian từ góc nhìn tâm lý, hƣớng thời gian vào chủ quan
tính, do đó thời gian khơng gắn liền với các sự vật khả biến mà là “thời tính” của
đời sống tâm linh. Chính Augustino đã khơi nguồn cho các triết gia phi duy lý thế
kỷ XX trong quan niệm về thời gian, đặc biệt là chủ nghĩa hiện sinh. Thứ hai, thuyết
sáng thế của Augustino là sự diễn đạt Kinh Thánh bằng ngơn ngữ triết học, cịn với
vũ trụ luận thì đằng sau việc lý giải trật tự hài hòa của vũ trụ đã chuyển tải một cách

14


sâu sắc những giáo huấn về luân lý và những bài học đạo đức của Thánh Kinh. Thứ

ba, tác giả khái quát ba phạm trù trọng tâm trong đạo đức học của Augustino là tự
do ý chí, tình u và lƣơng tri. Thứ tư, theo tác giả, “thực chất của phép biện chứng
thần bí là đằng sau lớp vỏ hoang đƣờng đã ẩn chứa số phận con ngƣời và lịch sử
loài ngƣời trong những thời đại hiện thực. Trong lịch sử ấy, mọi thứ không ngừng
biến đổi, cái cũ mất đi, cái mới ra đời, đỉnh cao của sự phát triển lại báo hiệu sự
thối bộ khơng cƣỡng đƣợc. Tất cả đều tuân theo sự xếp đặt của tạo hóa” [12, 123].
Khác với ba cơng trình trên đây, Lịch sử triết học phương Tây. Tập 1: Triết
học cổ đại, triết học trung cổ, triết học phục hưng [36] của Đỗ Minh Hợp (2014) đã
phân tích triết học Augustino một cách có hệ thống trên những vấn đề cơ bản. Theo tác
giả: “Có thể coi tiền đề tƣ tƣởng then chốt của Augustino là luận điểm: Hãy nhận thức
Chúa và linh hồn của bản thân mình; nhận thức Chúa thơng qua linh hồn, cịn nhận
thức linh hồn thì thơng qua Chúa. Chúa và linh hồn là các đề tài cơ bản của triết học
Augustino. Nhƣng thông qua việc xác lập mối quan hệ qua lại giữa Chúa và linh hồn,
ông giải quyết tất cả các vấn đề triết học khác, và trƣớc hết là vấn đề con ngƣời” [36,
454]. Xuất phát từ con ngƣời, từ đó tác giả phân tích các vấn đề trọng tâm trong tƣ
tƣởng triết học của Augustino. Tác giả cho rằng, điều Augustino quan tâm không
phải con ngƣời nói chung mà chính là “cái ngã”, nghĩa là nhân cách cụ thể trong
tính riêng biệt và độc đáo của nó, từ đó làm rõ mâu thuẫn nội tại của cái tôi thể hiện
đặc biệt trong trạng thái hồi tâm, những cuộc đấu tranh nội tâm đầy bi kịch, gắn liền
với những biến động lớn trong cuộc đời của mỗi con ngƣời [Xem 36, 456]. Tiếp đó,
thơng qua phân tích quan niệm của Augustino chứng minh sự tồn tại của cái tôi và
cấu trúc bộ ba của cái tôi, tác giả khái quát nội dung quan niệm về đức hạnh, cái ác,
tự do ý chí, chân lý và triết học lịch sử. Nhận định về triết học Augustino, tác giả
viết: “Vai trò của Augustino đối với sự phát triển của triết học và văn hóa sau này là
rất lớn do Augustino xây dựng đƣợc một bức tranh hoàn hảo về thế giới, một bức
tranh hoàn hảo tới mức trong suốt hơn tám thế kỷ, phƣơng Tây đã không thể tạo ra
đƣợc một cái gì đó tƣơng tự. Tác động của Augustino đến sự hình thành và phát
triển tƣ tƣởng thời trung cổ cũng toàn diện nhƣ học thuyết của ông” [36, 469].

15

Bên cạnh những cơng trình nghiên cứu mang tính tổng thể còn phải kể đến
những nghiên cứu đi vào từng vấn đề riêng biệt trong tƣ tƣởng triết học của
Augustino. Về vấn đề bản thể luận, tác giả đƣợc tiếp cận với một số cơng trình tiêu
biểu sau:
Với mục đích trình bày lịch sử quan niệm về Chúa Ba Ngơi, Nguyễn Văn
Khanh trong Thiên Chúa của tin mừng. Thiên Chúa ba ngơi [44] đã tập trung phân
tích quan niệm của Augustino về Thiên Chúa. Theo tác giả, Augustino đã khởi đi từ
bản tính duy nhất của Thiên Chúa - một hữu thể duy nhất, tuyệt đối, bất biến đối lập
với sự phong phú, đa dạng, khả biến của thế giới thụ tạo, cịn Chúa Kitơ đƣợc coi là
ơng thầy nội tâm, Logos soi đƣờng, dẫn lối cho linh hồn trong cuộc hành trình đi
tìm Thiên Chúa và hạnh phúc trần thế [Xem 44, 178 - 179]. Trong quan niệm của
Augustino, Thiên Chúa là duy nhất nhƣng lại có kết cấu Ba Ngôi: Chúa Cha - Chúa
Con - Chúa Thánh Thần. Tác giả cho rằng, điểm độc đáo của thần học Augustino
chính là sự vận dụng tâm lý nhân bản để lý giải về mầu nhiệm Chúa Ba Ngôi.
Augustino phát hiện sự tƣơng đồng giữa Chúa Ba Ngôi với cấu trúc tam phân của
linh hồn: Có, Biết và Muốn; Tinh thần, Trí hiểu và Tình u; Ký ức, Lý trí và Ý chí.
Nhận định về hạn chế của Augustino, tác giả cho rằng: “lối giải thích vừa có tính
siêu hình vừa có tính tâm lý ấy cũng mang nhiều giới hạn. Nó khơng cịn chú ý tới
lịch sử mặc khải, tới hoạt động cứu độ của mỗi ngôi vị. Thiên Chúa đƣợc giải thích
qua ý niệm Đấng Tuyệt Đối, thƣờng hằng và duy nhất, tách biệt khỏi Kitô học, khỏi
biến cố Vƣợt Qua” [44, 181 - 182].
Tiếp theo, Mầu nhiệm một Chúa Ba Ngơi [114] của Tân n (2013) cũng
trình bày lịch sử quan niệm Chúa Ba Ngơi, trong đó phân tích quan niệm Chúa Ba
Ngơi của Augustino. Cơng trình này đã chỉ ra sự khác biệt căn bản giữa thần học Hy
Lạp và thần học Latinh khi lý giải về Chúa Ba Ngôi. Theo tác giả, thần học Hy Lạp
khởi đi từ ba ngôi vị đến sự duy nhất bản tính, trong khi thần học Latinh xuất phát
từ một yếu tính duy nhất đến tƣơng quan giữa ba ngơi vị. Augustino chính là ngƣời
khởi xƣớng lối suy tƣ đặc trƣng của thần học Latinh, điều đó đƣợc minh chứng

bằng tác phẩm Chúa Ba Ngơi (De trinitate). Bên cạnh đó, tác giả cũng làm rõ tƣơng

16


quan giữa Chúa Ba Ngôi với cấu trúc tam phân của linh hồn. Theo đó, Chúa Ba
Ngơi tƣơng ứng với các cấu trúc tam phân: Linh hồn - Ý thức - tình u; Có - Biết Muốn; Ký ức - Trí tuệ - Ý chí. Hai nghiên cứu trên mang lại những luận điểm căn
bản góp phần cho việc trình bày một cách có hệ thống vấn đề bản tính Thiên Chúa.
Bên cạnh những nghiên cứu về bản thể luận, ở Việt Nam đã xuất hiện
những nghiên cứu về nhân học Kitơ giáo trong đó có đề cập đến nhân học của
Augustino, tiêu biểu nhất là Đời sống tâm linh của Phan Tấn Thành; Nhân học
Kitô giáo của Lê Văn Chính; Nhân học Kitơ giáo. Tập 2: Tội ngun tổ và ân sủng
của Trần Ngọc Anh.
Phan Tấn Thành (2002) trong Đời sống tâm linh [87] đã luận giải nhân học
của Augustino từ chiều kích tâm linh, một vấn đề đƣợc thể hiện sâu sắc nhất trong
tác phẩm Tự thuật. Tác giả viết: “Đích điểm của hành trình tâm linh là Thiên Chúa,
nhƣng chủ thể của hành trình này là con ngƣời. Con ngƣời tiến trên hành trình này
nhờ ân sủng của Chúa và sự cộng tác của ý muốn tự do. Con ngƣời là một bãi chiến
trƣờng nơi diễn ra cuộc giao tranh giữa các lực lƣợng đối nghịch: tội lỗi và ân sủng.
Ân sủng giúp ta nên giống Chúa, còn tội lỗi làm ta xa cách Chúa” [87, 122 - 123].
Tác giả cho rằng, sự tiến triển của đời sống tâm linh là sự tái tạo hình ảnh Thiên
Chúa trong con ngƣời và đời sống tâm linh kiện toàn bản tính con ngƣời, khiến cho
nó trở nên hồn hảo hơn. Đức ái là cốt yếu của đời sống tâm linh và đối tƣợng của
nó chính là Thiên Chúa, bản thân con ngƣời và tha nhân. Việc nên thánh của mỗi
ngƣời phải nhờ ân sủng của Thiên Chúa, trong khi ân sủng ấy chỉ đƣợc ban cho
những ngƣời có lịng khiêm nhƣờng và kiên trì cầu nguyện. Đời sống tâm linh có
nhiều cấp độ khác nhau dựa trên các cấp độ của đức ái mà cao nhất là đời sống
chiêm niệm [Xem 87, 125 - 127].
Tiếp theo, Lê Văn Chính (2005) trong Nhân học Kitô giáo [13] đã nghiên
cứu sự phát triển của nhân học Kitô giáo từ Kinh Thánh Cựu Ƣớc cho đến tƣ tƣởng

Kitô giáo hiện đại. Tác giả đã luận giải nhân học của Augustino trên hai vấn đề lớn:
nguyên tội và ân sủng. Do phạm vi của luận án không đi sâu vào vấn đề ân sủng nên
chúng tôi chỉ tổng quan quan niệm về tội nguyên tổ. Ở đây, tác giả luận giải một số

17


khía cạnh quan trọng nhất là nguồn gốc, bản chất, hậu quả và sự lan truyền của tội
nguyên tổ theo Augustino. Theo đó, nguồn gốc của tội nguyên tổ là do sự kiêu ngạo
và tính hà tiện gây ra. Do tội nguyên tổ, con ngƣời đã đánh mất ân sủng của Thiên
Chúa và gây ra sự xáo trộn tự nhiên mà Augustino gọi đó là lịng tham dục. Tội
ngun tổ đƣợc thông truyền cho mỗi cá nhân từ thế hệ này sang thế hệ khác thông
qua con đƣờng truyền sinh, từ thế hệ này sang thế hệ khác. Nhận định về ảnh hƣởng
của Augustino trong giáo thuyết tội tổ tông, tác giả viết: “Truyền thống Augustino
có cơng là đã làm nổi bật sự liên đới phổ quát của toàn nhân loại. Đƣợc đâm rễ
trong bản tính và nơi việc sinh hạ, sự duy nhất này cũng là sự duy nhất của ơn gọi
đồng trách nhiệm của những con ngƣời tự do” [13, 76].
Nhân học Kitô giáo. Tập 2: Tội nguyên tổ và ân sủng [3] của Trần Ngọc Anh
(2015) đã trình bày lịch sử nhân học Kitơ giáo theo ba chủ đề lớn: nguồn gốc loài
ngƣời, tội nguyên tổ và ân sủng. Ở đây, tác giả đƣa ra một số nhận định đáng chú ý
về nhân học của Augustino nhƣ sau: Thứ nhất, Augustino là ngƣời đã đề xuất một
thuyết di hồn thiêng liêng, theo đó Thiên Chúa đã dựng nên một linh hồn và kể từ
đó, mọi linh hồn của loài ngƣời chào đời đƣợc kéo ra từ linh hồn này [Xem 3, 36];
Thứ hai, khái niệm tội nguyên tổ xuất hiện lần đầu tiên ở Augustino trong cuộc
tranh luận với phái Pelagius, ông đã xây dựng một giáo lý có tính hệ thống mà cốt
lõi là khái niệm tội nguyên tổ [Xem 3, 69]; Thứ ba, Augustino đƣợc coi là tiến sỹ
“ân sủng” bởi ơng chính là ngƣời đầu tiên trình bày nó một cách có hệ thống và để
lại một quan niệm về ân sủng đƣợc triển khai không ngừng từ thời đại của ông cho
đến ngày nay [Xem 3, 189].
- Các cơng trình nghiên cứu nước ngoài:

Một trong những nghiên cứu sớm nhất về Augustino phải kể tới Introduction à
l'étude de Saint Augustine [132] của Étienne Gilson (1929) - một chuyên gia hàng
đầu về Augustino, tác giả của nhiều cơng trình nghiên cứu về triết học Kitô giáo.
Introduction à l'étude de Saint Augustine đƣợc xuất bản lần đầu tiên bằng tiếng Pháp
năm 1929, trở thành một trong những nghiên cứu sớm nhất về Augustino của giới
nghiên cứu thần học, triết học phƣơng Tây. Cơng trình này đƣợc dịch và xuất bản

18


bằng tiếng Anh vào năm 1960 với tiêu đề The Christian Philosophy of Saint
Augustine (đƣợc dịch bởi L.E.M. Lynch). Ở đây, tác giả phân tích ba nội dung trọng
tâm trong tƣ tƣởng của Augustino là đạo đức học, thần học và nhân học trong mối
liên hệ thống nhất hữu cơ với nhau. Với cơng trình này, Gilson đã mang lại cho
chúng ta một bức tranh về Augustino với tƣ cách là một nhà thần học, đạo đức học
Kitô giáo hơn là một triết gia theo nghĩa hẹp của từ này. Và, khơng cịn nghi ngờ gì
nữa, cơng trình trên là một trong những nghiên cứu tiêu biểu nhất đƣa tên tuổi của
Gilson trở thành chuyên gia hàng đầu phƣơng Tây trong nghiên cứu về Augustino.
Tiếp đến, Geschichte der Philosophie [29] của Johannes Hirschberger (1948)
là một trong những bộ giáo trình lịch sử triết học đƣợc sử dụng rộng rãi nhất trong
các trƣờng đại học tại các nƣớc nói tiếng Đức. Kể từ khi xuất bản lần đầu tiên, trong
khoảng 40 năm, cuốn sách đã đƣợc tái bản tới 14 lần. Phần viết về Augustino có
dung lƣợng khá lớn (tr. 345-388) trong khn khổ một bộ giáo trình 1200 trang
trình bày tiến trình phát triển của lịch sử triết học phƣơng Tây từ cổ đại đến hiện
đại. Về triết học Augustino, Hirschberger trình bày một cách tuần tự: từ nhận thức
luận đến quan niệm về Thiên Chúa, từ thuyết sáng thế đến quan niệm về linh hồn,
từ đạo đức học đến triết học lịch sử. Logic trình bày triết học Augustino của
Hirschberger đã cho thấy sự tƣơng đồng giữa logic phát triển tƣ tƣởng của triết gia
với hoàn cảnh đời tƣ của ơng. Ƣu điểm của cơng trình khơng chỉ là sự trình bày một
cách có hệ thống tƣ tƣởng triết học của Augustino mà còn mang lại những minh

chứng xác thực cho các nội dung tƣ tƣởng. Chính vì thế, nó trở thành một tài liệu
đáng tin cậy, cung cấp những luận điểm nền tảng cho việc nghiên cứu về tƣ tƣởng
của Augustino cũng nhƣ của các nhà triết học khác.
A History of philosophy. Volume II: Medieval philosophy [123] là một trong
những giáo trình lịch sử triết học phƣơng Tây đƣợc đánh giá cao nhất hiện nay,
đƣợc viết bởi Frederick Copleston (1993) - một nhà triết học, thần học dòng Tên
(Jesuits). Trong cơng trình này, tác giả đã trình bày một cách có hệ thống và luận
giải sâu sắc về triết học của Augustino trên những nội dung tiêu biểu nhất là tri thức
luận, Thiên Chúa, thế giới, đạo đức học và nhà nƣớc. Tác giả tập trung phân tích

19


những vấn đề nổi bật nhƣ: chứng minh Thiên Chúa, bản tính Thiên Chúa, thuyết
sáng thế, vật chất và con số, tƣơng quan hồn - xác, nguồn gốc và sự bất tử của linh
hồn. Những thành quả mà cơng trình đạt đƣợc sẽ là cơ sở quan trọng cho những
nghiên cứu tiếp theo về tƣ tƣởng triết học của Augustino.
Ba cơng trình kể trên đều là những nghiên cứu tổng thể về triết học của
Augustino, ngoài ra, tác giả luận án còn đƣợc tiếp cận với những nghiên cứu đi vào
những nội dung cụ thể nhƣ: bản thể luận, nhân học, nhận thức luận, đạo đức học và
triết học lịch sử. Đạo đức học hiện đại: cội nguồn và những vấn đề [115] của Elena
Vxevolodovna Zolotkhina - Abolina (1998) là một trong những giáo trình đạo đức
học tiêu biểu đƣợc dùng trong các trƣờng đại học ở Nga. Cơng trình đã trình bày
một cách có hệ thống những vấn đề cơ bản của đạo đức học từ lịch sử các học
thuyết đạo đức, hệ thống các phạm trù đạo đức cho đến các vấn đề đạo đức trong
thế giới hiện nay. Với một dung lƣợng khá ít, tác giả đã khái lƣợc quan niệm của
Augustino về cái thiện, cái ác, tội lỗi và đức hạnh cơ bản. Tác giả đƣa ra kết luận
quan trọng cho rằng, sự khác biệt giữa Thiên Chúa và tạo vật là xuất phát điểm của
đạo đức học Augustino và “nỗ lực đạo đức là nỗ lực hƣớng đến tình cảm yêu
thƣơng phi duy lý trong dòng đời cần thiết - từ những vật hữu hạn và riêng biệt đến Giêsu, đến Chúa, đến cái vĩnh hằng” [115, 84].

Tiếp theo, The moral theory and applied of Saint Augustine of Hippo as
presented in “In Iohannis evangelium tractatus” and “In epistulam Iohannis ad
parthos” [119] của John Paschal Bane là một luận văn nghiên cứu về đạo đức học
của Augustino (1998). Qua sự khảo cứu hai tác phẩm In Iohannis evangelium
tractatus và In epistulam Iohannis ad parthos của Augustino, tác giả đã trình bày
hai chủ đề lớn: học thuyết luân lý và đạo đức học ứng dụng. Ở đây, tác giả phân tích
quan niệm của Augustino về hạnh phúc, sa ngã, việc thực hành đạo đức trong nhà
thờ và các thói xấu của con ngƣời. Cách tiếp cận của nghiên cứu có chiều sâu đã
cung cấp những luận điểm, luận cứ và cả những minh chứng cụ thể làm cơ sở cho
việc mở rộng nghiên cứu về đạo đức học của Augustino.
Từ cách tiếp cận văn hóa, A.J.A Gurevich (1998) trong Các phạm trù văn
hóa Trung cổ [24] đã nỗ lực xóa tan những định kiến tiêu cực về nền văn minh

20


trung cổ từng thống trị rất lâu trong nền học thuật thế giới. Thông qua việc giải mã
các phạm trù văn hóa trung cổ nhƣ: khơng gian, thời gian, vũ trụ, luật pháp, lao
động, tội lỗi, ân sủng và Thiên Chúa, tác giả đã khai thác những giá trị và đóng góp
của văn hóa trung cổ đối với nền văn minh phƣơng Tây. A.J.A Gurevich cho rằng,
chính trong thời kỳ trung cổ mà các quốc gia châu Âu ra đời, nhà nƣớc hiện đại và
ngơn ngữ hiện đại đƣợc hình thành. Liên quan tới bản thể luận của Augustino, tác
giả đóng góp luận điểm quan trọng cho rằng, thời gian trong quan niệm của
Augustino là thực tại bên trong, một thông số không thể tách rời với tinh thần con
ngƣời, vì thế chỉ có tinh thần mới tri giác đƣợc nó. Quan niệm về thời gian của
Augustino đặc biệt phù hợp với mục đích chung của Kitơ giáo nhằm đề cao đời
sống nội tâm và sự cứu rỗi tâm hồn con ngƣời [Xem 24, 115 - 120].
Cơng trình The Structue of the Human Mind According to Augustine. Self reflection and Knowledge of God in De Trinitate [121] của Johannes Brachtendorf
(2000) là một nghiên cứu chuyên sâu về nhân học của Augustino. Nghiên cứu tập
trung làm rõ quan niệm của Augustino về cấu trúc linh hồn qua tác phẩm Chúa Ba

Ngôi (De Trinitate). Cơng trình tập trung vào những vấn đề cơ bản sau: quan niệm
của Augustino về Chúa Ba Ngôi trong bối cảnh phái Tân Plato; quan niệm của
Augustino về linh hồn và cấu trúc ba ngơi của nó; quan niệm của Augustino về biết
chính mình và sự khơn ngoan. Với những thành tựu đó, nghiên cứu trên đã cung cấp
những cứ liệu quan trọng cho tác giả luận án trong việc phân tích và trình bày
những nội dung chính của nhân học Augustino.
Samuel Enoch Stumpf, Donald C. Abel (2004) trong Nhập mơn triết học
phương Tây [81] đã trình bày tiến trình lịch sử triết học phƣơng Tây từ cổ đại đến
hiện đại theo những chủ đề cơ bản nhƣ học thuyết về tri thức, triết học tơn giáo, siêu
hình học, vấn đề con ngƣời và đạo đức học. Trong chủ đề triết học tôn giáo và đạo
đức học, tác giả đã khái quát những luận điểm quan trọng nhất của đạo đức học
Augustino trong hai vấn đề: cái ác và hạnh phúc. Theo tác giả: “Câu trả lời chính
của truyền thống Kitô giáo cho vấn đề sự ác đƣợc trình bày bởi thánh Augustino và
là lập trƣờng của phần lớn các tác giả Kitô giáo qua nhiều thế kỷ” [81, 144]. Ở đây,
tác giả đã khái quát quan niệm của Augustino về vấn đề bản chất, nguồn gốc và hậu

21