tài liệu tham khảo khoa kinh tế kế toán trường cao đẳng công nghệ cao đồng nai

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (76.31 MB, 1,141 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1></div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

VI~N KHOA HQC

xA

HQI VI~T NAM

VI~NSirHQC

T6

Phien dich Vi~n

Sit

hQc phien dich

VAl

•

NAM TRue Lue

••

T~PB6N

(Tdi ban la'n thu nhdt)

Phien dich : Nguyen The

I)~t,

Truong Van Chinh,
Nguyen Danh Chien, Ngo Hflu T~o,
Nguyen M~nh Duan, 1)0 Mc)ng Khuong

Hi¢u dinh :

Hoa BAng

" 1\.' ? ,

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

CHINHBIEN

A ? ~

D~ NHl KY -

QUYEN CXVII

THl/C LlJC

vt

THANH T6 NHAN HOANG Dt

Giap NgQ. nam Minh M¢nh thu 15 [1834] (Thanh Dl;lOQuang nam thu 14).
mua xuAn. thang gieng. ngay m6ng 1. Dt} rAng : PhAm quan Kinh l¢ duqc ban ye'n.
ma co tang kMng dg. thl d~u gia an ban thuang chie'u theo phant.

up

cho rAng d~

tang cling co tang nhy tang n~g. ma trong hl;lDgll;linhA'tkhai khOng dg l~ tri~u hl;l
thl thgc chua co phAn bi¢t. ChuAn y

1m

ban cua bQU :tu nay phAm quan vien
trong Kinh va ngoai cae tinh co tang 3 nam van theo l¢ truac. trong 27 thang. d~u
mi~n

M

tri~u hl;l; ne'u g~p tang 1 nam. thl tu phant tralen cho mi~n tri~u hl;l3 thang ;
ngli pham tra xu6ng mi~n 1 thang ; d~u bAt d'u k~ tu ngay dugc tin cao phO. Vi¢c
nay dugc ghi lam l¢ lAu dai.

ChuAn cho cae quan to nha trong Kinh va ngoai cae tinh : tu nam Minh M~nh
thu 14 [18331 trav~ truac. nhAnVI vi~c cOng phai phl;lt d~u do bQ lam danh sach.
d¢ Chi. r¢ng tha.

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

L~ng San 3 tr~m, Cao BAng2 tr~m, San TAy 10 tr~m, c¢ng 36 tr~m, m6i tr~m d~u
ti~n 50 quan, g~o 30 phuang. Nam Dinh 2 tr~, Hung Yen 1 tr~, HH Duang 4
tr~m, Ha N¢i, Ha Xuyen 1 tr~m, HAcNinh, HAcD6ng 1 tr~m, c¢ng 9 tr~m, m6i
tr~m ti~n 30 quan, g~o 20 phuang. An thuang mila h~ ciing tM).

BQn Tham tan quAn thu An Giang la Truang Minh Giang va Nguyen XuAD
danh tan gi~c Xiem

a

s6ng

Cd

H6 (tuc la tM sa Chi€n Sai cii).

Truac kia bc;mGiang tir Thu~n Ciing lui dong

a

s6ng c6 H6, d~t dOn

a

hai ben
balam th€ y gi6c. Sau do vai ngay, Tuang quADT6ng Phuac Luang I~i d€n. Gi~c
Xiem dAnhan 100 binh thuy~n tir Thu~ Cling xu6ng, dan ngang giUa dong s6ng,
c~mqrchu su cua ta, I~i vAydanh dOn

a

ba ben ta. Quan v¢ giii dOnla Ph~m Hii'll
TAmqr chi€n, chern duqc ten d~i d~u m1,1cgi~c la Phi Nhii Kh6 L~c va han 20 d~u
gi~c. Gi~c d\!Ilgtr~i d6i di¢n vill liiy ta, ngay dem bAnd~i bac. QuADta co nguOibi
thuang va ch€t. BQnGiang cho rAngth€ gi~c duang dii tqn hung hang, ben phi tu
cho qUAnthu Gia Dinh phciithem binh thuy~n d€n ti€p U'ng.:My gio vila g~p Tham
tan Ho Van Khue d€n quADthu. Tr~n Van Nang li~n ban, uy [Van Khue] di giUp
vi¢c quAD.L~i phciiPM v¢ l1yv¢ H~u tMy Nguyen Ti€n Khoan dem han 300 binh
dong va 7 chi€c thuyen, dong thOicilng ti€n. ROidem vi¢c tAulen.

Vua d1,1rAng : "Ph~ Hii'llTa.mdong giii dOnben ta, tho~t g~p gi~c Xiem d€n
xa.mI~n, lien d6c thUc qUAnsl danh gi€t gi~c : d!u la thAngtr~ nho, nhung ciing
du lam m~ thanh th€ quADta. V~y thuemgcho 1 dOngkim tien Phi long nho va 5
dOng ngADtien Ian. Thuang cho cac bien binh 100 quan ti~n. NguOichern duqc ten
d~i d~u m1,1cgi~c duqc thuang 30 I~ng b~c, con m6i d~u gi~c la 3 I~g. Su~t d¢i
Truang Van Huy bi ch€t tr~, ban tien tu~t g~p d6i va thuang them cho 10 I~g b~c.
L~ niia, cac tuang bien, binh dong, n€u duang truoog bAt duqc 1 ten hay chern
duqc 1 d~u tra len, tuc thi thuang cho cai the "thuang c6ng ngADbili". M~y I~ danh
dttp truac dAyn€u co thl,lctr~g nhu th€ ciing cho truy c~p. Roi ciing trinh bay lu6n
the

a

trong ~p t~u de cho bi€t ro c6ng tr~ng. Nhiing nguOi

a

quAn thu Gia Dinh
ciing th€.

"Nhiing binh va thuy~n do Kinh phciidi, tMy b¢ d~u ti€n, hi¢n nay chAcdii d€n
quADthu rOi. cac Tuang quADva Tham tan nen r¢ng bay mUllchuac, c6t danh cho
quADXiem thua to, sam dem co do bao tin thAngtr~. M¢t khi bien cuang dii duqc
yen 6n thi se cilng duqc thuang to".

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

D~ nhi kj - Quyln CWlIl - Thl!c ll:lcve' Thanh (6Nhan hoang de'

Quynh l~i than dem binh dong va voi tr~n, theo dl) truac, d~n quan thu Gia Dinh,
theo TUOOgquan va Tham tan 3 d~o quAnphan pbai lam vi~c quAn.SOtAulen, vua
bao b¢ Binh rAng : "CU nhu so tAu, thi d~o Quang H6a c6 tM thOng d~n thugng
du Bien Hoa ciing la nai xung y~u, ma m4y '~n Hnh Kinh pbai di Gia Dinh ciing
dii c6 nhieu, v~y nen truyen dl} cho Ph~ Duy Trinh li~u xem trong s6 2000
huang dong hi~n moi Mt, lUll l~i han 1000 d~ giii' tcfusa, con thua mOi cho Vii
Quynh dem di".

cac tuOOgquan va tham tan quan thu Gia Dinh tAun6i : "Han 10 ten gi~c

a

trong thanh nhan ban dem, IAnra ngoai quach ben ta. Quan ta Mn ch~t dugc 2 ten.

Gia Ti~p quyen sai Su4t d¢i Vii Van Hien va quyen sai D¢i truoog Nguyen Van K~t
s4n d~n chern d~u hai ten bi ban 4y. Gi~c lui ch~y, vu<Jlthanhma vao. BQntMn
hi~n dii theo cac tcfusa, chia quan tinh nhu~, d6ng xen voi huang dong, ngay dem
phong tM nghiem can. L~i

a

cac ducmg di c4u TAyHoa, dii pbai uyth\l Tu4n pM
Bien Hoa la Vii Quynh dem quan va voi h¢i cung

An

sat Gia Dinh la Hoang Van
Minh va Liinh binhUSlich, tim chOxung y~u, d~t 1 dOn100d~ d6ng giii'.Con d~o
Quang H6a thi pbai them 300 huang dong Gia Dinh theo Ph6 quan

ca

U Van Hgp

tu4n tieu ch6ng danh gi~c Xiem. L~i nii'a,Tham tan Tr4n Van Tri truoc tn1ng d~
bi thuang, nay dii khoi, hi~n dii giii' nguyen chuc coi tcfuph~ ben d, d6c quan
canh giii"'.

Vua dl} cho Vii Van Hien va Nguyen Van K~t deu dugc th\lc thl) ngay va
thuoog m6i nguOi 10 l~g b~c ve cOngchern dugc 2 d~u gi~c. L~ cho rang d6i voi
dia th~ va nhan tinh

a

d~o Quang H6a, U D~ Cuang v6n am hi~u nhieu, lien ra
l~nh cho Cuang dem vai tram huang dong dugc vi~c, hi~p cung cac quan van vo
pbai truoc, h¢i ban cOngvi~c quAnca, rut Hoang Van Minh ve tinh. BQnTr4n Van
Nang ben khi~nUD~i Cuang coi qulin 2 v~ Th4n uy, Hung vo va han 1.200 binh
dong cac

ca

van cai quan truoc. L~i pbai V~ uy Kinh tugng Tam v~ la Nguyen Van
Thi coi han 60 bien binh va 15 th6't voi tr~n, chia ducmgthuy b¢ deu ti~n, ban cung
Vii Quynh vaUSlichtuy

ca

danh giii'.

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

Sai Ph6 v¢ uy v¢ Phi kyla Bui Van Thi di lam vi¢c quAn

a

An Giang.

Thl! B6 chinh Quang Blnh U PhUc An va

An

sat Ng6 DUOng H~o cho rAng
Quang Tri va l\fgh¢ An deu c6 dQng

a

bien giro, Ha T"mhcOng c6 bQn cUOpn6i len
ma tinh h~t lien sat vro m~n rUng nui, tAu xin dua bien binh h~ ban t~p hqp l~i thao
dien d~ phong sai phai. Vua y cho. BQn An l~i ban uy Lanh binh VO Van Thuyen
dem 50 quAn d~n t~ SO Quang tu~ do tham, chgt dugc tin Yen S<mbi gi~c Man
l~n cUOp, Th6 tri huy¢n la Xuang Na ch~y d~n sach DOng L~n, lien tu di thUc VO

Viin Thuyen l~y them linh th6, chQn d~t d6ng gill Vi¢c tAu len. Vua d~ rAng: "VO
Van Thuyen la Lanh binh quan to, ma phai uy dem quan d6ng dOn phong thu, chi
c6 50 nguai linh, con thanh sl! th~ gi. Va, gi~c Man thira co xam l~n, dia h~t Yen
S<m da c6 quan quan Ngh¢ An danh d~p, v~y d6ng dOn DOng L~ thi mQt nguai
su~t dQi la du rOi, nen rut ngay VO Van Thuyen ve, rOi tMng tu sang Ngh¢ An d6c
suc quan quAn sOm di¢t cho h~t 10 gi~c Man ~y di".

Sai Cai dQi Thuy quan Nguyen Van Kieu dem bien binh di thuyen Thanh
duang d~i hi¢u, cha dO binh khi (sung di~u sang may T6ng va trUOng thuang m6i
thu 1000 cAy, thu6c sung 1ססoo can, diem tieu 500 cAn, luu hoang 1000 can, 6ng
phun lira 500 cai, d~n cac h~ng d~i hac 110500 vien, d~n chi sung di~u sang

10ססoo vien) vao quAn thu Gia Dinh.

Thl! Tu~ phil Thanh Hoa la Nguyen Kha BAng, tAu xin Mt them han 400 ngum
huy¢n T6ng S<md~ gifi'dOn Tr~ Man. D~c cach c~p cho tien, g~o luang thang.

Ngay Canh NgQ, c6 sful set. Kham thien giam dem vi¢c xem b6i ve set danh,
lam thanh t~p t~u dang len. sAc sai tir nay ve sau, phai lam

ta

phi~n tAu kin.

Quan tinh Thanh Hoa tAu n6i : "Truoc dAy, th6 Tri huy¢n SAm Nua la Bao
Cuang ch~t, nha vua da c6 Chi l~y tM Huy¢n thira la D~o Nam len thay. Nay D~o
Nam theo t~c Man, con dugc k~ t~p. Xin nhuOng cho con Bao Cuang la Bao Cung.
Th~n da xet Bao Cung la ngum cOng c6 th~ lam dugc vi¢c". Vua ben y cho.

DAn 11 sach man

a

nguOn Chien Dan, thuQc Quang Nam d~n truOng giao dich,
dttu thU va chiu ph~c, xin b6 l¢nh cful ve vi¢c lam an th6ng thuang. Quan tinh xet
ro tlnh thl!c.tAu len D~ sai tuyen duang uy duc trieu dlnh, khi~n hQ bi~t

sg

va m~n,
thl!c long chiu ph~c mai maio

Dung thl! Ph6 v¢ uy, v¢ ThAng vo la Nguyen Duc Nhan, lam Ph6 v¢ uy Hiiu v¢
Tuy~n phong dinh Th~ sach.

</div>
(7)<div class='page_container' data-page=7>

D¢ nhi

kY -

Quyln CWlIl- Thl!C/If.c vi Thanh 16Nhan hoang de'

do phu phai di cung CUllUng, het suc ch6ng danh : chern duqc 1 d~u va bAt duqc 1
t~n. Gi~c ben thee duemg rirng tr6n thoat. Tu~n phu Nguyen Kha mng duqc tin
bao, l~p tuc thAn dern qUAnva voi den ngay dUOidanh.

Vua nghe tin, bao b¢ Binh rang: "Truac day

a

dia ph~ nui Tarn Di¢p co toan
gi~c nOi l~n, Nguyen Kha Bang dern quan danh d~p. CU nhu 1m tAu thi gi~c da rn~:t
tich. The rna nay con co b(;mnay thira co gAy vi¢c, ha chAng phiii vi

sa

ha tr~ bieng
rna den the. V~y Nguyen Kha Bclng, Nguyen Dang Giai va U Duc Nglpl deu bi
truyen chi nghi~rn qua.COn U PhUc Thu khinh dich, tien danh, den nOi thua

ca,

da
danh kho ch6i duqc lOi, nhung ngh!, Phuc Thu ra tr~n qu~n minh, cling dang
thuang, v~y cu cho chieu thee phatTI, c!p tien tu!t. Nhiing bien binh chern ho~c biit
duqc qUAngi~c, thuang cho rnlli ngum 2l~ng b~c".

, Nguyen Kha Bclng, khi den Bien SCIn,cu theo t~n gi~c bi bAt da bao ra dan den
phan rUng lang Ky Lao (thu¢c huy¢n Ph\mg Roa, Ninh Blnh, tiep giap dia giai
Thanh Roa) lung bAt duqc vai t~n gi~c cung vm khi gim va gi!y to cua gi~c. Con
deu chl;ly tan. Kha Bfing ben lam

sa

tAu noi : "Quach COng Que la nguoi lang NgQc
LAu, thu¢c L~c ThO, Ninh Blnh, nam truac da d6ng loa vai t~n phi tr6n la Quach
T!t COng lam gi~c, ng\1Yxung la Hi¢p chuang trung qUAnqu~n c6ng, cimg vai cac
con la C6ng ca, C6ng M~t chia di cac huy¢n Th~ch Thanh, Quang Dia, cuOp l!y
cac d6n RoaM Giang va Ph6 cat. Tir khi d~i qUAntien danh, chung lui vao phan
rirng lang Ky Lao. GAn dAy thinh thoang nhiing V\l cuOp boc xay ra

a

nui Tarn Di¢p

va cac huy¢n Vmh L¢c, Quang Dia, deu do b6 con no lam d~u dang. Va, cM sac
huy¢t qu~n t\1 cua no l~i la nai giap giai Thanh Roa, Ninh Blnh : danh phia d6ng thi

no ch~y sang phia tAy, biit cM nay thi no Ian sang cM khac. Neu hai dnh chAng
dern qUAnhqp bAt, truac hay quet s~ch hang

0 a

lang Ky Lao, thi no van l~i lQt
lum, chAng khoi d~ hl;li cho dAn. Th~n da rn!y Ian tu bao, nhung TuAn phu U
Nguy~n Ry chAng chiu h¢i tieu, de den nlli cu phiii lu6n lu6n du6i danh, no ll;lico
dat Ninh Blnh de lui tr6n".

Vua d\1 rang : "Gi~c ay thuemg di l~i cuOp Mc

a

dia gim Thanh Roa, Ninh
Blnh, ta da xu6ng d\1 cho Ninh Blnh dern quan h¢i tieu, the rna L~ Nguy~n Ry l~i
con chia re gim hlpl, co

y

dun day. V~y truy~n chi ban qua. Bay gio phai nghi~rn
d6c quan quan h~n ngay h¢i tieu, c6t sac phiii chern ho~c bAt duqc b6 con be dang
Quach COng Que, neu con chUt

y

Iden leY thi lOa khac de no di l~i tlJ do, xu!t hi¢n

a

h~t nao ho~c an mlp

a

h~t nao thi chi hoi t¢i ngay quan h~t !y".

"L~i treo giai thuang : M ai bAt ho~c chern duqc dich ten Quach COng Que,
dern giai quan, thi thuang cho 200 llplg b~c".

</div>
(8)<div class='page_container' data-page=8>

dii suc bi~n binh dong giii dOn An L~i phai d~n t~i cM, l¢ thu¢c [dum Sl!di~u khi~n
cua Thanh Hoa] d~ yay bilt gi~c. Nay Thanh Hoa l~i tau hilo rAng khOng chiu h¢i
ti~u thi khOng dung sl! thl!c".

Vua dl;l rAng: "Quach COng Qu~ nguy~n la gi~c tr6n cua h~t nguai, l~i ch!ng
truac kip dem quan h¢i ti~u cho h~t m~ ac, d~n khi bi ngum khac tau trinh co chi
ban qua, l~i con He'n lau bao chiia cho minh. Ne'u hilo s6 quan co it thi sao ch!ng
than dem quan

a

cac dOn

sb

t~i hi¢p suc cung bilt?Trach nhi¢m /fy con d6 cho ai.
Th~ ma l~i hilo ngum ta tau trinh khOng aung sl! thl!c ? V~y giao b¢ L~i ban xu".
L~ Nguy~n Hi cu6i cung bi giang 1 c/fp.

Ha 1mb tau bao : "Cu6i mua dOng, trong h~t xiiy 5 Vl;lcUOp, d~u la bQn cUOp
nho. M/fy Ian danh bilt dii duqc han 10 dua". My gia g~p luc thi v¢ Tran Van Kie'm
di do xet v~, tau noi : "Nhi~u cM co cUOp, be lli co d~n han 100 t~n, ma quan l~i

bilt UCsl! chU phai khai bao lait,ho~c gi/fu khOng bao, th~ chi bQn cUOpdam thi~t
l~p doanh tr~i

a

trong rUng cling ch!ng tau l~n".

Vua hilo b¢ H'mb rAng: "CU nhu tinh hinh /fy, thi du bi~t quan tinh van gi/fu
nhiing vi¢c tr¢m cuOp. Dang phai giao B¢ nghi~m khilc tri t¢i, nhung nghi : dii bilt
duqc m¢t s6 gi~c cUOpcling dii to ra hai bi~t sq hai va c6 gilng d/fy. V~y hay ra an
cho mi~n phan xu. ROi suc cho phai h~t long do bilt d~ cuOp y~n, dan vui. N~u gi~c
cUOpcon rOng

ra

thi cac nguai se bi tri t¢i, khOng tha".

Bai vi¢c trOng day titQuang Binh travao Nam. Truac day co chi sai cac dia
phuang phai chQn d/lt trOng day, sau nghe noi co nhi~u sl! lam kh6 cho dan, n~n dii
cho dinh chi titHa TInh ra Bilc. De'n day, bili b6 h~t. '

Vua dl;l b¢ H¢ rAng: "Truac dii chuAn y 1m ban cua B¢ v~ vi¢c cac dia phuang
cay ru¢ng tich di~n va nuOi tAm. Do la thl!c mu6n bilt chuac chinh sl! cac d~ vuang
xua, cham soc cay c/fy va tAm tang ch!ng nhiing d~ cung vi¢c te' W, ma l~i d~
khuy~n dan chuy~n can nghe nOng, d~ co tM du an, cham vi¢c chan tAm to' d~ co
tM du m~c. ban d~u duqc no /fm. Nha nuac chAng thie'u gi cua, ha tMm tranh lqi
vm dan ?V~y, n~n truy~n dl;lcho cac quan tinh n~n th~ theo y nay, tuy~n hilo nhan
dan d~u bie't : nhiing thOc lUa

a

ru¢ng tich di~n, va to' s6ng

a

nha tAm chi c6t may
chilc, t6t dt;p la quy. KhOng can so dQ'it hay nhieu. Thy B¢ dii ban co cham chuac
quy dinh cling la uac luqc thanh s6 d~ to cai y khuy~n khich n~u guang, chu khOng
can d6c trach theo h~n dinh, de'n nOi co khi vi khOng du, phiii mua bU tMm tra

</div>
(9)<div class='page_container' data-page=9>

D¢ nhi kj - Quyln CWIlI -Th'!c l~c

ve'

Thanh

t6

NMn hoangde'

Sira d~n tho than

a

mli NgQCTrim. Sai b¢ U lam tMm cac d6 tho de sung vao
vi¢c te'tV.

B<;lnTham tan quan thu An Giang Truong Minh Giang va Nguyen xuan l~i

danh b~i gi~c Xiem

a

s6ng COH6. Luc ~y, gi~c

a

thugng lUlls6ng, thuy b¢ cung
ch6ng cV vOiquan ta, duong dem thua luc nuac tri~u xu6ng, chung

a

hai ben yen
s6ng d6t !ita danh be, ngan ca chu su ciia ta, r6i dem quan sful den d6n ta ng~n,
x6ng danh. Tuang quan T6ng Phuac Luong bi ~nh, kh6ng ra tr~n dugc. B<;lnGiang
sai Quim v~ Ph~m Hllu Tam thUcquan

a

tren d6n : ho~c dam danh, ho~c blin sung,
gie't dugc nhi~u gi~c. L~i

a

tren cac thuy~n C1JHai l~y d~i hac, m~t truac, bAnvao
thuy~n gi~c, ben c~nh, blin vao b¢ binh ciia gi~c

a

bo ben ta : tu gio DAnde'n gio
Ty, gi~c che't ngOn ngang, tMy ch6ng len nhau. Chung li~n rut lui. Quan ta ciing
dong l~i. Tr~ danh dO'd¢i vOi gi~c nay, Ban trvc Ta v~ r~t dugc vi~c. B<;>nGiimg
truac l~y 30 l~ng b~c kho va 30 d6ng ngan ti~n Phi long h~g Ian thuang cho Ph~m
Hllu Tam va v~ binh de khuyen khich. R6i lam tr~g tau len va noi : Tan wong
Truong Phuc DInh da de'n quan thu, T6ng Phuac Luong li~n dem b¢ h~ quay v~
quan thu Gia Dinh.

Vua dl;lrang : "Gi~c Xiem bOtlnh giao hie'u, gay m6i CUuthu, xam ph~m bien
giOi ta, l~i thua luc nuac tri~u xu6ng, d6t lira dem quan danh nhau voi ta. Quan
quan hang hcii tie'n len, ra suc danh gie't, chern dugc hon 60 dAu, l~y dugc nhi~u
sung 6ng va khi giOi.Thvc dang khen thuang lAm.Trong do nhii'ng ngum dAclvc
nh~t la V~ uy Ban trvc Tii v~ Ph~ Hllu Tam, thuang cho lam Chuang co; PM v~
uy Nguyen Duc Huful thuang cho gia ham V~ uy. cac Cai d¢i 1ab9n Le Van Ng6n
6 nguoi thuang cho gia ham PM quan CO; Chanh d¢i truang Vii Duc Trung thuang
thl;lCai d¢i ; Cai d¢iUNg9c Thiem truac VI can an, phai giang 2 c~p dOi di, nay
chuan cho khai phl;lc.cac bi~n binh di tr~ ~y thuang chung cho 1000 quan ti~n.
Nhii'ngngum chern dugc dAugi~c, d~u thuang 3 l~ng b~c.

</div>
(10)<div class='page_container' data-page=10>

tai danh gi~c, song cai d~o lam tuang phai n~n co muu. Binh thuyen do Kinh va cac
tlnh nhieu Mn phai di, ll;1ctl;1cti~n d~n quan thu ke co hang v~n thuyen be, sung
6ng, khi giOi,thu6c d~n va bOakhi deu du dl;1,lay dau co do. Quan gi~c c4m clJvai
ta da lau, vi th~ chia ro chu 1qlach, ph4n th£ng ta da nam duqc. Nguai cung cac
Tham tan nen nghI muu COth~ nao, ra quan ky, li~u th~ bi~n ; ho~c nhan chieu gio

va nuac trieu ma ti~n danh, ho~c dung hoa khi de gianh ph4n tMng, ho~c cOngpM
nhUng sach (ke) bAnggel,khi~n cho thuyen gi~c mat cM nuong c~y, ma tlJ tan va,
ho~c danh up thuyen gi~c, khi~n cho cac sach gelkhOng danh ciing tan, ho~c dem
ky binh, theo duang tat di H~u Giang, di vong d~n sau lung gi~c, d4u duOi danh
khep l~i, khi~n quan gi~c, th~ bi chia, suc bi y~u, tat phiii tan ch~y, ho~c ng4m dem
gel,da lap kin Thu~ Ciing de ch~n duang ve, thi khi gi~c rut ch~y, han bi kh6n d6n
ma ch~t

a

cua cling. Rut l~i, nen tuy co ma lam, sao cho dung khap, c6t cho m¢t
tr~n thanh cOng,ta se uu h~u ban them tuac thuang".

Vua bao Thuqng thu b¢ Binh la Truong Dang Qu~, rAng: "Nay quan Xi~m hi~n

a

An Giang ch6ng clJ voi quan quan tat b6 dat Ha Ti~n, khOngreliphong bi. N~u ta
dem vai nghin quan tMy thang theo duang bien len d~n lay l~i [Ha Tien], thi gi~c
tat se mat h~t tinh th4o, nhan do ta danh pM chUng,chang kho gi dau". Lien xu6ng
dl;1cho ca~ Tuang quan, Tham tan

a

quan thu An Giang pMi ngum gia lam thuyen
buOn, do duang sOng Long Xuy~n, Ki~n Giang ho~c duang bien PhU Qu6c, Kim

Oil,di do tham cho bi~t ro tinh hinh. L~i sai Tu4n pM Gia Djnh Ha Duy Phi~n
,chQn lay suat d¢i ho~c thi v~ tong quan, da quen thu¢c duang bien, pMi di H~

Chau(l) do hoi tin tuc g4n day cua thanh VQngOic(2) va mQinuac H~ Chau.
Tuang quan va Tham tan quan thu Gia Dinh tau noi : "CO nhieu 140 gi~c

a

trong thanh ra thUdeu noi ten nghich t~cUVan KhOi,d~m hOrn11 thang truac, da
ch~t vi ~nh phu thiing. BQngi~c deu suy tOn con no la U Van eu lam Nguyen
suy, mOilen 8 tuOi.Nguyen Van Ch£m tlJ xung la ngl;1yDieu khien. BQnth40 da tu
cho quan thu An Giang bi~t va vi~t thu ban vao thanh, bao ro hQaphUckhi~n gi~c
sam ra d4u hang".

Vua dl;1N¢i cac rAng: "Tuang gi~c Nguyen Van Cham nguyen la ten tu phat ph6i
lam linh, l~i dam cilng ten d4u so phan nghich laUVan KhOicung muu lam lo~.

Nay KhOi da truac bi trm gi~t, nhUngke bi hi~p tong da ll;1ctl;1Cra thu, th~ ma ten
Cham con lieu ch~t c6giilkhang clJ,thlJcla dua ngoan c6 ki~t hi~t nhat trong Iii gi~c
ay. Hi~n nay quan quan vay danh sat thanh, no nhu con ca bai dum day hfi, sam
mu¢n se mOthOi!Nhung ba con than thich no, tnrC1cday, quan dja phuang da tau000
bat giam, da giao d'mhth40 l~p tl1'ctheo lu~t nghiem xu r6i tau. Khi an dang l~n, thi

(1)

me

Xingapo.

</div>
(11)<div class='page_container' data-page=11>

D~ nhj

kY -

Quye'n CWIII - Thlfc ll!c vi Thanh (6Nhan hoang de'

con no la Nguyen Van Trinh bj ap giro d€n quAn thu Gia Djnh d~ keu gQi ten Cham
oo~ di~n. COn vq, con gai, em va chau ten Cham 8 ngum deu gi€t di. 4i sai quan
Hung Yen theo que quan ph~ OOAn,dao ma t6 nolen, d6t hili c6t, d6 xu6ng s6ng" .

.B<;m quan nuac Phien, Oc Nha Tra Tri ten la Long, Oc Ma Nham Ljch ten la
Tu, Oc Nha Ma Ha Thi Na ten la Ke daOO pha quan Xiem

a

duang bQ. Truac kia,
tuang Xiem la Tra Lien Nha D~t dem han 5000 quan va 50 that voi (quan Xiem chi
co han 500 ngum, con deu bat ngum Chan L~p, ngum Lao cilt toc, an m~c gia lam
nguoi Xiem), xam l~n Ba cau-Nam Phil. Khi chUng sAp qua s6ng, do Xi KM keo
xu6ng, bQn Long dem 700 Phien biOO, giao chi€n, gi€t ch€t vai chl;lCquan gi~c.
Gi~c phiii rut lui. BQn Long du6i d€n phil L6 Vien, chern duqc ten dau so la Vi Sai
Thuqng Liem va han 200 thu c~p d6 dang no, l~i bat s6ng duqc 3 ten, thu duqc khi
gim va nghi truqng v6 k~. Gi~c Xiem ch~y d€n s6c Thanh M6n. Lli Long lien sai ap
giai tu biOO d€n quan thu Gia DjOO va xin quan quan ti€p vi¢n. T1.rOngquan va
Tham tan l~p tuc phat co Mng bao tin thAng tr~ (co vi€t 4 chii' "Soat thoai Xiem
binh"). R6i dem OOii'ngten gi~c bj bat len m~t liiy d~t, rao khAp nai, chern dau beu
len, d~ cho trong thanh tuy~t vQng. Truac hay thuCJngcho bQn Long 20 d6ng ngan
tien Phi long Ian va 23 d6ng ngan tien 000. Lien lam

sa

tau len. Ngay Nham Than,
tin thAng tr~n d€n da qua nira dem, do cira cung dua vao. Vua trad~y, khoac ao ra
xem, cii mUng, thuCJng cho vien dQC

sa

bao tin thAng tr~ la Kiem thiio T6n Th~t

cAn, vien ti€p oo~ d~ len Ia Tu Vl;lbQ BiOONguyen Van Ly va HQ v¢ T6n Th~t
Dien m6i ngum 10 d6ng ngAn tien Phi long Ian (sau do co do cua cac d~o bao tin
thAng tr~, nguoi ti€p d¢ va ngum tuyen dQc tin ~y deu co thuCJng).

Vua bao quan Mu rang : "Gi~c Xiem sang xam Ian khi thily quAn no d€n ba
coi, ta doan quan bQ cua gi~c t~t do d~o Quang Hoa ma d€n r6i ra qua OOien,kh6ng
ngo rang bQn quan Phien l~i hay t~p hqp huang dong, l~y it ch6ng nhieu, th\lc Ia
ChAn L~p con co ngum ma gi~c Xiem kh6ng lam tro gl duqc !".Lien dl;l thuCJng
cho ten Long, ten Tu deu lam ChuCJng ca, tr~t tong OOj pham, kiem linh nguyen
chl1'c Oc Nha Tra Tri, Oc Nha Nham Ljch ; ten Ke cho lam V¢ uy chu quan, tr~t
tong tam pham, kiem linh nguyen chuc Oc Nha Ma Ha Thi Na. L~i thuCJngcho kim
tien, ngan tien Ian va 000, ao g~m va the b~c. cac dau ml;lc theo di daOO tr~ deu
thuCJng cho ngan tien Ian 000 m6i thu 50 d6ng, ao chi€n cac mau 10 cai. QuAn va
dAn thUCJngtien 1000 quan.

</div>
(12)<div class='page_container' data-page=12>

qUAIldUbng tMy danh lui h~t gi~c thi I~p tuc san di d6n danh. L~i dl,l cho Tuang
quAn va Tham tan qUAIlthu An Giang : "Gi~c Xiem chi c~y dubng b¢, mu6n quay
r6i phia sau quAn ta de chia se suc qUAIl,nay nghe tin qUAIld~i da thua, I~i g~p bu6i
gi6 dOng moi b6c, sg qUAIlta thua th~ danh up, chilc chUng silp Ian tr6n: l3<,>nnguai
nen kip danh gi~t cho h~t, khi~n chung IAu dai khOng dam nhom ng6 nuac ta. N~u
chUng ch~y truac thi cling nen du6i gap, cha de cho chUng ra xa ngoai khai, r6i sau
mai rut quAn. L~i, thua thang, thAng lay ChAn L~p d~n Bilc Tam BOn, chia d~t d6n
canh, suc cho Phien ml,lc d6ng giii', r6i rut v~".

Vua nghi : cac tuang si Nam chinh,

a

IAu ch6 tr~ m~c : ho~c kh6 nhQc milc
b¢nh, ho~c danh nhau bi thuang, rat dang thuang x6t, ben sai N~i cac truy~n chi
cho cac d6c, phil, b6, an Gia Dinh va An Giang suc cho cac y sinh theo di quAn thu,
ho~c phai them tMy thu6c trong h~t d~u phai h~t long CUuchii'a. Pham thu6c thang,
carn chao, phai thAn d~n xem xet. Thay thu6c nao chii'a khoi dugc nhi~u thi cho lam
danh sach dgi Chi ban thuang. L~i sai thay thu6c ngo~i khoa la Hoang Ti~n H~nh

do dUbng tr~m, d~n quAn thu An Giang lam di~u hQ.

Tuan pM L~ng San U D~o Quang tAu n6i : "Ten nghich ph~m la Nguy~n Khac
Thuac tl,l hQp d6 dang an hi¢n

a

pMn rUng Yen ChAu, hi¢n dang lung biit chua
dugc. Than da phai do tham dich xac thi bQn n6 c6 han 300 ten, d~u Ia dAn

a

2 t6ng
Yen ChAu va L¢ Vi~n (d~u thu~c chAuAn Hac). Tr~m nghi : k~ lam bAy gio la nen
truac hay truy~n d~t 1m vua, lam cho d6 dang n6 tan ra, khien n6 m~t minh khOng
cM nuang thAn, thi hAn d~ biit. Than aa kinh chep 1m dl,lra an, ily cho vien quan c6
t~i la Duang Tam truac den tuyen 1m dl,lbao va suc cho bi~n binh da phai di truac,
chQn dat d6ng d6n, de to cai th~ tat danh".

Vua sai b~ Binh truy~n dl,lrAng: "Truac kia can cu vao 1m tAu thi du dang gi~c
Thuac con !en lut n6i

a

pMn rUng Yen ChAu, tl,l t~p d~n han 1000 ngum, nghi nen
them quAn de danh dyp. Ta da c6 Chi cho 2 dnh mc Ninh va Hai Duang d~u phai
bi~n binh di hQi ti~u ; nay I~i n6i nen lam k~ chieu an pM dl,l la han. Sao tAu n6i
m~p mo, truac khOng c6 dinh ki~n? Va, gan dAy, nhi~u Ian ta da h~ dl,l: Pham nhii'ng
ke truac d1itr6t 10 theo gi~c, nay bi~t h6i 16i, ra thU, d~u cho d6i mai, bao gio chAng
cling

ma

luai 3 m~t, chi t~i thua hanh khOng dugc vi¢c, thubng thubng chi n6i
sUOng, rut Cl,lCnao c6 ich gl. Nguai c6 trach nhi¢m giii' bC1coi nen phfui khm c6 gang
gap b¢i the nao, ho~c danh dyp ho~c v6 v~, ta cling khOng b6 bu¢C gi dAu. V~y hyn
trong m~t tMng, phAi tlm nhi~u phuang phap, c6t biit dugc gi~c ThuOc den lam an,
nghiem trio N~u van.cu khOng dugc cOng tr~ng gi thi kh6 ch6i 16i n~ng day". L~i cho
rAng s6 ti~n de

a

kho con it, sai tu lay

1ססoo

quan cila tinh mc dem den.

</div>
(13)<div class='page_container' data-page=13>

D¢ nhi

kY -

Quyln CWlII- Thlfc Il;lC

vi

Thanh

16

Nhtm hoang de'

quan minh

it,

rut v~ d6n, canh gift. Quan tinh la Tr~n NgQc Lam va H6 Si Lam nghe
tin, l~p tuc tu ngay cho Lanh hinh Tr~ Hiiu Yen dem quan va voi truac dii phai di,
ti¢n duang h¢i tieu.

Vi¢c len den vua, vua dl,l sai tu cho hQn Le Van Duc va Nguy~n C6ng Tru khi
dt;liquan khiii hoan tra v~, nen ti¢n duang qua day, li¢u sam d~p tAt ngay di !

T6ng d6c Ninh - Thai la Nguyen Dinh Ph6 dem quan va voi til Thai Nguyen
tra v~ BAcNinh, luu It;li700 hi~n hinh

a

cac COthu¢c H~u quan d~ dong giu.

T6ng th6ng quan V1;1 dt;lo Cao B~g la Tt;l Quang

ev

tau noi : "Th~n sai hi~n

hinh di lung, tiep tl,lChAt duqc them hQn than thu¢c cua tuang gi~c g6m 14 ten, dii
dem lil ngl,ly D6c V~ va N6ng Hoanh Khai, h6 ten ngl,ly Hoa la Nguyen KhAc
Dich g6m 7 pht;lm nhAn, chern r6i, con thl giao cho Cao BAng thu nh~, giam cam,
d¢ Chi tuan lam".

Vua dl,l sai hAt duqc m6i ten d~u ml,lc gi~c thl thuang cho 5 It;lnght;lc,hAt duqc
m6i ten tong dang, thuang 3 quan ti~n. Lt;lidinh th~ l¢ cho nhUng ngum dang duqc
thuang : neu Ia quan quan, ho~c th6 ty va th6 ml,lc, truac kh6ng theo gi~c, thl cu
chieu l¢ cap thuang, neu la ht;lng di gAng suc d~ chu¢c t¢i ho~c twac dii trot 10 theo
gi~c, nay It;lira suc bAt gi~c d~ chu¢c t¢i, thl tau len d¢ Chi, kh6ng nen v¢i thuang
d~ to fa co sl! phan hi¢t.

Ngay Giap Tuat, te Xuan huang.

Quang Nam, Quang Ngiii gia gt;locao. Dl,l quantinh truac hay cap s6 thOc cho
dan lay v6n lam duang cat d~ cho du an. Nha nuac mua duang r6i con thila, thl gia
an duqc ban cho lai hu6n ngum nha Thanh. Sang nam se It;liy thee l¢ earn truac. B¢
H¢ It;lixin truy~n bao cac h¢ lam duang : d¢ n¢p du ducmg mm duqc dem ban.

Vua phe hao rAng: "Tuy thee

y

mu6n cua dAn. ChAng the, thllay gllam tin vai
dan ? Ha rmh, Thanh Hoa gt;locilng kern. Sai lay thOc kho, giiirn gia ban ra ; neu ai
mu6n yay cilng cho".

Quan tinh Thanh Hoa It;litau xin tiep tl,lc thue dAn ngheo di lay da nui, chieu
thee l¢ truac, cap cho ti~n va gt;lo. Vua hao hQ H¢ rAng : "Do cilng la cai

y

nhan
vi¢c c6ng d~ thay cho phat chan". Chuful y 1m xin.

cac dia phuang khuyet nhi~u giao thl,l va huan dt;lo. Sai b¢ Lt;lihan xet b6 dung
nhUng ngum dodlnhan xuat than twac dii co 16i It;liduqc khm dl,lng, ho~c hi giang
chuc d6i di, hi¢n duang lam hat ciru pham

a

Kinh.

</div>
(14)<div class='page_container' data-page=14>

Khai ph\1c cho Ph6 su Tit t~ ty hUll tri la TOn Th~t Dinh thang th,! Tit t~ su,
cung v6'i Ph6 su TOn Th~t Hoa chuyen lam cOng vi¢c TaTitt~ ty.

DAp de mai

a

2 dnh Ha N¢i va HAc Ninh (Ha N¢i : 1 do~n

a

lang Dong Cu
huy¢n Nam Xang, dai hoo

so

trugng, 1 do~n

a

lang 4i xa huy~n Thanh Liem, dai
hoo 400 trugng. Bllc Ninh : 1 do~

a

lang PhUC1I1gTr~ch, huy¢n D6ng Ngan, dai·
hC1I11S0trltgng, 1 do~n

a

lang NgO D~o, huy¢n Thien Phuc dai hC1I1S0trugng).

Lam nha cOng duang cho quan Lanh binh Quang Ngiii

a

ngoai bien.

Vua hao b¢ Binh r~g : "Truac d~y vi dOn tr~i 6 co Quang Ngiii deu co quan co
chuyen coi, dii chuan cho liinh binh cung dong

a

dnh thanh, mOi thcing 2 Ian di tuan
xem xet. Nay nghi tinh thanh dii co ph6 lanh binh

a

giiI, ma m¢t diH yen bien giOi
nen co m¢t vien quan to cai quan thi luc co vi¢c mai mong dAc l,!c dugc. V~y ra
l¢nh cho quan dnh la U Nguyen Trung va Nguy~n Duc H¢i chQn ngay l~y m¢t chO
dat trong do d6i vm dOn tr~i cua cac COm¢t toa scinh duang cho lanh binh, d~ Lanh
binh Nguy~n Vinh thuang thuang d~n gan day tuan phong, roi huan luy¢n bien
binh d~ nghiem vi¢c phong bi noi bien gim.

Qic

sa

clla ai va b~n do

a

2 dnh L~ng san, Cao BAng truac vi co gi~c, nguro
linh trung deu tr6n. Quan tinh dem vi¢c tau len, dugc d~c cach mi~n thu~.

Lam bai nga "Ki~m nghi¢m ng'! dugc" cap cho cac Liinh thi v¢ U Van PM,
Ph~m PM Quang va Nguy~n TrQng Tinh mOi nguro 1 cai. Pham khi co dang thu6c
len vua, chuan cho cung Vii Van Giai h¢i dOng vai ng'! Y ki~m nghi¢m l~i.

DOi bO nguyen th,! V¢ uy v¢ Ta nhat dinh Vii lam la Tran Van van lam th,!
V¢ uy v¢ H~u nhi. van truac vi dau mllt xin ve hUll ; d~n nay, kh6i ~nh, l~i dugc
b6 dung.

Chuan dinh tit nay, nhiIng Cll nhan va giam sinh Mu b6

a

cac dia phUC1I1gkhi
co chO khuy~t dugc bO, thi Cll nhan b6 thi th,! Tri huy¢n, giam sinh b6 thi th,!
Huy¢n thita.

NOng Van van, tuoog gi~c

a

Tuyen Quang, l~i t\1 hQp be dang, xam Ian mien
thugng du h~t Cao BAng. Tham tan Vii Van Tit dii thcim bi~t titdOn Nhugng B~n
thOng d~n to gi~c

a

NgQCM~o, van Trung, co 3 con duang (m¢t duang giUa do dOn

sa

d~n dOn Trung Thang, qua cac lang ThOng NOng, LUC1I1gYd~n ~ Lanh ; m¢t
duang ben hiIu : di ngang ra cac lang Phu Tang, S6c Giang, l~i qua lang LUC1I1gY
d~n ~ Lanh, th~g d~n NgQc M~o ; m¢t duang ben ta : di ngang ra Hien Liinh, qua
cac xii Thap Na, Binh Lang, th~g d~n van Trung), lien phcii uy bQn VÂ uy Nguy~n

ã

</div>
(15)<div class='page_container' data-page=15>

D~ nhj ky - Quyin CWIII - ThlfC l/!-c vi Thanh

16

NMn hoang de'

Quang CI! phai them bi~n binh dong ch~n

a

Phil Tang, S6c Giang la con duang ben
hiiu. Gi~c dem d6 dimg, di yen mli keo d~n, clIng voi quan quAn cac. d~o ch6ng
danh luOn ma:y ngay.

T~ Quang 0,1' dugc tin bao, lam so phi tau va noi : "B<;mgi~c nay sau khi thua
va, chl;ly tr6n khOng r6i nay bOng l~i dam dem quAn ch6ng cl! nhu th~, la bCJid~o
quan Tuyen Quang dii rut v~ truoc, d~o quan Thai Nguyen ciing chua ti~n sat d~n
noi cho nen noll;li dl!a vao VAn.:rrung, NgQc M~o lam sao huy~t, chieu t~p ngum
Tri~u CMu, thu th~p d6 dang, va t~p hgp cac tan quan cua nghich Oin, nghich
Huyen, nghich Chieu, nghich can (Chieu, can d~u la chau U Van KhOi), nhen ll;li
nAm tro dii tan. Ma tu Cao BAng ti~n len, cac day nui chAng chit bat ngat hi~m tra.
Giap gAn dia dAu NgQc M~o, van Trung l~i co m¢t con duang tAt ma hi~m, phcii di
hang m¢t nhu xau ca, ra:t kho khan. Gi~c

a

tren nui, tu cao bAn xu6ng, quan quan
ml;lo hi~m ti~n len, chAng kh6i t6n hl;li.Thi~t tuang Vii Van Tu th~ kho m¢t minh
lam dugc. N~u theo lai d\1, truoc hay keo quan khai hoan thi gi~c l~i d~n, cMc
khOng phai la duang yen 6n lau dai. ThAn da li~u d~ quan va voi

a

thanh Cao BAng,
r6i li~n tim duang ti~n len, tily co danh d~p".

Vua d\1 rAng: "Dang gi~c VAn Trung, truoc day da bi dl;lOquan Tuyen Quang
dao hang pha t6, ten dAu dang da phai c~o toc tr6n ch~t, cMc da sg hai oai quan, an
nup xo rUng, t~m mong keo dai hC1itan ma thOi ! Cho nen dil co m¢t vai ten len lut
t\1 hQp ciing chAng cAn d~ y, Mt ta:t phcii du6i tM khAp rUng lam gi ! KhOng nga
tMi dien khOng chua, nol~i con dam t\1 hQp gi~c tan, Ian v~ van Trung, muu toan
ch6ng qt. Chinh la bQ ngl!a ch6ng xe tI! di d~n cai ch~t ! Nguoi dii ti~n quan thi
chuan cho h¢i ngay voi Vii Van Tit : thua th~ thAng 19i nay d6c suc tuang sT,ra suc
danh ml;lnh Mt va chern cho h~t nhiing ten thU phl;lm, y~u ph~m va d6 dang gi~c,
sOm rut quan tau khuc khcii hoan, d~ uy vua dugc yang d~y, bien gim dugc yen 6n
lau dai". L~i truy~n d\1 cho T6ng d6c Ninh - Thai la Nguyen Dinh Ph6 la:y ngay
1000 bi~n binh va 15 that voi chi~n cua mc ·Ninh - Thai Nguyen giao cho

An

sat
Thai Nguyen la Nguyen Muu va PM lanh binh me Ninh la Nguyen Van

V

ng ca:p
t6c dem den 2 lang BAng Thanh, c6 D~o, giap gim Tuyen Quang, g¢p sue h¢i tieu.

Nguyen Van Long, Pho quan co co Trung hUng thu¢c Hiiu quAn la b¢ bi~n

a

tinh Tuyen Quang la:y l~i dugc d6n Trinh

a

cMu D~i Man. Truoc day, d6n Trinh bi

gi~c chi~m dong, Long dugc dnh phai dem quan di tieu, vita mm d~n Ly NMn thi
g~p vai tram ten gi~c ben xOng danh : gi~c ch~y. Long li~n ti~n d~n d6n Trinh, l~i
danh nhau vm gi~c, chern dugc 5 dAu va bAt dugc khi gioi cua gi~c. Gi~c d~u ch~y
tr6n vao rUng.

</div>
(16)<div class='page_container' data-page=16>

Linh binh d~o Trful 1mb, Ngh¢ An la Nguy~n Van T~o ti~n d~n sach Tnl

eArn,

cMu Quy Hqp, cUng vm V¢ uy Nguy~n Dt1'cLong chia dOn canh gifi'. Pho v¢ uy
d~o Trful Djnh la Nguy~n Van Thu cling d~n huy¢n Cam M6n theo dia h~t phong
tbU. B6 chinh Nguy~n Dlnh Tan va

An

sat

vo

Dlnh ct1'tin Mo, tAu l~n va noi :"Ok
pbU Trful Ninh, Trful 1mb, L~c Bi~n, Trful Djnh thu¢c tinh co quan Xi~m ho~c vuqt
s6ng xllm lful qu9:y nhi~u thO dan, ho~c dua thu tim doi nhiing dan xi~u gi~t ho~c
tran vao d9:tta. COn nuac Nam Chuang tuy la thu¢c qu6c cila ta, nhung cling la man
thu¢c nuac Xi~m, theo tin do tham thi Nam Chuang cling hQp t~p qUAn Man ma
d~n. Th~ da phi tu cho bQn Nguy~n Van T~o li¢u C(1cMn danh. L~i phai tMm 100

bien binh dinh Th~ sach, dem theo 5 cO sung qua san l¢ thu¢c de lam vi¢c quan.
L~ phi suc cho vi~n tri pbU Trful Ninh hQp t~p nhieu dan thO, d¢ Qulin v¢ T6ng
Phuac Minh do tinh phai di ti~n d~n, cho theo l¢nh dieu khien. Pham nhiing con
dUOng co the di d~n Nam Chuang duqc chQn cM hiem y~u, l~p dOn tr~i, 19:yHnh
thO canh gill".

Vua d\l rang: "Nhiing dieu cac nguC1itrU tinh deu dii tbOa dang, n~n lAy tMm
700, 800 ho~c 1000 6ng phun lira, chia c9:p cho cac d~o quan. D~n nhu luang thl;lc
cang n~n de tarn can th~ c6t duqc ti~p t~ dOi dao".

BQn V¢ uy d~o earn L¢ la UVan Th\lY,

An

sat HO HihI Th&m, thl;l PM v¢ uy
Ph~ Phi ti~n d~n cMu Ba Lan, dong tr~. Han 500 Hnh thO cac cMu, tr6n m9:t qua
nira. Thl;l Tu~ pbU Nguy~n Tu ti~p duqc tin Mo, l~p tuc phi suc cho Tri phil earn
L¢ la Ha Th~ Nghi, Tri cMu Huang Hoa la U Dang Khi~m thuqng khan t~p hqp
cac thO binh va tra ro de trUng ph~t, rOi dem vi¢c tau l~n.

Vua d\l rang: "ThO dADcac cMu bAtra chi de din duOng, dai tai lUC1llgthl;lc ma
thOi, ching phai dUng de danh ~ duqc. D6i vm nhiing ke nhut nhat, tr6n di kh6ng c~
tra hOi niia, chi oon phai ngu(1i mau d~n quAn thu, doi h~t cac l~ m\lc d~n, hieu d\l cho
hQ mach 000 Iannhau, ve h9P dan chUng d~n don quan quan ti~n danh gi~c Xi~m,
kh6ng nhung gilt toan vCfndUqc than minh,nha minh va l~ don duqc an thuang. ~n
nhu binh dong ma bQnU Van Th\lY dem di duqc han 1000, ma gi~c Xi~m bd~o
quan 9:y ching qua chi co ti~ng Mo, chu kh6ng co cai ngon gi khac, th~ ma Van
Th\lY ching nghI cO vo quan d¢i duOi gi~c ra kbOi lX1 coi, chi ch6ng ch~ vi

ca

linh thO

it 6i. Nhu th~ r9:tkh6ng hqp 19!Nay n~n l~p tuc chia thuc binh dong d~n th~g dOn
gi~c, ra sUe vay danh, c6t sao m¢t tr~ dCfPtan, kh6ng duqc keo dai ngay gicr !".

Sai Thi lang b¢ H¢, quyen lam vi¢c b¢ Binh, la Duang Van Phong va h¢ 19 ful
quan phong Tu~ phil Quang Tri, thl;l Tu~ pbU la Nguy~n Tu g9:p di d~n quan thu

U Van Th\lY h¢i lam vi¢C quan.

Gi~c Xiem lui ve dOn Chau D6c. Truac day, quan gi~c danh nhau vm quan tab

</div>
(17)<div class='page_container' data-page=17>

D~ nhj

kY

-Quyln CWIII - Thl,tc l/f.c vi Thanh

16

NMn hoang de'

dia gim Dinh Tuang) 6 ben hii'll sOng, chl,1'cdanh up d6n hii'll ng~n, nhung bi€t ta da
phong bi truac, nen cuoi cling mUll khOng thanh, ben doc h€t quan huang v~ d6n tii
ng~, ho la bAn sung, lam ra dang dinh cuOp tr~i : tir sang sOm d€n canh tu mm im
ti€ng sung. Khi quan quan bi€t thl gi~c Xiem da lla tr~i, bo xac ch€t ma di r6i.
Tham tan Nguyen Xuan li~n dem vai ch1,1cbinh thuy~n rieng di d€n dia ph~n thU s6
Tan Chau 6 thugng du d~ ngan ch~n. B<;>nTham tan Truong Binh Giiing, H6 Van
Khue va Tan tuong Truong PhUc Dinh d6ng thOi doc thUc, d~i d¢i binh thuy~n do
Thu~ Ciing qua H~u Giang, duOi theo d€n sOng Chau Doc, thl gi~c dong d6n 6 bo

sOng chong cl,1'l~i. B<;>nGiiing sai Ph~m Hii'll Tam va Thai COng Trieu ti€n danh.
Tri~u, m¢t mlnh di thuy~n CI,1'Hiii san len truac. Gi~c dung sung lan, sung nM bAn
lo~n x~. Quan ta nhi~u nguOi thuong vong. Tri~u cling bi thuong. Ta ben chia quan
d6ng g~il'tren bo va dan chu su 6 trong sOng, tuy COdanh d~p. R6i lam

so

tau len.

Vua d1,1rfing : "NguOi Xiem dem quan cii

nuac

vao Ian cUOp, bi quan ta danh
gi€t nhi~u lan, l~i khOng cUOp b6c duqc gl, th€ tat dem tron, quii nhu ta da li~u
truac. Nay luc v~ Chau DOc, ch~ng qua mUll mO lam ra chong cl,1'd~ tinh cach lui nhu
con tho ma thOi, quy€t ch~g dam dong lau 6 day. cac Tuang quan va Tham tan nen
doc thuc tuang bien, binh dong m¢t phen ra suc danh gi€t de quan dan hii gi~. Va ~

9

tuan phong do tMm : n€u tMy no co niiy m¢t chUt tlnh hlnh ch~y tron, thl chia
quan thuy b¢ dUOidanh ngay, cha d~ cho no duqc ung dung ma cao bay xa ch~y, n€u
co tiin l~c vao rung, thl suc biio dan bAtchern d~ dang cOngoN€u n6 con giil' thanh dat
Chau DOc, thl m¢t m~t dung chaD.dia IOi bAn vao : ch6 ay dat h~p nguOi nhieu, tat
d~u tan nat ; m¢t m~t m¢ lay dam ba triim quan carn tii', thira luc dem toi, len d€n
sOng Vmh T€, eArn CQCdO da vao chO cii'a sOng bun Idy, nOng, h~p. N€u hay cAt dli't
duqc duang ve cua thuy~n gi~c thl thuang 1.000 l~ng b~c. L~i giao dam ba ch1,1c
chi€c thuy~n Ian cho 1, 2 vien Tham tan, do sOng Th1,1yScm ho~c cii'a sOng ~u
Giang, th~g d€n Ha Tien don ch~ d~ phong khi gi~c sOng tron thi l~i la mUll cao.
Vii, gi~c Xiem ch~g bi€t nghia 19,bO tlnh hii'll nght, tim moi thiI hm, than va nguOi
d~u gi~. Dang nen gAng suc, duOi d€n ky cung, gi€t h€t cii nuOc d~ hii long nguOi,
nhung nghi tuang si kho nhQc 6 ngoai da lau, n€u da danh d~p duqc gi~c Xiem duOi
ra ngoai coi, thira thAng th~g lay dat Chao 4p d€n BAcTdm BOn, binh uy cling da
lUng lAy, du lam cho long quan man di phiiisq hai, thi chuAn cho rut quan, khiii hoan
ngay, khOng can phiii day quan Mi t¢i, xa xOi treo l¢i cho them kho nhQc nil'a !".

</div>
(18)<div class='page_container' data-page=18>

chii'Binh, vOinhi~u sung 6ng va hoa khi vong dUOngd~n cira bi~n Ha Tien hay dao
PhUQu6c, ch~ dUOngv~ cua gi~c, khi~n cho m¢t manh giap khOngcon va m¢t t~c
van thuy~n khOng sot d~ lam cho trQn cOng vi~c. Rut l~i cac nguai nen r¢ng

ma

muu hay, l~p l~y cOnglan, chu dUngch~ tre, uOngphi m¢t phen di l~i".

TOng d6c quan V1,l d~o Tuyen Quang la U van Duc, Tham tan Nguyen COng

Tru, titvan Trung rut v~ d~n dnh thanh Tuyen Quang. Khi bQnDuc mOi ti~n d~n
Van Trung, gi~c van li~n dem h~t gia quy~n tr6n sang thung rUng thu¢c dia giOi
nha Thanh, bQnDuc chia pMi lung bAt,khOngduqc m¢t ten nao. G~p ngay luc bQn
gi~c600, 700 tentitph1n rUngCao BAng- Thai Nguyen d~n dong giii'van Trung ;
phia truac, phia sau, tit

a

tren nui cao bAn sung xu6ng.

a

m~t truac Lanh binh
Nguyen van Quy~n thita th!ng, khinh dich, ti~n len bi gi~c cuOpm~t 5 cOsung qua
san ; Iqp luc vi~n binh .keo d~n thi gi~c tr6n vao nui sau, ta chi chern duqc 1 d~u va
thu duqc vai khAu sung di~u sang ma thOi.

a

m~t ~o quan sau, Uinh binh Tr1n
Van L¢c vita d~n thi gi~c li~n lui ch~y, duOikhOngIqp, r6i tra v~. Gi~c l~i ch~n chO
hi~m don danh

a

sau quan ta. Nhi~u Mn d6n Ninh Bien v~ tai luang quan, chuy~n
d~ 6ng tr~m, d~u bi ngan tra, khOng duqc thOng d6ng. BQnkinh phai Thi v~ Phan
Gia Phien, dnh pMi Su~t d¢i L~i Th~ T~i va Duang Van Kim d~u bi gi~c gi~t.
Trong quan, da han m¢t thang phai nha luang

a

vilng gi~c, nay sApkhOng k~ ti~p
duqc nii'a. D~t nay, lam chuang r~t n~g, binh dong bi ~nh ngay m¢t nhi~u. BQn
Duc cho rang dong quan cha d¢ dVChi, thi m(>tngay m¢t kho han l~i cang khOng
ti~n, ben dinh ngay rut ca m¢t d~o quan v~. Khi qua nui Kha DOng,lang An Lang,
quan gi~c dlJa th~ hiem, ch6ng danh, quan ta

SM.

d~n, chern gi~t duqc vai ten, gi~c
li~n ch~y tr6n. Kip d~n sOngNiem Giang, theo bOma di, len loi quanh co, d~o quan
cua Lanh binh Tr~n Van L¢c va v~ uy TOHu~ van

a

sau, thinh linh tittrong h6
ben hii'ucach sOngva dinh nui lung deo, gi~c bAnsung ra tOit~p : quan ta bi thuang
ch~t nhi~u, bOm~t 2 cOsung d~i luan xa. Di 15 ngay, mOid~n d6n Ninh Bien, li~u
de Nguyen Van Quy~n quiin Hnh400 bi~n binh va1000 thOdong

a

l~i d6ng giii'r6i
v~ yen nghi

a

tinh thanh Tuyen Quang.

</div>
(19)<div class='page_container' data-page=19>

D~ nhi IcY - Quyin CWIlI - ThLfCllf,c ve' Thanh (6Nhdn hoang de'

d~u. Bc;mtMn thl!c r~'t e r~g tro tan se l~i nhen chay. Hu6ng chi Higi~c Si, gi~c
qn d~u chua bi biit d~ xu an, th€ tD:tchUng l~i lien k€t vm nhau, thi Tuyen Quang,
Thai Nguyen, Cao BAng, L~g san chua cMc gift dugc vO Sl!!Va, Wac day, mli
sOng phong t1;tcd~u chua am tUOng, nay da than d€n t~ nai thi da hai bi€t dugc
tUOng t~n v~ manh khoe cua gi~c, v~ tinh thl!c hay d6i cua dan, v~ dUOng l6i hi~m
hay de, xa hay g~. L~i, gi~c chi c~y co ngM mlp chO hi~m biin sung ra, con thi
khOng co gi tr¢i. Duy co di~u la nui non trung di¢p, dUOng l6i ch~g chit,

a

xa ma
trOng thi nhu t6 ong b~u t6 ki€n, d€n g~n ma nhin thi nhu ran d¢c v~ tro. N€u
ch~ng t~p hgp dugc nhi~u binh dong, cac d~o cung danh khep l~i, thi cu6i cung
cling chi u6ng cOng di l~i thOi!Tuy co lD:ynhi~u th6 dong, nhung phai ph6i hgp vm
quan quan d~ cM tei thi mm dugc vi¢c. Nay mua xuan D:map chua co mua h,lt, xin
di~u

v~

tinh minh chinh d6n quan d¢i, r6i se tra l~i d~ toan tinh vi¢c lam sau nay
cho co cOng hi¢u. V~y tha thi€t xin sac sai cac tinh mc Ninh, 4ng san d~u phai
bi~n binh ti€n giap dia ph~n chau Bao L~c, hyn ky h¢i tieu".

Vua xu6ng d1;tr~g : "Truac dD:y,vi th6 phi Tuyen Quang gay vi¢c, bQn nguCri
yang m¢nh chuyen chinh Mi d6ng ti€n danh nhi~u l~ tau bao tMng tr~ ; ta da
khen thuang uu h~u de d~n cOng kho nhQc r6i. Va, dum co cac nguai quan linh tinh
nhu¢ khOng phai khOng nhi~u, di d€n dau, cac th6 mvc tranh nhau ra thU, quan gi~c
nghe hai ch~y tr6n, ca h¢i va tinh hinh d~u t6t. Chinh la luc co the thila

ca,

quan
tray nghin d~m, c6t

a

nhanh chOng. Th€ ma ch~ng bi€t nhan ca h¢i, ti€n th~t nhanh ;
l~i buac m¢t ch~ tre de quan gi~c dugc chyn truac chO hiem y€u, thila luc

sa

ha
tr6n xa. Tuy co ti€n d€n van Trung chi la d6t pha cai sao huy¢t tr6ng rOng, chu
khOng h~ bat dugc m¢t ten tuang gi~c va than nhan no. D€n luc dem quan v~,Hi no
l~ phong bi dugc mQi chO. Cu6i cung d€n nOi quan si thi co nguCri bi thuang
va ch€t, sung Ian thi co cO bi 00 mD:t.U6ng cOng di l~ kho nhQC nhu th€, tuy co
chern va bat dugc m¢t vai ten, nhung cOng ch~g du che lD:pdugc lOi thi t¢i con ch6i
sao dugc ? V~y giao b¢ Binh ban xu. Nay da keo quan khiii hoan thi chuan cho quan
tinh nao l~ v~ cung chuc tinh D:y.COn vi¢c xin l~ di danh nii'a thi d¢ sau se co Chi".

U Van Duc ben d~ V¢ uy Hii'll v¢ Tuy~n phong dinh Th~n sach la TO Hu¢ van

a

l~i, hi¢p cung Lanh binh san Tay laDoan Van Ciii da phai di Wac quiin linh 900
bi~n binh va 5 that voi chi€n, coi gift tinh thanh Tuyen Quang, r6i do dUOngtMy v~
san Tay. Nguyen COng Tru da v~ d€n Hai Duang, Tr~ Van Tuan l~i v~ B6 Chinh.

U Van Duc l~i tau noi : "cac h~ng binh dong va cac tM h~ theo di danh gi~c,

til thang 10 d€n thang 12, c~n dung luang thuang d€n dau thi tuy ti¢n lD:ydung

a

do, chu chua chi cho ti~n va g~o luang thang".

</div>
(20)<div class='page_container' data-page=20>

nghi quAnKinh nit v~ de di dOnthUnhu H~u v¢ dinh HOuy d6ng

a

Nam Dinh, v¢
Vong thiinh d6ng

a

Hili DU<1Ilg,v¢ Ti~n nhi dinh Vli lam d6ng

a

S<:mTay, Til v¢
doanh Ho uy til d6ng

a

HAcNinh, d~u chiu d\lI1gkh6 nhQc lam vi¢c

a

ngoai, ke
cling dang thu<1Ilg.V~y gia <1Ilthuang cho tir quan v~ d(n quan linh ao qu~n c6 tilng
b~c khac nhau.

Quan quan quAnthu An Giang l~y l~i duqc dOnChau D6c. Luc gi~c Xi~m mai
rut lui, thi quan tMy cua gi~c

a

Chau D6c tr6n truac, chi de hon 10000 b() binh va
voi ngl!a

a

l~i de ch6ng quAnta. BQnTham tan Truong Minh Giang, HOVan Khu~
va Tan tuong Truong Phuc Dinh d6c suc binh dong ti(n sat dOngi~c : hai ~n clIng
bAnnhau su6t ngay chua h~ duqc. BAygio binh thuy~n cua Elnh kh~u tuang qulin
Tr~n Van Nang ti(p d(n. Gi~c nhan ban d~m, ph6ng lira d6t h(t kho tang, nha cira
trong dOn ma di. QuAn ta vao dOn chi l~y duqc c6 8 cO sung hOng y va h<1Il90

</div>
(21)<div class='page_container' data-page=21>

D¢ nhi kj - Quy€n CWllI - Thlfc l~c

vi

Thanh

16

Nhan hoang

de'

di vao sau, la VI ba:y gio gi~e Xiem con

a

Chau D6e efun e\l vm quan ta, nen ehua
ti~n dem cO quan ti~n danh mQt mlnh, nay thily quan ta dii danh lui duge b<;>ngi~e
r6i, v~y nen sue ngay eho b<;mUDliliCuang va Nguyen Hoang Thoa d6e thue binh

dong va lfnh thO Chan LlilPti~n mau, thee quan quan dliloBlnh kha:u tuang quan hQp
sue danh dyp".

. BQn Giang llilitau noi : "Nhieu Mn blit duge ngum Chan LlilPthee gi~e Xiem, co
ke noi : hai em vua Phien eung vai 2000 quan quan

nuae

Xiem giii thanh Nam
Yang ; ke khae llilinoi : 1 ngum

a

Nam Yang, 1 ngum

a

phil Long TOn. BQn than
hi~n duang phai di do tham, tuy co danh d(fp".

Vua nhan th~ bao quan quan rAng: "MQt xu An Giang lua ruQng ehinh duang
e~n g~t. N~u gi~e Xiem con

a

thl nhan dan chAng khoi hoang mang, ta:t co hlilid~n
vi~e lam ruQng, nay no dii IAn tr6n, duge lqp thai thu hOl;leh.Th\le may eho dan,
ellng la may eho

nuae,

ta duge yen ili Him !".

BQn V~ uy dlilOearn L¢ la U Van Thuy"

An

sat H6 Hiiu ThAm, th\l Pho v~ uy
Phlilm Phi tu earn Giang, ehau Ba Lan ti~n d~n Thu Khe, danh dyp gi~e Xiem. Han
2000 quan gi~e d\la vao nui lam d6n, tha:y quan ta d~n, ehia ra hai hen don danh.
Quan ta danh tr6ng, reo ho, ti~n len. Gi~e luJ ehlilYd~n ehau Tfun B6n. Ta thu duge
sung 6ng khi gim va 3 that voi. BQn Th1,1yeho rang nui rUng r~ rlilP,khOng li~u
duOi theo, ben dong quan llili,r6i eho dem co do hao tin tMng tr~, va tu len tinh
lam t~p tau. HQ phil Duang Van Phong dem vi~e tau len.

Vua d1,1bQ Binh rang: "Cu nhu 1m tau quan quan danh gi~e, co thAng tr~ da:y,
nhung trong a:y trlnh bay tlnh hlnh ehua sang, nen kho vQi ban khen thuang. V~y
truyen d1,1eho bQn U Van Th1,1yphai tau ro rang d~y dil ve vi~e nhUng ngum duang
truOng danh nhau vai gi~e, co chern duge ~u gi~e hay khOng, se llili hlil Chi thi
hanh. Sau nay n~u co duOi danh ma tMng tr~n ellng eho lam t~p ta:u, do quan thu d~
len, khOng e~n tu tinh de them loanh quanh phien phue !".

BQn Th1,1yti~n d~n 2 ehau Tfun B6n va MuOng BOng, thl lU gi~e dii bO tr6n,
chlilYtruae, hen

tra

llilidong

a

Cam Giang, dang

So'

tau noi : "Gi~e dii ehlilYra ngoai

eoi, bQn than dii sue eho thO m1,1esa tliliehieu t~p dan ve. V~y xin dinh ngay eho
rut quan de !dloi lau ngay giiii d~u lam chuang". Vua d1,1rang : "Gi~e Xiem vugt
bo eoi, xam lAll dan Man va phien thuQc cila ta. Quan quan vila mm ti~n danh
mQt phen, dii tan ehlilY!Nay gi~e dii bi duOi ra ngoai eoi, bien gim dii dugc ph!ng.
Xem to ta:u, ta ra:t yen ili va khen nggi, ehuAn eho rutquan ve ngay". 4i ban d1,1
ehuAn eho Nguyen Tu ve tinh, DUJ11gVan Phong ve Kinh, van chi~u thee ehue ell
ma lam vi~e.

</div>
(22)<div class='page_container' data-page=22>

Gia Dinh, nay con dO

a

cira bi~n Da Nang thi cho ho~c b6c hang len kho ; ho~c hru
l~i

a

Hai Dai, con binh thuy~n phai di truac do thi chQn chb ma d~u cho yen 6n.

Bai vi~c m() 11nh

a

Ngh~ An. Vua d1,lb() Binh rAng: "Truac dAy, vi Ngh~ An
bao co gi~c

a

bien giai, nen dii chuan cho bQn Nguyen Dinh TAn chieu m() dAn binh
d~ phong sai phai. Nay An Giang va earn L() d~u dii bao tin thing tr~n, chAc rAng
nhOng ke gAy s\!

a

d~t mm chang qua chi la du dang gi~c Xiem, th€ t~t nghe hai xa
ch~y. V~y vi~c chieu m() dAn binh nen dinh chi ngay, rOi dem nhan s6 ngo~i tich
m() lam thanh s6 sach tAu len". BQn Tan li~n tAu noi : "DAn ngo~i tich U'ng m()
kh6ng dugc bao nhieu, Ie te kh6ng thanh d()i ngii". Ra l~nh cho bai b6 ca.

CAp them da lira cho cac dia phuang (Quang Nam, Quang Ngai, Binh Dinh d~u
10000 phi€n : PM Yen, Khanh Hoa d~u 7000 phi€n ; Binh Thu~n 8000 phi€n).
Vua d1,lN()i cac rang: "DO binh khi, duy co sung di~u sang la c6t y€u ma co may
da l~i c~n han h€t. Nay nghT lira b~t cho may ban ra phai c~n d€n da lira, ma dan
gian kh6ng co, n€u trach cu vao quAn 11nhphai t\! lam l~y thi chang kh6i hQ l~y hOn
da thay vao, t~t se h~i d€n may sung, ho~c l~y bui nhui cham lira ma ban thi sung se
chi co ten la may da, chu kh6ng co s\! th\!c cua may. DO dung vao vi~c qUAnr~t la
quan trQng, ha nen coi thucmg

sa

sai nhu th€! V~y sai b() Binh truy~n Chi cho trong
Kinh va ngoai cac tinh : Pham nhOng nai dugc ban c~p sung di~u sang co may da
thi d~u phai xet xem s6 da lira c~p truac ho~c hi~n con, ho~c h€t s~ch, cu th\!c khai
bao len B() tAu xin c~p them d~ du t~p ban va d~ d\! tru ma dung. cac tinh

a

ngoai

n€u g~p co sai phai thi quan tren phai l~p tuc cham chuac li~u c~p, kh6ng dugc t~
s\! cho rAng [da lira] la cua c6ng quan trQng, kMng dam chi phat. N€u v~y thi ra
bi€n may da la dO 19i khi thanh v~t v6 d1,lng!cai t()i lam 10 vi~c quan l~i cang to
han ..pham s6 da chi di rOi, chuan cho d€n cu6i nam, lam s6 sach, ghi vao khoan da
tieu dung, n€u sAp h€t, phai t~u ngay, dgi Chi c~p them".

B6 chinh,

An

sat Ngh~ An la Nguyen Dinh Tan va Vii DInh tAu n6i : "M~y Mn
cu theo tin bao cua quan

ca

phan phong tM Tr~n Ninh la Truang Van Sir va Ph6 v~
uy phan phong tM Tr~n Dinh la Nguyen Van Thu, thi tucrng Xiem la PhQc L~t Xa
Linh dong quan

a

dOn Nung Khai, bAt giam lai bu6n

a

Tr~n Ninh ; l~i dua thu cho
bQn Phong ng\! sir la Ki~u Hu6ng va PhOng ng\! dOng tri la KhAm Khuy€t doi tra l~i
di dan V~ Tugng.

0

Hi~n B6n, Giang Nam, Phu T6ng thu()c pM Tr~ Dinh d~u co
qUAn Xiem dong dOn. Th6 Tri huy~n va Huy~n thua earn Linh d~u

bi

Xiem bat.
Th6 dAD3 huy~n earn Linh, Cam cat, Cam M6n d~u kinh hiii tan mc ! QuADcua
Lanh binh Nguyen Van T~o dii uy di Tr~ 1mb, L~c Bien duang d6ng

a

sach Trl1

</div>
(23)<div class='page_container' data-page=23>

D¢ nh!

kY -

Quye'n CXYIIl - Thlfc /If.C

ve'

Thanh (6Nhan hoang de'

y€u kern nhu Tran TInh, L~c Bien va Tran Dinh. B<;mthan bao b9n Ki~u Hu6ng vi€t
thu tnl lai, lay nghla ly be bac l~i. N€u no dam gay slJ thi bien binh tinh phai va Hnh
th6 cling ch6ng ch9i. Duy dia th€ Tran Dinh

a

vao khming giUa Tran 1mb, L~c Bien
va Tran Ninh, tir Hi~n B6n do Nam Pha d€n tan

sa

Ng~n Ph6, chi co 7 ngay duang.
Nay nguai Xiem dong quaD

a

day la cM y€t hAu, cAn nen phong bi nghiem can d~
ngan ch~n slJ xam Ian. Bqn thAn l~p tuc da phai them thlJ Ph6 v~ uy v~ Trang vo la
Ph~m Van Lgi dem han 200 bien binh dinh ThAn sach va 3 that voi chi€n d€n hi~p
cung Nguy~n Van Thu danh d~p.

Vua dl;l rAng: "Oic nguoi tinh vi~c ngoai bien cling da thoa dang. Va, nguai
Xiem thay 19i lam can, bo nghla, gay tim tbU, thlJc vugt ra ngoai tinh ly, khong cAn
l~i lay dieu nghla ly hi~u dl;ln6 nila. Nay quan thu An Giang

a

Nam Ky da bao tin

luori dugc tMng tr~n, hai d~o quaD tMy ll;lCcua Xiem deu da Ian tr6n. Quan quan
d~o Cam LQ cling da danh lui quan Xiem, dem

ca

do bao tin tMng tr~n. NhUng
toan gay slJ

a

dia pMn Tran Ninh va Tran TInh ch~ng qua chi la b9n gi~c Man quen
c6 tai gioi gi dau, tat se nghe hai ch~y tr6n. V~y truyen dl;l ngay cho Nguy~n Van
T~o va cac vien quan v~ : l~p tuc d6c thUc binh dong thira co danh m~nh, du6i gi~c
ra ngoai ba coi. R6i chia phai th6 dong canh phong nghiem ng~t

a

nhUng nai d6n
tr~i xung y€u do~n keo quan khili hoan ngay, cha nen ch~m tr~ nghe ng6ng, d6ng
quan

a

lau cho h~i luang thuang".

D6n 82 ten tu giam nguyen la nhUng Hnh coi kho an trQm cua kho lam hai dQi
An Bien nMt, An Bien nhi, phat ph6i ra quan thu Tran Dinh d~ gllng suc chuQc tQi.
Khai phl;lc cho vien quan bi cach la Nguy~n Van C~ (nguyen Lanh binh Ngh~ An)
lam Chanh dQi truang suat dQi t~m quyen coi quan, di d€n chiu SlJsai phai cua phan
phong PhO v~ uy Nguy~n Van Thu.

Sai Chuang co lanh de d6c Kinh thanh la U Thu~n 1mb di Ngh¢ An, dem theo
mQt qulin v~ va 400 bi~n binh thuQc dinh ThAn sach gap d€n quaD thu Tran TInh,
thay Lanh binh Nguy~n Van T~o, quan Hnh quan quaD truac kia phai di danh d~p
gi~c Xiem.

Truac day, Nguy~n Van T~o d€n Quy Hgp, 'b6ng bi b~nh, ben

a

l~i N~m Nhu€
Khe, b~nh ngay them n~ng phlii t~m giao Nguy~n Duc Long coi ca bien binh. B6
chinh Nguy~n Dinh Tan va

An

sat Vli DInh cho rAng cac quan v~ cung di tr~n d6
deu la quan vo thuQc quyen, khong cai quan dugc nhau, ben dang

sa

xin cho mQt
ngum khac d€n thay, quan Hnh toan quan cua T~o d~ T~o v~ tinh duang ~nh. Vua
cho rAng vi~c tinh duang b~n nen dl;l sai

a

l~i ca d~ lilln vi~c, d~c cach phai Le
Thu~n 1mb d€n thay.

-'l

</div>
(24)<div class='page_container' data-page=24>

CHINHBIEN

A , ~

DI;:

NHl

KY - QUYEN CXVIII

THVC Ll}C V£ THANH T6 NHA.N HOANG D~

Giap NgQ, nam Minh M~nh thl1' 15 [1834], mua xuaIl, thang gieng. D~o quan
Ha Tien l~y l~i duQ'c dnh ly. Truac day, gi~c Xiem tit Chau D6c lui ch~y, tuang
quan TrAn Van Nang, giao co quan l~nh cho TUAnphu Trinh Duang hQi cung v&
bQn Uinh binh An Giang Nguyen Dang Huyen, dem h<1I1600 binh dong v& h<1I120
thuyen 0, thuyen Ie ti~n d~n Ha Tien d~ duOi danh. G~p phl;lCbinh gi~c bbCJ.sOng
Vinh T~, hQ danh, gi~c ch~y. Khi ti~n d~n Giang Thanh, thl gi~c dii b6 dOn rut
truac, ben l~y l~i duQ'c dnh ly. C6 10 chi~c thuyen gi~c, thee huang dOng ch~y b

ngoai khai. Quan ta duOi thee bAn trung 1 chi~c ; qUaIl gi~c deu nhao xo6ng bi~n
ch~t. Ta bAt duQ'C2 cO sung Cha Va thir vi dOng phao, cung thu6c sung va guam
ngAn. COn cac thuyen khac ta dUOikhOng lqp. Trinh Duang lien phi tu cho quan thl1'
An Giang dieu them thuyen Hai D~o d~ lung bAt. ROi sai dem co do bao tin thAng
tr~n va phi tau len vua.

</div>
(25)<div class='page_container' data-page=25>

D¢ nh!

kY -

Quy€n CXYIII -Thl!Cll:lc ve' Thanh (6Nluin hoang de'

thvc tau ngay". Trinh DuOng li~n tau n6i : "Quan ta di danh tr~n ffy chi c6 5 chi€c
thuy~n co bu6m, di duqc kba nhanh nh{fn, cho nen mai" Mt duqc 1 thuy~n gi~c,
trong co sung va thu6c sung; con d~u khOng co c¢t bu6m, vila cheo vira du6i, d€n
neli khOng du6i kip. Sau nghe noi thuy~n gi~c con

a

vimg bien CAn B¢t, nen tl! xin
di~u them thuy~n Hai D~o de ra ngoai khai lung Mt, thi mai duqc vi~c. Con nhu
dai sung va kho luang

a

tinh d~u bi gi~c d6t pba ; ti~n, g~o, sung, 6ng, thu6c d~n

khOng con ml?t v~t gi ca".

Vua dl;lrAng: "Quan gi~cticsau khi thua tr~n nghe ti€ng gi6 theli, h~c keu cling
hoang sq. Chinh la luc quan ta nen nhan uy th€ ffy, mau chOng ti€n len danh gi€t
. th~t m~nh, th€ ma l~i Iffy

ca

vi thuy~n khOng co c¢t bu6m quanh co tu bao de gi~c
duqc ranh, dan quan xa ch~y. Thvc la khOng duqc cOng tr~ng gi trong cu¢c danh
d{fp. Dang nen tri t¢i n~ng, con noi gi cOng ! BQn Trinh DuOng va Nguy~n Dang
Huyen; d~u bi truy~n Chi nghiem qua,khOng nen ban thuoog".

Dem vi~c quan quan cac d~o dii danh lui gi~c Xiem ba cao trong ngoai d~u
bi€t. DI;lrAng :

"Tri~u dinh ta cung vm

nuac

Xiem mffy doi hoa ml;lc, dii han 40 nam. Truac
day gi~c Tay San dm ph~m tri~u ta,

nuac

Xiem dii tUng sai quan thee Hoang khao
Th€ t6 Cao hoang d€ ta, hi~p lvc danh d{fp. Vi nguoi Xiem quen thOi tham tan, d€n
dau lam qua mfft long ngum d€n dffy, nen rut cl;lCkhOng thanh cOngo Nhung long
trq thu~n cua vua Xiem truac cling dang tin duqc. D€n khi xe vua dong

a

Gia Dinh,
duqc tin

nuac

Xiem bi Mi€n Di~n lam cho kh6n d6n, li~n sai D~i tuoog Nguy~n
Hoang Duc dem m¢t v~ chu su di cUu vi~n de dap an truac. Tuy khi d€n thi vi~c
dii yen, nhung cai nghia cUu ke ho~n n~, thuang

nuac

lang gi~ng dii duqc to sang

a

dfft

nuac

ngoai. D€n khi ta len n6i ngOi, cai tlnh nghi lang gi~ng l~i cang gAn b6 :
sv di l~i khOng M gian do~n. Nam Minh M~nh thu 5 [1824], Mi€n Di~n sai su d€n
c6ng xin h¢i quan de danh Xiem. Ta nghi cM

nuac

lang gi~ng Ie dau vO

ca Wac

tv
b6 tlnh giao hi€u, ben ru6ng ray su gia, dl;lro khOng chuan y 1m xin. L~i nua, d6i
vm

nuac

Xiem tictruac d€n gio dUOng bien co nguoi va thuy~n bi n~n, tren bl? co
dan xieu gi~t, M xiiy

a

dia ph~n

nuac

ta thi ta d~u giup do ltUMu va cho dua v~.

</div>
(26)<div class='page_container' data-page=26></div>
(27)<div class='page_container' data-page=27>

D¢ nhj IcY - Quyin CXYIII - Tht!c l~c ve' Thanh (6Nhan hoang de'

ding da sAc sai chia di danh dl(p, chAc rAng bQn gi~c man Ie te ay cling chi hl(n

ngay b~ di¢t h€t. Rut l;;li, Xiem la man di ngu xUAn, v6

ca

gay thU vai nuac lan,
kh6ng nhiing m;;lnh vai y€u, chU vai khach, th€ ll!c xa cach nhau ma cai 19 gian vai
ngay, thu~n vai ngh~ch dugc thua thl!c da so so truac mAt. Cho nen nay dugc troi t6
ban phUc, than linh giup thu~, l;;lidugc tuang sl hang hai chi€n dau, b6i th€ quan
di d€n dau d~u sam thanh c6ng d€n do. Vi¢c nay chAng nhiing than dADtrieu ta
dugc ha long cam phAnVI vi¢c nghla, ma d€n ca coi ngoai, nuac khac chAc cling da
ro bi€t ai phiii, ai trai, phan bi¢t dugc hay, db r6i. V~y dem nguyen uy noi ro, de
mQi nguoi deu dugc nghe bi€t". Vua sai truyen dl,l cho bQn Tuang quan TrAn Van
Nang, Tham tan Truang Minh Giang, Nguy~n Xuan, H6 Van Khue, Tan tuang
Truang PhUc Dinh bquan thu An Giang rAng: "Nay gi~c cuOp da dAn dl(p yen, nen
nhan ti¢n dieu tra cho ro duy

ca

nguoi Xiem vao cuOp, t;;lisao tinh Ha Tien chAng
do tham tin tuc ma phong bi truac, de gi~c thila hu, san vao d€n n6i that thU. L;;liAn
Giang dugc tin truac nhat, n€u hay h€t long ch6ng gill, dgi vi¢n binh d€n, cling con
co tM ch6ng dO', th€ ma nghe tin gi~c vila d€n, cling da v¢i va bO tinh ma di !

Be

t6i coi gift bo coi, ha nen nhUt nhat nhu th€ !-V~y phiii di~u tra cho ro tlnh hlnh ve
bQn tllAn phU, b6 chinh, an sat va lanh binh 2 tinh ay, cu thl!c tau len de Mc. L;;li
cu loi tau cua phai vien do Kinh phai di, thl V'inh Long con co phong bi, ma Dinh
Tuang canh gift

sa

sai, trong h;;lt l;;lico gi~c cuOp quay nhi~u, thl!c Ia co thi€u sot
ve chuc VI,l.V~y d6i vai B6 chinh Ng6 Ba Than,

An

sat Nguyen C6ng Tu, Lanh
binh Cao Hii'll Tuyen, cling deu phai di~u tra ro : n€u co sl! gl thl nghiem h~c de
trirng tri". D€n khi ban tau dang len, cac quan tinh duang thu, ai mai can an b~
cach, b~ bAt d~u giao tra xet de thi hanh ; con ai da dugc cach lun thl chuAn cho
kh6ng phiii ngh~XUnlla.

Dieu 500 linh tinh Hai Duang len BAc Ninh l¢ thu¢c T6ng d6c Nguy~n Dlnh

pM

phan phai. HAcNinh la dat xung y€u, gi~c cUOpchua yen, cho nen t~p hgp binh
ll!Ccho hUng h~u de ngan gift.

Dinh l;;lithu€ huang cho d¢i Am San thu¢c Blnh Thu~n (tiltruac d€n nay, hAng

nam, n¢p ky nam huang 19l;;lng ho~c 14 - 16l;;lng kh6ng chirng. Hai nam nay, tlm
ki€m kh6ng dugc, chuAn cho m6i nam, d6i n¢p hang trAm huang t6t 20 can.

Khi€n bQn Cai d¢i Nguyen Luang Huy va Chu sl! L9 Van Phuc coi quan cac
thuyen hi¢u D~nh Duang va Thanh Duang di c6ng can sang H;;lChau dem theo Ca
L¢ va Tu La (hai nguOi nay truac b~ an tri b tau sb Da Nang), nguoi But-tu-ke, tha
cho v~ nuac.

</div>
(28)<div class='page_container' data-page=28>

nAng,mm ngl! coi cMu. Vua nhAnlam bai tha "xuan sAcman hoang dC,o),sai cac
quan dinh tMn ai la khoa ml;lcthi al~i D~y~t thi duang, m6i ngum lam m<)tblli d~
dAnglen.

TUOOgquan Tr~ Van Nang, Tham tan Truang Minh Giang va Tan tuang
Truang Phuc DInh

a

quan thu An Giang, chan chinh d~i d<)ibinh thuy~n th!ng ti€n
Nam Yang danh d~p gi~c Xiem. Truac kia, quAnta da kh6i phl;lCCMu D6c, cho
r~ng Ha Tien chua lay l~i dugc, chua ti~n d6n suc d~ danh Nam Yang, ben ban iiy
Tham tan H6 Van Khue dem 20 thuy~n quAncha d€n Ti~n Giang, hi~p cilng d~o
quan ciia Tham tan Nguyen xuan, truac tienU>An (ten Cllla L6 Y€m, thu<)c

nuac

CMn L~p) d~ lam cho m~nh thanh th€; d€n day, Ha Tien bao tin thAngtr~n, b<;m
Nang li~n do H~u Giang, ti€n quAnd€n Nam Yang, h<)itieu.

sa

dang len, vua pM
bao r~ng : "Bay gio chinh la luc co th~ thira

ca,

nen kip ti€n danh, cha bO10.ChAc
chi m<)ttr~ se thanh c6ng". Sau,do, gi~c nghe tin d~i quan ti€n d€n, ben dem nhau
ch~y

truac.

Quan ta lay l~i dugc thanh Nam Yang, dem co do hao tin thAng tr~.
Vua cho r~g Chau D6c, Ha Tien va Nam Yang, 3 Mn bao tin chi€n tMng d~u dugc
nhanh chong, nen th\IC1ngcho cac 11nhtr~m mang co do va nguoi mang phl;l: ngAn
ti~n Phi long 100nho co tUngb~c khac nhau.

An

sat Ha Tien D~ng Van Nguyen, truac kia, vi tinh ly'that tM, cilng Tuan pM
Trinh Duang va Lanh binh Bili C6ng Lai, ch~y d€n mi~n s6ng Sa Dec, An Giang.
My gio Tham tan Truang Minh Giang dem d~i quan ti€n d€n, suc sai thu th~p tan

quan theo di danh gi~c. D€n tr~n danh

a

Thu~n CAng,Trinh Duang, Bili C6ng Lai
d~u chia ng6i thuy~n quan, chiu l~ thu<)c,di danh gi~c. Sau khi gi~c lili, D~g Van
Nguyen mm d€n quAnthu. D€n bay gio Truang Minh Giang dem dii nguyen do tau
len. Vua ghet Nguyen nhut nhat, dl;lsai giai v~ Kinh, giao b<)Hinh nghi t<)i.

Sai Thanh Hoa phai v~ Nhat, doanh Th~ sach di tM L~ng San; Ngh~ An phai
v~ Nhi dinh Th~ sach chia ra di tM Nam Dinh va HAcNinh. V~ Trung dinh H6 uy
do Kinh phai di vAnal~i dong giu Ninh Binh.

</div>
(29)<div class='page_container' data-page=29>

D¢ nhi

ky -

Quy€n CWIII - Thlfc l~c

vi

TJulnh(6Nluin hoang de'

nguai m~nh khoe, d6n h6 lam d(>iLqc dong, cho di tong quAn gAng suc chu(>c t(>i;
con hc~mggia y€u va dan ha con gai deu tM cho ve nha.

Vua dl;lrAng: "Truac kia, nguai Xiem xAm phl;UllbO coi, duang h(>Quang Hoa
rat la xung y€u, nen mm co Chi lay them hinh dong d~ ngan ch~n. Nay hi quan
quAn danh lui, gi~c giii dii yen, thl chAng can li;liphai quAn di phOng tM duang ay
lam gl niia. V~y nen li~u rut hat hinh dong phai truac do ve Gia Dinh, t~p hgp hinh
lqc cho hUng Mu d~ danh lay thanh Phien An. Lien sai thi v~ dem di 3 cAn qu€
Thanh Hoa, 7 cAn qu€ NgM An, Quang Nam : pham ai hi h~nh can dung, tir tuang
quAn, tham tan d€n quan v~ va quan co thl dung qu€ Thanh Hoa, suat d(>ithl dung
qu€ Ngh~ An, Quang Nam

M

dieu tri".

Sai quan qUAnh(>t6ng qu6c vuang ChAn Li;lPve

nuac.

Vua dl;l b(>Le rAng: "Nam ngoai qu6c vuang ChAn Li;lPla Chan, VIgi~c Xiem
xAm phi;lm ha coi, nen phai d€n

a

Vmh Long; ta dii xu6ng dl;l uu diii tien va gi;l0 ;
li;li sai

wang

quAn va tham tan dem di;li d(>i hinh thuyen di danh gi~c Xiem. Hi~n
nay quAn vua di d€n dAu, m~t tr~ deu d~p yen ca. Ta li;lisai dem silc thu va ll;lamau
d~ han cho qu6c vuang ay. V~y truyen dl;l cho hQn h6, an VInh Long la Doan

Khiem Quang va Doiin

van,

truac hay lay cua cOng chi ra 3.000 quan tien, 500
phuang gi;l0trAng, va phat I di;lOsilc thu, chuan cho Doan Khiem Quang sung lam
khAm su tuyen silc cap phat cho ; r6i sua so~ hinh thuyen, h(> t6ng qu6c vuang
ChAn Li;lP ve

nuac.

Khi d€n Nam Yang thl uy cho Truang Minh Giang silp x€p
cho 6n thOa, khi€n dugc an nha uy duc trieu dlnh, hoa hgp h(>li;lc, cung c6 ha coi
IAudai".

Ra an cho nhiing huang dong tong chinh

a

cac di;loNam Ky, khOng k~ hi~n con
luu li;litan

sa

Gia Dinh hay dong phong tM

a

cac hi;lt,deu dugc k€ ti€p cap cho tien,
gi;loluang thang, k~ tir m6ng 1 thang 2 cho d€n khi vi~c yen thl thOi.

</div>
(30)<div class='page_container' data-page=30>

Mt dUClcd6 dang gi~c. Nhu v~y la c6 sl,Tthl,Tcxac thl,Tc.Nguyen Hfi'u Vien ng~m
dua vClcon cua An sat Ph~ Dinh Tr~c di tr6n va nuOi nang, k~ ciing dang khen".
Vua d\l : Chuan cho mQi ngum ay d~u dUClctha het t¢i

truac,

va vAn cho theo di
quan thu d~ sai phai.

D~o quan Tran TInh, Ngh¢ An, lay l~i dUClcpM ly..

Truac

kia phu Tran TInh that tM, gi~c Xiem chiem cu lay dat, d~t 9 d6n

sa,

d~
phong bi quan ta. Uinh binh Nguyen Van T~o chia uy hai d~o quan cua Quan v¢
Nguyen Duc Long va cua H6 Viet An d6ng thai dmg tien. Quan Duc Long tien
den Tham Nguyen, thl quan gi~c di tu~n trOng thay, lui v~ d6n. Quan ta thua the
danh khep l~i, dung bOa phao ma.Mn. Hon 1000 quan gi~c ben d6t het d6n

sa

ma
ch~y. Quan Viet An den D¢ng Dich thl gi~c ciing chAng danh, tl,Trut lui. Nguyen
Van T~o li~n sai ngum dua bQn tuyen uy, d6ng tri, thO tri cMu va huy¢n thua v~
d6ng

a

pM ly., r6i dem

ca

do bao tin thiing tr~. L~i dem vi¢c tu v~ tinh.

00', An Nguyen Dlnh Tan va Vii DInh dem mQi duyen do tau len, va n6i : "01
theo tin bao 2 phil Tran Dinh, Tran Ninh, gi~c Xiem d~u tr6n ch~y ca". Vua d\l
rang : "Gi~c Xiem dem 5 d~o quan den Ian cUOp, v6n mu6n chia suc quan ta, d~

d6c toan Il,Tcvao m¢t dai An Giang. G~n day, nhan quan quan ta nhi~u Mn chien
thling, gi~c Xiem thua Wc dem t6i phai len tr6n di. COn nhihlg d~o khac chAng qua
la bQn man quen, the tat nghe hai ma tan vcr, qua dung nhu dii li¢u. Nay cu theo
nhihlg 1m tau bao thl cac h~t Tran T'mb, L~c Bien, Tran Ninh, Tran Dinh d~u dii
danh tan gi~c Xiem, d~n dUClcphAng l~ng ca r6i. V~y vi¢c chieu pM, nen suc cho
thO ty

sa

t~i gia tam lam cho On tbOa d~ thO dan l~i ve,

a

yen nhu cii. Can bien binh
cac d~o deu cho rut ve hang ngii

a

tinh.

"Can Lanh binh Nguyen Van T~o bi 15m,truac dii sai U Thu~n T'mb den thay ;
nay gi~c Xiem dii rut lui thl Le Thu~n TInh l~p tuc do duang tr~m ve Kinh, Nguyen
Van T~o ciing ve ngay tinh de dieu duang".

</div>
(31)<div class='page_container' data-page=31>

D¢ nhi IcY - Quyln CWl/I - Thlfc l~c ve' TJuinh(6Nhdn hoang de'

tr~ng eua cae bi~n binh di tr~n fiy, lam ban danh saeh, tAu len, dqi thuCmg. L~i neta,
Nguyen Due Long truae dAy di quAn thu vila mai g~p gi~e, Mn v¢i rut lui

de

den
n6i Trfin TInh thfit thu da co Chi giang efip r6i ; nay eu theo ta tfiu sau, thl trong cae
b¢ bi~n thitng tr~n fiy, co cae vien sufit d¢i phai di danh gi~e, d~u thitng tr~n. Due
Long ciing la tl tuang the ma chAng co mOt ehUt thl!e tr~ng la da xung phong, dAn
dau quAn Hnh gl ca. V~y ha nen d~ eho nha nguai nen vi~e, m~o nh~n lam e6ng hay
saD ? cae ngu<1il~p tue di~u tra eho ro sl! thl!e, r6i g¢p vai an truae nghiem h~e
trUng tri,

de

ran ke hen nhat".

L~i eho rang gi~e Xiem da bi quan quAn Ngh~ An, Quang Tri danh lui, d1,1eho
Ha Tmh va Quang Blnh d~u rut v~ nhiing quAntruae da sai di phong tM.

cae dnh Ngh~ An, Ha TInh, Thanh Hoa, Ninh Blnh nhi~u Ian dAng sa xin tri~u
t~p het cae bi~n binh thu¢e dnh eho thao dien d~ phong sai phai.

Vua d1,1b¢ H¢ rang: "Nay, cae h~t fiy, vi~e danh d~p da yen, dia phu<1ng yen
l~ng. Duy dU<1nglue v6 Sl!, vi~e VO bi ciing kh6ng nen bO, ma nen thuang thuang
ren luy~n dung d~ phong khi co vi~e. V~y truy~n d1,1eho cae d6e, pM, b6, an xet
xem nhiing bi~n binh cimg nhiing nguai hi~n dU<1ngt~i ngfi thl k~ bitt dau tir m6ng
1thang nay ; nhiing Hnh h~ ban mai t~p hqp

W,

thl k~ bitt dau tir ngay nh~p ngfi,
d~u theo thang, tiep t1,1ecap eho ti~n, g~o den eu6i thang 3, r6i sue b9n quan lanh
het long ren luy~n khien eho h9 duqe thanh th~o".

Thl!

An

sat Bien Hoa, Ph~m Duy Trinh, tAu noi : "Truae dAy m¢ 2000 dAn
trong h~t, d6n thanh d¢i ngfi ; co h<1n800 ngum duqe theo thl! pM Vfi Quynh di
Gia Dinh lam vi~e bitt gi~e, con h<1n 1000 nguai thl duqe d~ l~i dong giet thanh
dnh". Vua eho rtmg gi~e Xiem nay da d~p yen, ehuan eho l~nh thii v~ ngay nhiing
Hnh tru phong fiy.

An

sat d~o Thai Nguyen Nguyen MUll, Pho lanh binh Nguyen Van

V

ng dem
h<1n1000 bi~n binh va 5 that voi chien tien den Bang Thanh,

cd

D~o d~ h¢i tieu th6
phi Tuyen Quang. Vi~e tAu len, vua d1,1rang: "Chite ra.ng d~i quAn d~o Cao Ba.ng da
thAng den saD huy~t VAn Trung, Ngge M~o. B9n ngu<1inen mau mau tien quAn, tu
eho T~ Quang Cl!, 2 duang giap danh, e6t saD bitt duqe gi~e VAn den xu an, tfit se
co thm'mg to".

Ngay TAn Mao, di~m binh.

</div>
(32)<div class='page_container' data-page=32>

Thang Chuang CO Hoang Van Tr~ len thl! Th6ng che' Thuy quAn. Cho thl!
Chuang CO Doan Kim chuyen coi qmin N¢i tMy v¢ ; Chuang co Tran Van L¢c
sung lam Lanh binh Ha N¢i.

Dung Hi¢p bi¢n di;\ihQc si 11nhThugng thu b¢ Li;\isung Tham tan di;\ithan quan
thu Gia Dinh U Dang Doanh d6i 11nhThugng thu b¢ C6ng, dgi sau tuyen tri¢u se

ve Kinh cung chuc. Thang TA tham tri b¢ Li;\i'Nguyen Kim Bang len thl! Thugng
thu b¢ Li;\i. Dieu HihI thi lang b¢ Binh la D~ng Chuong lam HihI thi lang b¢ Li;\i.
Cho HihI tham tri b¢ Li;\ila TrAn Danh BUll chuyen lam cOng vi¢c Thuong truang.

Quyen bi¢n Le b¢ Dao Tri PM VI hQc thuc nOng ci;\n,que k¢ch bi lui lam Lang
trung b¢ Li;\i. Sai TA thi lang b¢ Le sung lam vi¢c N¢i cac la TrAn Van Quyen ve
&), cung chuc.

Hung Yen, gi;\0 kern. Dl} sai

ma

kho cho dan vay. M6i nguai 1 Mc, de'n mua
dOng thl thu li;\i.Thl! phu Trinh Quang Khanh tAu xin cho vay lam 2 IAn va doi vao
mua hi;\.Vua dl}quarAng: "Ta cho rAng hi;\tnguai truac g~p ni;\nll}t, an dung khOng
du, cho nen mu6n ban on r¢ng d~ CUlln6i dau kh6 cho dan. Ne'u nhu nguai xin, thl
dAn dff phili di li;\iphien phuc ma ky hi;\n doi li;\ig~p, thl l~y gl d~ du s6ng duqc ?
V~y chuan cho thee ngay dl} tnroc ma lam".

C6 4 nguai nha giau tlnh nguy¢n dem cua nha ra li;\Cquyen (tien 1160 quan,
gi;\0 100 Mc, ru¢ng tu 24 mau). Trinh Quang Khanh deu l~y chia c~p cho nguai
ngheo tung. Vi¢c len de'n vua. Vua sai b¢ HQ dem gQp vffi 64 ngucJi mua dOng nam
ngoai dff quyen (tien hon 5.900 quan, th6c gi;\0 3.690 Mc va phuong, ruQng d~t tu
88 mau), theo s6 quyen nhieu it,chuan c~p cho mli ao va cho mien thue' than, vi¢c
di Hnh va dao dich tirng b~c khac nhau.

Quan nuac Phien la bQn Tra Tri NhAm Lich danh qUAnXiem thua lien

a

pM
an Thu LO Vien, chern hon 200 tM c~p, bAt s6ng 9 ten va thu duqc voi chie'n,
sung 6ng r~t nhieu ; dua tu binh de'n quAn thu Gia Dinh, gie't di. Li;\i c6 hon 3.000
qUAn Xiem tir pM Ba au Nam chi;\y de'n he'n Trang, c6n be dinh qua sOng sang
BOng Xui. BQn Tra Tri dem qUAnPhien du6i theo d~ ch~n li;\i.Tin bao de'n quAn thu
Nam Vang, Tham tan H6 Van Khue dem ngay binh thuyen, nguqc dong sOng Ian di
len d~ d6n duang gi~c ve. De'n noi gi~c dff qua sOng di r6i. Khue li;\i nghe n6i c6
mQt canh qUAngi~c lui vao pM San B6c va pM San PM, lien thAng de'n pM Kha

Lang do thcim lung bAt. Tan wong Truong PMc Dinh cling dem bQn Thai C6ng
Trieu de'n hili ph~ can &)t, du6i bAt thuyen gi~c.

</div>
(33)<div class='page_container' data-page=33>

D¢ nhi ky - Quyln CWIII - ThlfC /f!.Cvi Thanh tif Nhdn hoang de'

cuOp Mu h€t. Hi~n nay, dan Phien bi gi~c xua du6i tir Long Uc thmlt ve han 800
thuyen, than dii cho dem ve yen nghi~p lam an. Nay duang chia phai bien binh va
sue b<;mquan Phien do bAt nhfing ten gi~c con tr6n (Oln Thu L6 Vien, Ba cau
Nam, B6ng Xuy, Son PM, Son B6c, Kha Lang, CAn BQt deu la ten pM).

Vua dl,l rAng : "Gi~c Xiem nhieu IAn thua tr~n ngAm tr6n, cMc dii hoang hon
mli't via, con

a

ll;li Son B6c, Son PM va hiii ph~n CAn BQt ch!ng qua Ie te mQt vai
dua. BQn nguoi chinh nen thira co hQi nay mau chOng chia phai danh bAt chern gi€t
cho ky h€t, cha d~ mQt ten gi~c

a

ll;lidli't ta, va sam nen chieu t~p dan chUng sua
sang ba coi".

Ll;li cho rAng gi~c Xiem dii lui tr6n, ben dl;lcho tuang quan, tham tan quan thu
Gia Dinh : pham nhfing voi chi€n, do cae dnh Khanh Hoa, Binh Thu~n, Bien Hoa
IAn

truac

phai di tn! phong tuc thl cho rut ve nguyen dnh. Ll;li dl;l Vrnh Long, Dinh
Tuang deu li~u d~ ll;li400 - 500 huang dong coi giU thanh dnh, con thl thii ve cho
lam an. TuAn pM Dinh Tuang Ng6 Eli Tuli'n tau n6i : "Truac day, theo dl,l, dii g9i
lli'y huang dong don lam 6 co Truang dung Trung, Tien, Ta, Hiiu H~u va co Tuang
uy Tien, phai di lam vi~c danh gi~c, phong giU cae sa gom 2400 nguai, con 600 thl
d~ ll;li giii dnh thanh. Nay lua dong trong hl;lt hi~n duang chin, v~y xin thii cho
nhfing huang dong con lUll ll;lid6 dugc ve h€t,

M

kip thai g~t lua". Vua y cho.

Vua biio quan hAu la Truang Dang Qu€ rAng: "Nguai Nam Ky phAn nhieu
ml;lnh me, can dam, noi khac kh6ng so sanh dugc. GAn day, VI gi~c Kh6i n6i 10l;ln,
quan Xiem sang xam lli'n cae hl;lt c6 nhieu huang dong l'rng nghTa, tong chinh, t~p
quen chi€n tr~n ; sau nay, neu c6 vi~c, dQng dl,lng d€n, h!n la dlic l\lc. D6 la dieu

dang mUng. Duy trong li'yc6 ke bli't luang, ho~c gia nhan v6n t~p quen vi~c binh roi
an dung ngoi rbi, chang khoi xuang xuli't n6i lam gi~c cuOp, thl d6 la dieu dang 10 !
Khi vi~c yen rOi tli't phai mQt phen x€p d~t, mai mong v6 s\l dugc". Ll;li bao Ha
[T6ng] Quyen rAng : "Nam truac, ta nhan di choi

a

phia d6ng, ben duang c6 mQt
dua tre nha dan g9i ta la chao M~ n6 sg hai, vQi b€ chl;ly tr6n. V~ binh theo ma quat
mling, ta ngan ll;li,bao cha lam cho n6 sg. Nhan nghT : dan trong thien hl;ldeu la con
do cua ta. Ta tuy kh6ng phai la cha, ma cung nhu cha v~y. Lien nghT dugc mQt cau

d6i :

"1' ~

-i§-

5G'

-i§-

7}j.

T ; 9!l ~F

m )(, m ~

~

Bitt thi ng6 nhi, ng6 xich tit •.Tuy phi nhi phf!., nhi nghiem quiin". NghTa la : Ch!ng

</div>
(34)<div class='page_container' data-page=34>

Vua cho rAng gi~c Xiem dii yen, vi¢c bien giai nen (fUaCxep d~t, ben sai dinh
than ban ky ve mQi vi¢c thi¢n h~u cho thAnh Nam Yang va 2 dnh An Giang,
Ha Tien. Dinh than cho rAng co rat nhieu vi¢c dang nen sua sang thqc kho lam ca
m('>t11k. V~y xin truOc lam nhii'ng vi¢c can kip. Dum day li¢t ke tUng dieu d~ tau len:

1.ThielIt;ipthimh tri d6n tr~i(Thanh Nam Yang dii bi gi~c Xiem tan pM, dang
nen do vua Phien sua dAp d~

a

va giU. Nhung luc mai lay l~i dUg<:,long ngubi con
ngb sq, nen phai li¢u dem trQng binh d~ giup vi¢c tnfu ap. Xin ch<;mm('>tch6 dat

a

duai thanh l~p m('>tdOn to d~t ten la d6n An Man, d~ 2.000 bien binh dong gift, d~t
them m('>tquan Liinh binh An Giang den coi quan, pham nhii'ng cong vi¢c quan
trQng deu do quan t6ng d6c dieu khi~n. Con cong vi¢cnuac Phien van do vua Phien
li¢u lY. Vi m~n thugng du, RAcTam BOn la nai dia dau rat xung yeu, cling xin chQn
d~t

a

ch6 ay m('>td6n to gQi ten la d6n Tich Bien, pMi quan di dong gift d~ nghiem
vi¢c phong bi.

a

dum Nam Yang co xu Tuc Bi¢n, tren thong vai Nam Yang, duai

</div>
(35)<div class='page_container' data-page=35>

D¢ nhi kj - Quytn CXVlll - Thifc ll;lC ve' Thanh t6 Nhan hoang de'

Duy h(>phu Trinh DuOng da co tau, chudn cho thie't l~p ll,linhu cU. V~y xin do T6ng

doc An - Ha h(>i d6ng xet ll,li, tau len dqi Chi. Va, dUOng b¢ tinh Gia Dinh thOng
den Nam Vang, cM cau Tay Hoa dl,lo Quang Hoa rAt la xung yeu. Xin dfip m¢t
thanh dAt

a

dl,lo Quang Hoa, d~t m¢t d6n

a

cau Tay Hoa pMi quan dong gift).

2. Li¢u b..tl}7lgphdn phai ve' vi¢c cong dich va vi¢c tru phong. (Ngoai thanh

Nam Vang va 2 d6n Ian Bfic Tam BOn, nhiing c6ng trlnh xay dfip xin do b9n
Truang Minh Giang li¢u phc:iibi~n binh, thuang luqng vai vua Phien li¢u vat quan,
dan nuac Phien gop suc cung lam. Con thanh mm An Giang, d6n Chau Doc, Toan
Thfing va PM Dich, thanh Mt Quang Hoa tAn

sa

cau Tay Hoa, d~u do quan dnh An
Giang, Gia Dinh

sa

tl,li li¢u vat quan, dan de'n lam. Con bi~n binh tru phong : d6n
An Man do b9n Truang Minh Giang li¢u d~ ll,li2000 bi~n binh, vat thuy~n be canh
giU ; d6n Tich Bien, li¢u trfch lAy 500 nguai trong so 2000 quan Ay chia nhau canh
gift Thanh mai An Giang, d6n Chau Doc cung 2 pMo dai Toan Thfing va Pha Dich
thl do 2 tinh An Giang, V'inh Long. Thanh dAt Quang Hoa, tAn

sa

Tay Hoa, thl do
tinh Gia Dinh li¢u pMi bi~n binh canh gift. Con Xa Nang, Ba N¢n, L6 An va Tuc
Bi¢n thu¢c Nam Vang va ngoai nhiing cM Ay, pham co ch6 nao nen d~t tAn

sa

thl
vat quan va dan hung c6ng lam. Nhiing cM canh giU do quan dia phuang cham
chuac ma lam. Va, so quan tinh Ha Tien kh6ng co bao nhieu, xin do quan tinh An
Giang pMi them 500 bi~n binh dong giU. Ne'u tinh thanh d~t

a

Giang Thanh, tinh ly
cU, ma lam d6n to thl xin lAy quan va dan tinh Vmh Long d~ cung lam. COn cac
d6n ai va cac tAn

sa a

Chan Ll,lp thl do quan T6ng doc An Giang ban cung vua
Phien li¢u vat quan Phien xen vai quan quan ta d~ phOng tM).

3. Dif trit qudn nhu itcac d6n tr{li. (Nuac Chan Ll,lptruac kh6ng co tang trft, ll,li
trai sau khi tan pM. V~y 2000 bi~n binh dong giU

a

d6n An Man, xin do T6ng doc
An Giang hay tu lAy thoc 1, 2 vl,ln h¢c, ti~n 1, 2 Vl,lllquan

a

2 tinh Long - TUOng
dem de'n chua

a

dAy d~ du cAp luang quan, r6i se lam dan).

4. Phdn bi¢t cong va tt}i cua quan nltiJc Phihl. (Khi gi~c Xiem mai vao cUOp,

vua Phien da chl,ly truac sang ta, ma quan Phien conguai nao bie't tl;lh9P quan dan,

</div>
(36)<div class='page_container' data-page=36>

5. Dinh chi vi~c cho su Chan Lq.p sang Xiem La. (Truac dAy nuac ChAn L~p
mbi nam m¢t IAn sai su sang Xiem, do quan thanh Gia Dinh Cll dem vi~c chuyen
tAu cho hgp l~ giao hi€u vm lang gi~ng. Nay ngum Xiem tham tan can ra, dem quAn
vao cUOp, xua dUOi dAn Phien, cUOp cua cai. va dO v~t cua Phien. ChAn L~p ci.mg
Xiem La da tnl thanh thU dich. V~y vi~c thOng su, xin do quan TOng d6c An - Ha
chuyen suc, dinh chi mai mai).

6. Chinh dt/nquem Phien va chien c~.(Nuac ChAn L~p d~t r¢ng, ngum d6ng,
ma tiTtruac d€n nay quAn Hnh tan mac, kh6ng c6 thOng thu¢c. CAn nen m¢t phen
chinh d6n, cho c6 quy tAcoXin do b<;>nTruang Minh Giang h¢i cung vua Phien suc
cho an pM cac pM : cu s6 dAn, 10 ngum l~y 1 lam Hnh, cho theo cac an pM, d6ng
giu dia h~t. L~i nen biio cho vua Phien phai r¢ng tfch tru, sAm khf giai, d6ng thuy~n
de duqc cuang thinh).

</div>
(37)<div class='page_container' data-page=37>

D¢ nhi ky - Quye"n CXVIlI - Thl!c l~c ve' Thanh

t6

Nhan hocmg de'

sac long nguai thoa thu~ r6i sau mm lam la phai, cha nen cUng nhAc nhu nguai c6
gAn trvc dan. Con deu y thee nhu nghi".

B6chinh, An sat VInh Long Doan Khiem Quang va Dean Uftn tAu noi : "Nam
ngoai, gi~c Kh6i lam lo~n, co Quan co COVInh bao ta la U Van Tieu, Chanh dQi
trubng su~t dQi la Nguy~n Van Tn!c, Chanh dQi trubng thi sai PM quan co co V'mh
uy hihI la San DQt theo T6ng d6c Le PhUc Bao sai phai danh gi~c, tr~n danh a
Tra Giang, chien dau vai gi~c, hQ deu chet t~i tr~n. Nay maihOi duqc th1,lctr~ng".
Vua sai truy t~ng : U Van Tieu lam V~ uy, ham Tong tam phftm ; San DQt lam Cai
dQi, ham Tong ngU phftm ; Nguy~n Van Tr1,lclam Cai dQi, ham Chanh Ivc phftm,
deu theo ham duqc t~ng cho tien tir tu~t.

Tien quAn D6 th6ng phil Chubng phil s1,l Luang Tai hAu TrAn Van Nang chet.

Nang, khi mai den Nam Vang, b6ng bi b~nh n~ng, dem vi¢c qUAngiao cho Tham
tan Truang Minh Giang va Nguy~n XuAn hQi nhau clIng lam ; r6i dem thuQc h~
quay ve Gia Dinh, di den Sieu TAn (0 tren Thu~n cang) thl chet. Tuang quAn va
Tham tan quAn thu Gia Dinh dem vi~c tAu len. Vua VINang, nglii trieu 3 ngay, dv
r~ng : "TrAn Van Nang la tuang cU trieu truac ro r¢t co c6ng cao. LAu nam giUp ta
cUng vAn kinh dn giii' long trung Mu, net t6t kh6ng d6i. Truac dAy khAm sai coi
vi~c quAn, l~i hay dem long dich khai, khich l~ qUAnsT,nhieu lAn dAng duqc c6ng
to. Nay gi~c Xiem hi~n da dyp yen, mAm gi~c Phien An ch!ng mAy ngay nii'a se bi
bAt. C6ng Ian sAp lam xong. NMn VI kho nhQc ch6ng ch~t, mAc thilnh b~nh den
chet ! Nghe tin, ta rAt thuang tiec ! V~y truy t~g ham Thai pM, t~n phong TAn
Thanh qu~n c6ng, ban cho ten thVY la Trung DUng, thubng them cho g~m mau,
nhi~u mau, sa mau m6i thu 10 t~m va 3000 quan tien. Chuftn cho Tuang quAn
Nguy~n Van TrQng den tuyen dvlilm Ie te". R6i truyen Chi tir Blnh Thu~n trO ra
BAc thee tirng dia h~t, hQ t6ng di duang bQ, dua ve ngv sa a kinh d6. H6m an tang,
l~i cho te mQt tuAn. Vua l~i tMn lam bai tho de vieng. Khi dam tang den Kinh, vua
sai Hoang tir ThQ XuAn c6ng Mien Dinh den cM nha dam, tuyen Chi ban cho 3
n~mruqu.

Sai th1,lHihI quAn Nguy~n Van XuAn kiem giii' ~n tri¢n Tien quan.

</div>
(38)<div class='page_container' data-page=38>

Khieu, thu duqc sung 6ng kM nhi~u, li~n dem

ca

do bao tin thiing tr~, va dem Sl!
tr~ng tau len, l~i kern tau tr~n thiing

a

Thu Khe Mn truac : quan ta vira mai xemg
danh, gi~c li~n bO d6n ch~y, ta chi biit duqc voi, sung va khi giro thOi.

Vua dl;l rAng : Truac kia, b<;>nLe Van Thl;ly dem quan d~n Ba Lan, nguyen
khemg duqc gi, da v¢i bao tin tMng tr~n, khOng khoi co

y

m~o nh~n lay cOng, dang
nen tri t¢i, nay l~i hay hang Mi ti~n len, gi~t duqc nhi~u gi~c, thu duqc sung va khi
giro, l~i Mt s6ng duqc tuang gi~c th~t lam hai hit long nguai. L6i it, cOng nhi~u,

ciing dang tuang ll;lC.V~y Le Van Thl;ly, Ph~ Phi, H6 Hiiu ThAIn va b<;>ncung di
danh tr~ fly la QuiinCelNguyen Van Van, Ph6 quiinCelNguyen TrQng,UVan Tuc,
d~u duqc r¢ng tha t¢i truac va thuang them quan cOng 1 cap. Ngoai ra, cac sUfltd¢i
d~u thuang gia quan cOng ky ll;lC1 thu ; binh dong thuang ti~n 1000 quan. Nguai
biit s6ng duqc 1 ten tuang Xiem, thuang cho 30 ll;lng bl;lC; nguai chern duqc dau
gi~c d~u thuang 2 l~ng b~c. Binh dong bi thucJng ch~t, d~u thuang ti~n b~c co tUng
b~c khac nhau. Nay gi~c Xiem da thua va, chufin cho bQn U Van Thl;ly thita tMng,
du6i d~n cung, xua gi~c qua ba sOng phia nam sOng Khung, r6i tuc thi keo quan
khai hoan.

L~i sai b¢ Binh pMi 1 cai d¢i

am

y, 50 bi~n binh d~n ngay quan thu, dong cUi
dua tu binh Xiem v~ Kinh. Khi da dem d~n, sai dAn di reu rao khiip cac chq, r6i l~i
nh6t vao cUi g6, tren cUi ciim 1 la ca, 1 cai the d~u vi~t nhiing chii' : "Sinh hO{lch,

Xiem ttt6'ng, M{lfl Xtlc KhOn La Man Danh Khieu, bang thi thien h{l,,(l). PMi bi~n

binh thay phien nhau, dua tit Quang Binh ra mc, tuyen thi trong h~t dam ba ngay,
r6i sau gi~t di.

</div>
(39)<div class='page_container' data-page=39>

D¢ nhi kj - Quye'n CXYI/I - Thlfc l,!-cvi' Thanh to'NJuin hoang de'

den TMp Na, Gia BAng, ben hihl thong den SOc Giang, Cong Linh, nui non hiem
tra, duemg di nhieu ngach, neu cu

a

Trung Thiing, danh

a

dAng truac, e gH,lCco khi
danh up

a

dAng sau. Cho nen phiii lam cai ke lui quan, de nhir gii;ic, cho no khinh
nhem, cong nhien keo dan Iii den, quan ta se do 3 duemg danh khep l~i mai la mUll
kev~n toano

Vua dl;1rAng: "Nong Van Van, th6 phi

a

Van Trung, dii tUng bi d~o quan
Tuyen Quang danh pM SaD huy~t tan va tron het, nay con dam h<;>pt~p quan tan
ch\!c mong chong C\!, th\!c r~t dang ghet ! Truac day, dii chuan cho T6ng doc

Ninh - Thai la Nguyen Dinh Ph6 pMi binh g~p den Bang Thanh, c6 D~o, tiep giap
Ng<;>cM~o, dinh ky yay danh. Nay l~i pMi Le Van Duc va Nguyen Cong Tn! dem
d~i d(>i binh dong, l~i do duemg cii Tuyen Quang thing den Van Trung, chAc rAng
quan gii;ic, sau cu(>c thua va tan tanh, ching sam thi mu(>n se bi bAt het. Nguoi, T~
Quang C\!, nen cu

a

l~i Cao BAng, hi~p cung Vii Van Ta, dieu khien vi~c quan,
nhiing ke ban di;it quan mai phl;1cva nhir gii;ic ciing cho theo lb'i xin ma lam. Neu
hay danh giet duqc quan gii;ic,CC1 h¢i co the lam duqc thi ciing ching nen b6 qua.

Neu con phiii chb' dqi, tuc thi tu cho b<;>nLe Van Duc, Nguyen Cong Tru, Nguyen
Van D ng va Nguyen MUll dinh ngay giap cong, cot saD thing den Ng<;>cM~o, Van
Trung san phing SaD huy~t, dem gii;iCVan, gii;ic Huyen va gii;ic C~n la nhiing ten
yeu ph~m, chern hOi;icbAt den lam an, r6i l~p tuc keo quan khiii hoan, mai la xong
vi~c. Con m<;>ithu quan nhu, thuoc d~n v~n do 2 dnh L~ng San, BAc Ninh chuyen
cha cung c~p".

L~i sai T6ng doc San - Hung - Tuyen Le Van Duc lam Tuyen Quang d~o T6ng
doc tieu b(> quan Vl;1,th\! T6ng doc Hiii Duang Nguyen Cong Tru lam Tham tan
quan Vl;1,tien danh Van Trung. Vua sai dinh than truyen dl;1h<;>rAng: "Dau diing
gii;ic la Nong Van Van ngam ng~m manh tam lam phiin, truac day no d\!a vao dia
the hiem tra ma gay S\!, ta dii pMi b<;>nnguC1itien den danh dyp, dao hang dot t6.
No ben c~o toc tron chet. Trieu dinh ciing dii di;it no ra ngoai

y

nghT, dl;1sai cac
nguC1ikeo quan khiii hoan. Ching ngb' no v~n thOi nao t~t ~y, nhen l~i tro lira dii tan,
chong C\!quan quan Mn nua ! Chinh nen dem nhieu quan Hnh danh m~nh m(>tphen.
Nay T~ Quang C\!, Vii Van Ta hi~n

a

tren d~t Cao BAng, li~u co chi;in danh Thai
Nguyen, Nguyen Van Dng va Nguyen MUll ciing dii den BAng Thanh, c6 D~o de
h(>itieu. Chuan cho U Van Duc, nguoi l~y 1000 bien binh sinh l\!c thu(>c Hihl quan

</div>
(40)<div class='page_container' data-page=40>

dnh, nhAm trung tuAn thang 2, h¢i

a

Tuyen Quang d~ khai hanh. U Van Duc van
do duang D<;tiMi¢n, Nguyen C6ng TnI' van do duang COn Luan, mau chOng tien
quAn. Va kip tu cho bQn T<;tQuang CI!, ht;n ky h¢i tieu. Va, bQn nguai d~u la quan

to, trU<JCda d6c suat d<;tid¢i quan quAn tien danh, chua lam xong vi¢c ; nay l<;tieArn
quAn di IAn nua, nen nghT bay het muu ke cht;n cM hi~m, d~t ky binh, c6t sao m¢t
tr~n thanh cOng ; bilt bQn gi~c VAn, gi~c Huy~n, gi~c C~n, dong cUi dua v~ Kinh tri
t¢i, d~ to cai oai danh dt;p cua nha vua, thi ching nhii'ng tha het t¢i trU<Jc,l<;tico
thuang h~u. Neu chUng nhu hang tho nhi~u ngach, chua th~ bilt dugc, thi oai quan
rAm r¢ ding da lam chUng b<;ttvia kinh hOn, v~y khOng cAn phai du6i thU cung rUng,
ma nen tuc thi v6 yen nhAn dAn bien gim. khien d~u yen nghi¢p rOi keo quAn khai
hoan, cho khoi

a

IAu cam m<;tolam chuang ! Con luang quAn thi do Le Van Duc
nguai va quan tinh Tuyen Quang tinh ky lam cho 6n thoa, tuy ti¢n ma v~n tai theo
duang b¢ hay duang tMy c6t tiep te dugc. Va, cac binh dong dem di tr~ IAn nay
trang s6 10ngum thi nen 7 ngum mang sung di~u sang, 3 ngum cAm truang thuang
va khi giai. Truang thuang cling nen cAt ngAn, chi d~ d¢ tren duai 7 thuac, cho de
d6i dich. Sung di~u sang truac dinh m6i phat dung 1dOng 6 phAn thu6c sung, nay
li¢u them 1, 2 phan khien cho m<;tnhhan co th~ danh xa dugc. Do cling la cach
dung cai trQi d~ ch6ng dich ma ta cAn phai lam. cac nguai phiii kinh can tuAn theo
!" L(,li sai b¢ Binh lay ra 2 c6 sung du san dOng phao m6i c6 kern theo 150 vien
d<;tn,phai 4 phao thu, dem den giao cho U Van Duc va Nguyen COng Tru m6i
nguai m¢t khAu.

Sai Lanh binh mm. b6 di Ha N¢i la TrAn Van L¢c, do duang tr<;tm,gap den
Ha N¢i, hi¢p cung Quan v¢ Nguyen Van My dem thU binh, 2 v¢ Trung nhat, Trung
nhi dinh Vli lAm theo bQn U Van Duc lam vi¢c danh gi~c. L<;tidi~u thu binh v¢
Hii'll bao nhi

a

Nam Dinh di dong giu Ha N¢i.

</div>
(41)<div class='page_container' data-page=41>

D¢ nhi kj - Quye'n CWIlI - Th¥c [':IC ve' Thanh ItS Nhan hoang de'

ch~ng nghe n6i : Trang thang 11 nam ngOlii, nguai Xiem d6c cii to~m qu6c, dem 5
d(;loquan sang xam, quan quan nhieu Mn chia duang de'n danh, chern gie't duqc han
600 thi'I cap, beu 6, 7 d~u

wang

gi~c, Xiem Hen tr6n xa ! Va quan quan cac d(;lo
Cam L¢, Tran TInh, L(;lcBien ciing deu danh tan gi~c Xiem, hi¢n nay bien giai thiiy

deu yen l~ng. Thu nghT : Van Trung nhO m9n, gi~c Van suc v6c phOng duqc bao
nhieu ma dam ch6ng qr trieu dlnh ? Nay T6ng d6c T(;lQuang C\!, Tham tan Vii
Van Tit hi¢n

a

dia pMn Cao Ba.ng, tuy ca cMn danh ; Liinh binh Nguy~n Van Ung,
An sat Nguy~n MUll ciing da dem quan de'n Ba.ng Thanh, c6 D(;loh¢i ti~u. L(;lisai
T6ng d6c Le Van Duc, Tham tan Nguy~n C6ng Tru dem d(;lid¢i quan quan l(;lide'n
Van Trung h¢i quan d~ danh dyp. CMc ra.ng b9n gi~c am con s6t ay hi¢n nay ciing
yen roi. V~y, truac hay xu6ng dl;!n6i ro : Trit ten chinh ye'u ph(;lm N6ng Van Van,
va gi~c Huyen, gi~c C~n deu kh6ng th~ tha t¢i duqc. Con ai truac da theo gi~c, ho~c
nh~n quan chuc gi~c hay cho gi~c tien, g(;lone'u bie't ra thu va di ve thl deu tha t¢i
cho. Ai bie't tra l(;litheo duang chinh, de'n cM quan quan ma quy thu~n, tl;!t~p th6
ml;!c, theo di danh dyp, thl dqi c6 c6ng tr(;lngse li¢u ll;!cdung. Ai chern hay b~t duqc
tuang gi~c d~ dem de'n xu an thi chuAn cho duqc thuang theo nhu dl;! truac : Mt
ho~c chern dich ph(;lm la N6ng Van Van, thuang 500 l(;lngb(;lc,b6 quan ngii phAm ;
bAt ho~c chern gi~c Huyen, gi~c C~n, thuang 200 l(;lngb(;lc,b6 quan that phiim. Lii
nguai nen nghT : Theo trieu dlnh thl thu~n ma c6 lqi, theo gi~c Van thl trai ma

bi

h(;lihung. V~y dn phiii bie't l\!a ch9n con duang lui tai, mai duqc huang phuc thai
blnh lau dai. Sau khi da cao dl;!,ne'u con gift th6i u me, kh6ng tinh ng¢, cu theo 16i
truac, thl quan vua keo de'n, se gie't s(;lch,nha cua V<;1 con deu tan nat ngay, bay gia
c6 h6i ciing mu¢n".

B6 chinh, An sat va Lanh binh \lmh Long la Doan Khiem Quang, Dean VAn va
Nguy~n Van Dl;!tau n6i : "Truac day, chieu t~p nhan dAn

a

gan tinh d~t lam 5

ca

Trung nghTa Trung, Tien, Tii, Hfru, H~u ; sau d6 yang theo Chi dl;!ro dmg, lay them
huang dong dOn lam 5caLong An Trung, Tien Tii, Hfru va Long Elnh, c¢ng 10ca.

Phai 4 cadi An Giang theo lam vi¢c quan. Con 6cathl chia phai canh gift nhUng

nai xung ye'u va d~ l(;liphong thi'I thanh tinh. Gan day, l(;litie'p duqc tin huy¢n Long
Xuyen phi bao ra.ng cac cua bi~n Gia Giang, D6c Hoang deu c6 thuyen gi~c cuap
b6c quay nhi~u, da phai ra m¢t suat

ca

va 200 binh dong de'n tie'p Ung. V~y xin sau

khi vi¢c yen, deu duqc chuac luqng thii ve lam an. Con cac suat

ca

va pM suat cac

ca

cho de'n suat d¢i, Mai dich th\!c xuat sAc, xin xet th\!c, lam danh sach, tau len
dqi Chi".

</div>
(42)<div class='page_container' data-page=42>

Sai thl! Thong ch€ Than sach Tien dinh Ph~m Van Dit~n dem bien binh do Kinh
phai di Ngh¢ An, hi¢p cung Chuang CelLe Thu~ TInh danh dyp gi~c Xiem. Truac
d~y, qUAnta da l~y l~i Tran Tmh, V¢ uy v~ Trung vo la Nguyen Duc Long dong

a

phil

sa,

phai uy bQn su~t d(>iNguyen Nh~ Thl!C va Le Bao giii dOn Nong Liing. Thl!
Pho v~ uy v~ Tuyen phong Ta la HO Vi€t

An

tl! dem 150 bien binh ti€n den B~n
Khinh Khe, dong tr~i. BOng co hon 1000 quAn gi~c xong den vAy buc.

An

h€t suc
danh nhau vai gi~c, chinh tay dAm duqc m(>t ten. HOi lAu, VI it khong dich nOi
nhieu, An cung vien su~t d(>ithu(>c h~ la Le Dinh slit mai duqc thiing thl! Pho v¢ uy
v~ Di¢u vo, va 6 bien binh deu bi gi~c giet h~i ; con deu tan va ca. Sung ong, khi
giai bO m~t kha nhieu. Gi~c thila thling, tien len. Quan dOn Nong Liing ciing bO
ch~y. Gi~c lien chia quan kyp danh phu

sa.

Nguyen Duc Long lui den cMn nui
Giang Man thu(>c Tham Nguyen, giii ch6 hiem de chong cl!. Lanh binh Nguyen
Van T~o bao ve dnh. B6 chinh,

An

sat la Nguyen Dlnh Tan va Vii Dinh lien tu
ngay cho U Thu~n Tmh g~p dUOng ti€n den coi quan ca bien binh da phai di truac,
tuy Celdanh dyp. Lam sa tau len. Vua dl;l b(> Binh r~g : "Truac kia, ngum Xiem
doc ca nuac dem 5 d~o quan sang ta nhieu Ian bi quan quan ta danh lui. Chlic chUng
deu dil hoang sq,phach l~c, hOn xieu, khong dam l~i cong nhien sinh sl! nfra. Nay
cu theo tin bao, thl con co b(>bien di danh bi thua. Do thl!c bai HO Vi€t

An

khinh
dich, th~t Cel, ma Nguyen Duc Long nhut nhat, khong co tai, chAng chiu gling suc

ti€n len, l~i tl! phl;l la d~i tuang, truac sau cho sai bQn su~t d(>i di danh Ie te ; vila

mai g~p gi~c, da v(>ilui ve. Quan vo, hen kern nhu the, thl!c dang ghet ! V~y cach

chuc ngay, xich l~i giao Nguyen Dinh Tan va Vii Dinh tra ro, nghiem xu, t~u len.

U Thu~n TInh, truac kia, VIco tin bao thling tr~n, dil h~ Chi cho rut ve, nay chuan

</div>
(43)<div class='page_container' data-page=43>

D¢ nil! kj - Quye'n CXYI/I - Tlllfc l~c ve' TJulnll to' NMn Iloang de'

ng';li thl dIng cu thvc tau len, r6i d6ng quan

a

dAy de tu xa lam thanh the CUll ilng,

khong can khinh suAt ma tien. Hay dqi muai ngay nua, can cu vao tin bao thAng
tr~n cila Ngh~ An, se xuong Chi cho rut ve. D6la dieu cot yeu c6 quan h~ den vi~c
quan, can nen khan kheo the theo

y

ta ma lam, dUng nen ch~m tn~, hOng vi~c, cfing
chAng nen khinh suAt, lam lieu. Phiii dn thi;in ma mUll tfnh My!". Vua l';li nghi :
"H6 Viet An va Le Dlnh SAt chet

a

chien truang, tlnh cfing nen thuang, deu tmy
t~ng PM v~ uy, cho cAp ti~n tu tuAt theo ph1tm ham, l';li gia an thuang mCiinguai 30
l';lng b';lc. Qic bien binh chet tri;in, cAp cho tien tuAt gAp doi. Can Nguyen Duc Long
khi dii thanh an, bi xu vao tqi tram giam hi;iu".

</div>
(44)<div class='page_container' data-page=44>

CHINHBIEN

A ? K

DI;:

NHl

KY - QUYEN CXIX

THVC LlJC V~ THANH T6 NHAN HOANG

at

</div>
(45)<div class='page_container' data-page=45>

D~ nhj

ky -

Quyln eX/x -Thl!c /If.cve'Tluinh

t6

Nhan hoang de'

Thang : PM v~ uy v~ Tue vo dinh Than saeh la Hoang Van Vi~n len thl}'V~ uy
; Cai dQi Le Van Ch~n len thl}'Pho v~ uy ; Pho v~ uy v¢ NghTa vo la TO Van Tfl}'e
len thl}'V~ uy; Cai dQi Nguy~n xuan Tri len thl}'Pho v~ uy.

Dung Chu sl}'Tao ehinh Nguy~n COng NghTa lam PM su Tao ehinh.

Gitim bat eho cae dia phu<:1Ilgv~ vi~e dang tien cae phAm v~t. Vua dlJ.bilo bQ
L~ rAng : "Dang tien cae th6 san cung la l~ ke duai cung phl;mg nguoi tren, nhung
dUOng sa xa xOi chAng nO'de dan phcii nhQCnMn v~ vi¢c ch~y tr~m dem tien. V~y
chuAn dinh tir nay pham g~p nhihlg ngay te Xuan hUCmg

a

cac mieu va ngay tiet
Thanh thQ thcing 11, Hai DU<:1Ilgthee l¢ dang tien cam dUOng ; thcing 12 ngay ky'

a

di~n Ph\mg Tien, d~u thee nhu l¢ da dinh : Hai DU<:1Ilgtien carn duOng, Nam Dinh
tien mAm moi. Con d~u cho tMi het.

B<;>nquan Phien la bc;mOc Nha Lien Thuqng Liem va Oc Nha Yet Trach nhi~u
IAn danh duCJcgi~c Xiem

a

phil CAn Thu, chern duCJc6 ten ti tu6'ng gi~c va hoo 200
dAu gi~c, du6i den ben Tra Lai (thuQe sOng Ian nuac Nam Yang). Le D~i CU<:1Ilg
dem vi¢c do Mo den quan thu Gia Dinh. Tuang quan T6ng Phuac LU<:1Ilgsai ngay
thi v~ Ph~m Van Ph~t va Le Kim TrCJ: 1nguoi di Quang Hoa, chuyen suc cho
Tharn tan Hoang Dang Th~, Le D~i CU<:1Ilgva Nguy~n Hoang Thoa mau phcii quan
va voi den Mi ti~u ; 1nguoi di Narn Yang chuyen suc cho b<.>nTham tan Tmoog
Minh Giang li¢u sai binh thuy~n don danh, rOi li~n lam

So'

tau len. Va tau bao tinh
hinh quan thu : nguyen 3 m~t ta, hfiU, h~u thanh Phien An eu da dAp them nui d~t,
m6i cai cao tren dum 25 thuac, d~u co tM nhom vao trong thanh. L~i keo cac thu
d~i Mc len tren nui d~t nhArn bAn quan gi~c. cac binh thuy~n cac v~ Ban trl}'chiiu
thuQc dinh Long vo hiiu do Kinh phcii, hi¢n nay d~u da den quan thU.

Vua dl;lkin rang: MArn gi~c sot

a

Phien An kh6n d6n dii lau ngay, the ~t mon
moi tan heo lAm rOi, nen tuy co sam h~ l~y thanh, hci nen de quan dong lau ? V~y
nen ban tinh ngay, d6c thUc

wang

sT, hl;ll~nh danh thanh, c6t sac mQt tr~ thanh
cOng, de cho xong vi¢c. Neu trong do con co tinh hinh quan ngl;li gi, thi cu thl}'ctau
kin. Va nen keo nhi~u la co vai yang viet 4 chii' to : "H~ l~nh chieu hang" dl}'llg

a

4

goc thanh khien cho quan gi~c trong thanh trOng th~y. Nguoi ra hang ngay cang
nhi~u, thi dang gi~c ngay cang cO the, d~ danh phci. Ll;li nii'a, truac da co dl;l : M~t

tuyen l~y s6 dung sT,dem sai vao thanh "duoog ma,,(1) giet gi~c sac ehua th~y lam ?
Nay nen bi m~t ch<.>nl~y nhihlg quan tinh dung, tirn cach dem vao danh up, ~p giet
nhihlg quan gi~c

a

ngoai quach va

a

thanh "dU<:1Ilgma" de tri~t yay canh cua gi~c,

(1) Han van la "duang rna thanh" tue la Me thanh

a

giita khoang thanh 100 va hao, eao 5 thuae,

</div>
(46)<div class='page_container' data-page=46>

ay la k€ cao. L~i sai truy~n dl,l cho bQn Tham tan Truang Minh Giang

a

quan thu
Nam Vang Iva lay mQt hai nguai trang so tn binh Xiem, ho~c la dau ml,lc, ho~c la
quan linh,

he

ten nao bi€t ro duyen ca nuac Xiem gay cuQc binh dao va tlnh tr~g
nhi~u IAn bi quan quan ta danh thua, ch~y tron, r6i xich l~i, dua v~ Kinh, xet ro
nguyen uy. Sau do, bQn Giang li~n giai d€n 2 ten tu nguai Xiem la ten Suc va ten
San, giao cho dinh than tra tan d€n cnng r6i gi€t di.

Thuang ti~n luang cho cac quan quan da blnh gi~c Xiem. Vua dl,lbQ HQ r~ng :

"Truac day, gi~c Xiem sang xam lan, quan quan quan thu Gia dinh ti€n danh, IAn
dau danh nhau, da danh tan dugc han 10000 quan gi~c, di d€n dau, kh6ng ai dam
ngan tra. Quan gi~c sg oai, chua dAy 1 thang, nghe hai da tan va ch~y tron ! CMu
Doc, Ha Tien va Nam Yang Ian lugt d~u lay l~i dugc, c6ng ay thvc ch~ng nhO. V~y
nen thuang truac cho de yen ui long Wang S1ta. Chuan cho : Xet tu tr~n danh

a

Thu~n Cang nam ngoai, nhii'ng nguai truac sau co tham dV vi~c nay, tu tham tan tra
xuong d€n quan linh, d~u thuang cho m6i nguai ti~n luang 1 thang. Gian ho~c co ai

truac da co di tong chinh r6i vi sai di vi~c khac, tra v~ Gia Dinh, cling thuang cho
mQt lo~t ca. Con nhii'ng huang dong

a

cac tinh thi thuang cho m'ra thang. Duy
nhii'ng bi~n binh 2 tinh An Giang, Ha Tien de bi thua tr~n, dugc tong quan de gAng
suc, thi c6ng chi du chuQc tQi, va nhii'ng binh dong mai d€n ma gi~c da tron truac,
d~u kh6ng dugc d~ thuang".

Vua dl,l NQi cac r~ng :"Truac kia nhan Nam Ky co vi~c, nen phai kinh binh va

lay huang dong di danh gi~c, gan day, nghe noi gian ho~c co nhii'ng tuang bi~n
kh6ng tot, sai quan linh lam vi~c rieng. Thoi xau ay thvc kh6ng tM de cho to len
dugc. V~y truy~n Chi: Tu tuang quan, tham tan d€n cac van vo d~u nen yeu thuang
quan S1, tim nhi~u cach c6 vo khuy€n khich khi€n cho gi€t gi~c l~p c6ng ; n€u ai
dam sai khi€n lam vi~c rieng tu 1 nguai tra len ma tv ta bi€t dugc hay do nguai
khac tau h~c thi tat tri tQi n~ng. Va, nghiem cam binh dong dn th~n giu ky lu~t
kh6ng dugc cuap hOc cua dan gian mQt v~t gi, de d€n n6i lam mat long nguai ; n€u
ke nao vi ph~m, se XU b~ng quan phap. L~i nghe d6n

a

cac h~t Nam Ky co nhi~u
bQn c6n d6 hu hOng thua ca,cuap hOc ! Va, sau khi lo~n l~c, chinh nen cam chap
ke b~o, giu cho dan yen, de mong dugc yen 6n phAng l~ng, ha nen de cho trQm cAp
len lut, lam h~i xom lang ? Dola trach nhi~m cua quan dia phuang. V~y truy~n dl,l
cac t6ng doc, tuan phil, bo chinh, an sat va lanh binh tim cach nghiem trf'.

BQn PhOng ngv su Tran Ninh, Ngh~ An la Ki~u Huong va PhOng ngv d6ng tri
la KMm Khuy€t lam phan. Truac kia, bQn Huong thay nguai Xiem thuang dua thu
dQa n~t va dl,l d6, dem long sg Mi, ben am mw lam phan, tim ca noi r~ng nuac

</div>
(47)<div class='page_container' data-page=47>

D¢ nhj

kY -

Quy€n eX/x -Thlfc l~c ve'Thanh

[6

Nhtin hoang de'

Quan co Truang Van Su tin lai trich han 100 thU binh, sai cilng KMm Khuy~t d~n
d6ng

a

d~u dia gim d~ ngan ch~. Ki~u Hu6ng ben ng~ t~p hqp vai nghin quAn
Man duang dem danh up dOn sa qUAnta. Minh va Su,hai ngum c6 suc danh, d~u bi
ch~t. KhAm Khuy~t d~n Xuy Huy~n tim duang di m~t. Toan quAn phai di truoc lui
v~, danh thua, cling tan ch~y. B6,

An

Nguyen Dinh TAn va Vli DInh dugc tin do
vien phU Tuang Duang ru6i ng'!a d~n bao, li~n sai quyen sung Dinh va, Ph6 v~ uy
Nguyen Van Thi~n dem qUAnd~n dOn Muang Then truy~n hich gQi cac tM dong
phil Tuang Duang va 3 huy~n thue:>cphil ~y chia di phong bi. Roi lugc dem vi~c tAu
len va n6i : "Duyen do gAy bi~n, chua bi~t dich xac, xin d¢ xet ro, se tAu ti~p".

Vua dl,l rang: "Tr411Ninh tir khi ve vm trieu dlnh lam m~t quAn sI ta, phi ti~n

g~o ta. Tri~u dlnh thuang phili cham s6c vO v~ cho nhAn dAn xu ~y, b~y lAu hQ dugc
yen 6n tren chan chi~u. Nay v6 co manh tAm lam philn, gi~t h~i quan quAn. Th,!c la
me:>tvi~cVUgl ngoai tlnh va

19.

Sau khi nghe n6i, kh6n xi~t tuc gi~. Dang

19

ra phili
nen dem qUAnhOi t¢i, d~ vi~c hlnh ph~t dugc to sang va dung d~. Nhung nghI vi~c
xay thinh linh trong d6 c6 hay kh6ng c6 nhung Iii hu hong gAy nen bi~n lo~n, con
chua th~ bi~t. cac nguoi nen truoc hay truy~n hich biio nhung ngum th6 truOc bi~t
vi~c di tuyen thi dan bao cho hQ d~i khai n6i rang : H~t nguoi lam t6i con tri~u dinh
dii lAu, nay gi~c Xiem mUll toan xftm l~n, chAng qua chi phao dOn de dQa chu kh6ng
tai gioi gl khac. Dang nen theo giup quan quAn ra suc gi~t gi~c, l~i bi gi~c Xiem lira
bip, quay l~i c~ can, la sao v~y ? N~u bi~t h~t suc h6i Mn IOi truoc, n~u vi~c ~y
qua do 1-2 ten phla t~o va dAn chUng gAy bi~n, ma phOng ng'! dOng tri n~u bAt
chern dugc bQn d~u dang roi ra thU thl c6 th~ tha h~t te:>icho. Ho~c gia do chinh
phong ng'! dOng tri mUll philn ma phla t~o va dAn chUng n~u chern ho~c bAt dem
giai ne:>pthl cling dugc tha te:>itruoc, ma l~i thubng ca c6ng sau. N~u u me, kh6ng
dnh nge:>,me:>tkhi quan quAn d~n gi~t h~t s~ch thl c6 an nan cling mu¢n. COn dOn

a

Muang Then, tubng gi~c cling chua dam ve:>id~n. V~y nen suc cho d~o quAn
Nguyen Van Thi~n canh gift nghiem m~t han nfta va d,! trft luang th,!C

a

cM ~y d~
dil cho quAn dilng". Sau d6 c6 quAn tan tir Tr~n Ninh ch~y v~, bQn TAn hOi dugc
th,!c tr~ng, tAu len.

Vua phe rang: ".&;mnguai khac nao tugng gO, ha c6 dua c6 long phiin nghich
nhu th~ ma truoc gia kh6ng

ha

qnh g6c ra sao ? Duyen co chi bbi cac nguai chAng

chiu d~ tAm d~n vi~c bien gim ma tMi". Ben giang Nguyen Dinh TAn va Vli DInh
mOi ngum 2 c~p. Truy t~ng T6ng Phuoc Minh lam V~ uy, tr~t Chanh tam pham ;
Truang Van Su lam Ph6 v~ uy, tr~t Tong tam pham, d~u theo pham mm ma c~p ti~n
tu~t. L~i thubng them cho T6ng Phuoc Minh 30 l~g b~c, Truang Van Su 20 l~ng
b~c. Con nhung su~t d¢i va quAn Hnh ch~t tr~n, d~u cho tien tu~t g~p d6i, su~t de:>i

</div>
(48)<div class='page_container' data-page=48>

Sai thl;l Hihl qUAIlNguyen Van XuAIl quy~n lInh 16ng d6c An - Imh, Xuan
tUng lam quan

a

Ngh¢ An, tMng thu¢c tinh hinh bien gioi, cho nen khien di lam
chuc ffy. V¢ uy v¢ Trung nhi dinh Vii lam la Nguyen Van Doai, quy~n sung Pho v¢
uy v¢ Trung nhfft la NgO Tai Dac d~u dem qUAIltrong v~ di theo. Con trai cua Xuan
la Nguyen Van Huyen va thu¢c h~ cua XuAn la Hiiu sai Nhfft d¢i d~u cho dem thee
de sai hao. L~i dieu 500 bi~n binh Ha 1mb va 3 that voi Quang Binh di gffp. COn
Nhfft v~ thu¢c Hiiu hao nguyen tM Ngh~ An, co Chi d6i di Ha N¢i ; H~u v¢ dinh
Tien phong nguyen tM Ha N¢i, co Chi rut v~ Kinh, ciing deu cho luu l~i Ngh~ An
de sai phai.

Sai Th6ng che Th~n sach Hiiu dinh la TOn Thfft Ba.ng quy~n Hnh ffn tri~n
Hiiu quAn ; Th6ng che Vii lam Hiiu dl;lc la Nguyen Tang Minh quyen Hnh ffn tri~n
Tien quAn.

Quan v~ d~o Trffn Imh, Ngh~ An la Nguyen Van Thu, danh duqc qulin Xiem

a

nhiing nai Na Kham, Xan Ca. Quan v¢ Ph~m Van Lqi do sau phai di ciing tiep den
hqp ll;lc cung du6i danh gi~c. B6,

An

Nguyen Dlnh TAn, Vii DInh cu thee tin hao,
tAu len.

Vua dl,l ra.ng : "Nghe noi gi~c Xiem hay con hung hang, quan quAn khOng nen
chia ra nhieu nga. cac nguai nen suc cho bQn Nguyen Van Thu va Ph~m Van L¢
cho nen dem cO qUAIlvao sAu du6i ky cung, ma nen t1m duang di theo Chuang co

U Thu~n 1mb, t~p hqp cho day binh ll;lCde thu cOng tfft tMng v~n toan".

BQn TAIl l~i tAu noi : "Nay cac pM Trffn Ninh, Trffn Imh, Trffn Dinh deu co
phai quan qUAIldi bAt gi~c. Vi~c v~n tai luang thl;lc duang thuy thl sOng ngoi nOng
c~n, thuyen be khOng tMng ; duang b¢ thl tit dnh den Trfln Ninh di 15 ngay, den
Trfln Dinh va Trffn 1mb deu han 10 ngay : nui khe hiem tra, duang di kho nhQc.

Truoc dAy, 2 pM Trfln 1mb va Trfln Dinh thue dAn theo dia h~t thay d6i v~n tai.
Ngum lam thue ai ciing 10

sq

VIsan lam chuang khi, den nbi cOng sa do quan chi
cffp thl co h~n, ma do dAIl thue nhau thll~i t6n gffp mffy Ian. Nay trong cac pM,
nhiing dlin

a

g~n ti~n gQi thl da tan di ca, tfft phiii r¢ng thue dAn trong h~t v~n tai
den quan thu. Xet ra tinh hinh rfft la vfft va. V~y xin Iffy g~o kho, lam luang khO,
pham khi sai qUAIldi tieu, mbi ngum deu mang thee 6 uyen [luang khO] va mu6i
gUng de phong khi c~ luang".

Vua y cho va dl,l ra.ng : "Luang qUAIlchinh la vi~ c~ kip, bQn nguai nen het
long tinh toan ma lam ; ho~c tra them gia thue cho dAn thoa thu~ vui lam, c6t tiep
te duqc. Neu de co dieu gi khOng chu thl da co cOng phap, chu quyet khOng Iffy ne
VIduang sa hiem tra kho khan duqc".

</div>
(49)<div class='page_container' data-page=49>

D¢ nhi

IcY -

Quyln

eX/x -

Thl!c l,!-cve'Tluinh

t6

Nhan hoang de'

ap 1000 chi€c ao tr~ bAng do~n c6 lOng cho bi~n binh 6 cac v~ thu¢<; dinh
Thb sach Ngh~ An. L~i dl} xem v~ nao c6 khuy€t ca chanh v~ va ph6 v~ thi li~n
chQn lay nhiing suat d~i lAu nam, du suc cang dang, cho quy~n sung phO v~ 11y,
khi€n Sl}'cai qulm duQ'c c6 tM th6ng.

Tham tan quAn thu Nam Vang la Truang Minh Giang va Nguy~n XuAn tAu n6i :
"Quan chuc va dau ml}c nuac Phien nhi~u Ian danh d~p gi~c Xiem, chern duQ'C,va
bilt s6ng giai n~p kha nhi~u".

Vua dl} rAng : "Gi~c Xiem vao cUOp, vua Phien truac tl}'bO ch~y sang ta ma
bQn quan Phien l~i hay dem long danh ke ch6ng l~i nha vua, thu lUQ'IDquan tan, bilt
duQ'c nhieu gi~c Xiem, thl}'c dang khen thuOng. ChuAn cho lay ra 2.000 quan tien
thuOng cho tu dau ml}c d€n quAn Phien d~ to

y

khuy€n khich. R6i xet xem nhiing
dau ml}c nao c6 c6ng tr~g, se tily theo pharo tr~t cao thA'p,dem gfun do~n, nhieu,
sa, triru d€n, may thanh ao cho mbi nguOi 1 cai, va li~u cap cho ngAn tien Phi long

r6i tuyen dQCChi dl} khen nggi d~ cho hQ bi€t an di~n cua trieu dinh. L~i dem hQ
ten quan chuc cua bQn quan nuac Phien va cOng tr~g danh d~p cua hQ chia tUng
h~g, lam thanh danh sach, dgi Chi cho them quan chuc".

B<,>nGiang l~i tau n6i : "D~o quan cua Tan wang Truang PMc DInh qua Vl}ng
Long Uc va viIng sa Nang, gi~c Xiem dii tr6n ch~y

wac

r6i, v~y xin dgi quan H6
Van !<hue d~o Kha Lang v~ thanh Nam Vang d~ trA'nap, lien than dem binh thuyen
deu ti€n, d€n h~i vffi PMc DInh, tily co x€p d~t".

Vua l~i dl} rAng: "Quan quan d€n dau, gi~c Xiem nghe hoi dii tr6n xa, chinh la
co h~i dang t6t. cac nguoi nen d6c tMc binh dong ti€n mau, c6t danh m~nh m~t
phen, du6i gi~c Xiem ra ngoai coi, cha nen ch~m tre, loanh quanh, d~ d€n nbi gi~c
Xiem dUQ'ctr6n thoat".

</div>
(50)<div class='page_container' data-page=50>

Vua khen, dl} thuang bQn Vii Van Nguyen va D~hg Van Dinh deu gia quan
cOng 1 cap. Binh dong dugc thuang chung 500 quan tien, vien quan c6 t¢i la Duong
Tam dugc gia on khai phl}c lam Clru phJm thu l~i, thee dnh sai phai. B¢ bien 2 dnh
Hili Duong, Quang Yen la Lanh binh Nguy~n Luong Dien va PhO quan co D6 Van
Giai deu bi giang 1 cap.

Sai Tuful phU L~ng - Blnh la U D~o Quang hi~p cimg T6ng th6ng T~ Quang
Ct! ban vi~c danh d~p. TruO'c day, toan gi~c Hao L~c l~i den d6n Trung Thang, quan
ta quay ve d6ng

a

Hien Linh. Quan tinh Cao BAng dem vi~c d6 Mo vO'iL~ng San
de xin quan phong thU. D~o Quang ben tau n6i : "Cao BAng ngay sau khi tM phi
Ian tran tuy c6 d~i quan tien danh, nhung nghich Huyen va nghich C~n hay con tr6n
chet, dan thugng du l~i cang u me bi bung bit nen chUng mm thua co thOng vm
nghich van, tl} hQp be dang, l~i n6i d~y. Nhung cai cO'

sa

d1 chung den hung hang
ngOng cu6ng nhu the, la ciing bbi quan quan ta d~n sinh kieu cang, khinh nhan,
khOng chiu chuan bi, chia quan lung tim nhiing noi rUng r~, thanh thi'r thanh the
hu nhugc, nen chUng mm nhan ke so ha dugc. KhOng the, sac chUng khOng n6i len

ngay Wc quan quan dii rut ve Tuyen Quang, Thai Nguyen, ma l~i ch6ng cl,l vO'id~i
d¢i quan quan

a

Cao BAng? Thful dii tu lay co Nhat thu¢c H~u quan

a

BAc Ninh di
thU, dung de sai khien".

Vua dl} rAng: ''Toan gi~c

a

An Chau dii bi quan quan danh b~i, thi L~ng San
hi~n nay yen 6n, khOng phai ngoai 10

a

phia sau. Nguoi nen than dem dam ba bien
binh thU h~, mau den Cao BAng, hi~p cung T~ Quang Ct! ban vi~c danh d~p. Va,
nguai la nguai do ta ll,la chQn, cat nh~c len den chuc nay, nen ngh1 carn kfch, c6
g~g, giet gi~c, l~p cOng, c6t c6 thl,lc tr~g, cho khOng dugc trach nguai thi sang,
tnlch minh thi quang ! Chi nhiing ban sUOngtren giay

ta,

cu6i cung khOng c6 thanh
hi~u gi ca I". L~ dl}quabQn T~ Quang Cl,lva Vii Van Tu rAng: "BQn nguoi yang
m~nh di danh m¢t d~o quan quan den dau cang khOng c6 ai dam ngan tra, oai quan
lUng lay biet chUng nao ! The ma, sau khi lay l~i dugc 2 dnh r6i, dii chAng biet thua
thAng danh bAt du dang, l~i chAng hay nghiem cam quan s1 de cho tran ra b6n phia
cuOp b6c dan gian dang tan tac Ian lut, quan gi~c ben l~i thua ha n6i d~y. T¢i ay
con de cho ai ? Nay nen c6 vo khuyen khfch tuang s1 sam lam thanh cOng, dgi Chi
keo quan khai hoan. Neu cu d6ng quan, an h~i luong, thi cOng truO'c khOng diJ bu
dUgc t¢i sau dau. Va, t~p tau truO'c nguai c6 n6i bay ke dl} gi~c, neu lam dugc nhu
1m,thi bQn chUng m~c bay mai phl}C,tat phai tan va ngay, sac dii lau khOng thay
bao tin th~g tr~ ? Ha chang phai vi sg vi~c ng~i kh6, nhiing toan lui buO'c, nen

mO'i d~t ra chuy~n ay de mong lap Hem d6 chang? Va, Tuyen Quang, Thai Nguyen

</div>
(51)<div class='page_container' data-page=51>

D¢ nhi

kY -

Quyln eX/x - Tht!c 11!-cve'Thanh

t6

Nhan hoang de'

long, c6t saDm¢t phen

ma

r¢ng muu mO,sOmgi€t h€t bQngi~c cho yen bien giOi,
khOngdugc ch~m tr~, loanh quanh trOngngong nhu truac dong lAula m4'tnhu¢ khi
quAnta t~t se bi t¢i!".

Tham tan d~o Quang Hoa la Hoang Dang Th~n va quy~n sung Lanh binh laU

D~i Cuang dong

a

dOnLAmPhil tAurAng: "Truac dAy,bQnquan nuoc Phien la Tra
Tri Long danh tan gi~c Xiem

a

Ba CAuNam, da phai ily PM v¢ uy dinh Th~n cala
Nguyen Dinh cat cung Nguyen Hoang Thoa dem binh dong cung nhau d6c thuc
du6i danh. Sau do, bQn Oc Nha Y Trach Xu l~i danh b~i gi~c

a

Kha Lang ; gi~c
ch~y d€n Tra Lang. L~i phai nguyen PM lanh binh Phien An Ia Gia Ti€n Chiem
d€n xu An Khu, dong dOndon ch~n. Nay quAngi~c lui dong

a

dia ph~ SanPhil,

Ba Lai, than da tu cho cac tham tan

a

qUaIlthu Nam Yang ban tinh ma lam, d¢ to
tu phUcdap l~i, se tuy

ca

h¢i tieu ngay".(Tra Lang: ten d~t; Ba Lai : ten phil).

Vua dl,lrAng : "Gi~c Xiem nhi~u l~ bi quan quAndanh tan, l~i bi quan phien
ch~n don danh gi€t, chcic da m~t via, hoang sg ch~y tr6n d€n ca nhiing khi nghe
ti€ng h~c keu gio th6L V~y cac nguai nen mau chong chia duang du6i danh cho
sOm dugc yen. COncOngvi¢c thi¢n h~u da co bQnTruang Minh Giang va Nguyen
XuAndong l~i

a

Nam Yang x€p d~t". Chuan cho Hoang Dang Th~n dem binh dong
theo di truoc, v~ quAnthu Gia Djnh, gop suc danh thanh. Sau do, 1>6U D~i Cuang
lam B6 chinh su An Giang, cho t~m lam H¢

19

fu1quan phong tu~ phil, van

a

l~i
thanh Nam Yang, hi¢p cung T6ng d6c Truang Minh Giang ban lam vi¢c thi¢n h~u
v~ nuoc ChAnL~p d~ nho tay quen giup vi¢c. Cuang tAunoi : "Hoang Dang Th~
ti€n d€n Che Lang, du6i bilt gi~c tr6n, thi ti€p tin, do thily d~o Nam Yang bao l~i
rAngcon duang Phil L~t con nhi~u

tra

ng~i, hi¢n da cung V¢ uy Nguyen Van Thi
dem qUaIlva voi do duang Nam Vangkhac, th~g d€n Xa Nang tuy

ca

h¢i danh"

(Phil Llj,t :tenphil).

Vua pM rAng: "Nay da thang cho nguai lam thJ! Tu~ phil An Giang, nguai
nen tim h€t muu k€ lam cho Xll'ngvOinhi¢m VI,lda giao".

Liinh binh Ngh¢ An Nguyen Van T~o ch€t. T~o luc moi bi b¢nh luu l~i

a

sach

Tnl

earn,

d€n nay b¢nh n~g, ch€t. Quan tinh dem vi¢c tAu len. Vua l~y lam
thuang, chuan cho c~p them ti~n tu~t g~p doL

Dung PM lanh binh quy~n sung PM lanh binh Hai Duang la Nguyen Luang
Di~n lam Lanh binh L~ng San.

</div>
(52)<div class='page_container' data-page=52>

vat quan va dan v~n tlli di, r6i do BAc Ninh va L~g san thay IUgl:nhau ma chuyen
giai. COn truac d9:y t~ s\1'dun day thl truy~n Chi ban qua.

Tuful pM Ninh Blnh Le Nguyen Hy va

An

sat Nguyen Ba Than m~t tau: "Do
tham biet duqc bQn Quach T9:t C{)ng l~i t\1 hQp d6 dang

a

D6ng Da lang Chan L~i
thu¢C Phl,mg H6a va mi~n rUng mli thu¢c Gia Vien va Chuang Duc mUll toan gay
vi~c. BQn thAn da phi tu cho Ha N¢i, theo dia h~t ma phong tM. L~i d6c thuc PM
lanh binh Nguyen Van Tuang, Ph6 v~ uy Trung v~ dinh HO uy la Giap Van Tan va
Quan pM pM Thien Quan la Vii The Giai dem quan va voi, chia duang danh dyp.
L~i nii'a, Hnh tinh VI phai sai phai di het, v~y xin sAc sai TOng d6c Ha - Ninh gap
di~u 500 quan mau den d6ng giii' [Ninh Binh]". Vua li~n sai truy~n d\1 TOng d6c
Doan Van Truang phai ngay dung nhu s6 qUan da xin.

L~i dl:l N¢i cac rAng: "Ninh Blnh la kiem h~t cila TOng d6c Ha - Ninh, s\1'nay
la vi~c quan khan cap, sao chAng tu trinh chO gan ma l~i tau xin tri~u dinh sAc sai
phai quan, ha chAng l~i them b~n r¢n di l~i ? Hay la Ninh Binh t\1'cho rAng

a

khac
h~t, ching chiu phl:lCtong, cho nen mm n6i ra nhu the ? Ho~c gia, da c6 tu bao ma
TOng d6c b6 m~c ngoai tai, chAng chiu di~u khien, nen mm c6

sa

tau 9:y? Trong ay
s\1'tinh the nao, nen truy~n dl:lU Nguyen Hy va Nguyen Ba Than cu th\1'ctau l~i, se
xu6ng Chi thi hanh. Va, tri~u dinh d~t ra kiem h~t c6t de tOng d6c va tuan phil giup
nhau tr6ng nom chung, nen mm giao cho trach nhi~m ki~m che. Truac day da
chuan y lai dinh nghi : pham c6 c6ng vi~c quan trQng thl d6c, phil ciing d~u nen het
long ban tinh, sao gan day con c6 nhii'ng S\1'chAng quan tam den vi~c

a

kiem h~t ?
Thi d\1 nhu : nam ngoai, quan ac man qu9:y r6i

a

Quang Ngai, ma Tuan pM Nam

-Ngai DO KMc Thu chAng chiu tru tinh di~u d¢ giup nhau ? Nhu v~y d~t chuc d6c,
pM kiem h~t lam gl. V~y, kh6ng the kh6ng nghiem quaIan nii'a. Tu nay neu Tuan
pM Nam - Ngai kiem h~t Quang Ngai, TOng d6c Binh - PM kiem h~t PM yen,
Tuan pM Thu~n - Khanh kiem h~t Khanh Hoa, TOng d6c Dinh - Bien kiem h~t
Bien Hoa, TOng d6c Long - Tuang kiem h~t Dinh Tuang, TOng d6c An - Ha kiem
h~t Ha Tien, TOng d6c An - TInh kiem h~t Ha rmh, TOng d6c Ha - Ninh kiem h~t
Ninh Blnh, TOng d6c Dinh Yen kiem h~t Hung Yen, TOng d6c san Hung
-Tuyen kiem h~t -Tuyen Quang, Hung H6a, TOng d6c Ninh - Thai kiem h~t Thai
Nguyen, TOng d6c Hai - Yen kiem h~t Quang Yen, Tuful phil L~ng Binh kiem h~t
Cao BAng. Pham c6 nhii'ng s\1'V\l quan h~ den quan ca, vi~c bien gim cho den vi~c

</div>
(53)<div class='page_container' data-page=53>

Df nhi

IcY -

Quyln

eX/x -

Th¥c l~c ve'TMnh (6 Nhan hoangde'

Sau do, Doan Van Truang tau noi : "Khi mm dugc tin Ninh Binh co d¢ng, lien
phlii Liinh binh Ha N¢i la T6n That Chung dem quan va voi kip den Chi Ne Mi tieu
va lam to tu cho Ninh Binh biet den h¢i. Sau tiep dugc Chi d\l ro rang, thi ll;lihJa
phlii thU binh v¢ Cuang vo den dong de phong thil".

Vua d\l r~g : "Ninh Binh, dii co Chi phai 1 v¢ kinh binh tien den du giup cho
vi¢c tran ap r6i con bien binh do Ha N¢i phlii di thi cho rut ve ngay, de giu dnh
thanh. Ll;linua, Doan Van Truang, khi tiep dugc tu bao, lien phan phlii ngum di Mi
tieu, lam the dii la thoa dang r6i. V~y ma U Nguyen Hy trong t~p tau truac, kh6ng
trinh bay ro, ll;li xin xu6ng sAc cho phlii quan. Thl,lc la ham h6 ! V~y truyen Chi
nghiem

qua".

BAt d~u d~t hai v¢ Uy dung va Trang dung. Lay

a

DI,lCuy, Dl,lctin,Dl,lc thAng,
Dl,lc thanh m6i dAng 2 d¢i, va DI,lCchao, Dl,lc thjnh m6i dAng 1 d¢i, tat ca 10 d¢i,
d~t ten la v¢ Uy dung, dung Suat d¢i Nguyen Van Thanh quyen sung Ph6 v~ uy, di
d6ng giu Ninh Binh. Lay

a

Tran phil 1 d¢i,

a

sau Kien m6i kien 1 d¢i,

a

DI,lCvInh,
Dl,lc cuang, Dl,lc djnh, m6i d~g 1 d¢i, tat ca 10 d¢i, d~t ten la v~ Trang diing, dung

Suat d¢i Vu Van ~g quyen s~ng Ph6 v~ uy, di d6ng giu san Tay. Ll;li trich lay
toan d¢i thu 5 Trung sai, d¢i Nhj, d¢i Tam HUll sai, d¢i thu 3 Dl,lc dung, d¢i thu 1
Dl,lc hung, d¢i thu 2 Dl,lc trang, d¢i Tam, d¢i ill Tan sai, d¢i Nhat, d¢i Nhi, d¢i Tu
Hung sai, d¢i thu 3 Thg sai, m6i d¢i m¢t mia, d6n lam 4 d¢i, phlii di Thanh Hoa, l~
thu¢c vao v¢ ThAng vo mm d~t, theo quilo v~ sai phlii canh phong.

Sai quyen lInh T6ng d6c An - TInh la Nguyen Van xuan sung lam Kinh lugc
dl;li su, thl,l Th6ng che Th~n sach Tien dinh la Phl;lffiVan Di~n sung Kinh lugc ph6
su, cap cho an quan phong Kinh lugc, coi quan cac v~ Kinh binh phlii truac va bien
binh do Ha TInh phlii di, nMm gio lanh ngay 12, len ngl,la tien den Trao Ninh,
danh gi~c.

</div>
(54)<div class='page_container' data-page=54>

tong chinh dac h!c, chia d~t quan chuc, de cho chieu t~p vO v~ dan luang thi¢n dugc
yen nghi¢p lam an. R6i tau ngay de dgi Chi, keo quan khai holm".

L~i dl;1Nguyen Van xuan ra.ng : "Nguoi tuy cao tu6i nhung danh tr~ dii
nhieu; m¢t did TrAn Ninh, nguoi truoc dii tUng than d€n, duang sa v6n dii th6ng
thu¢c. V~y, nen VI tri~u dlnh, ra suc mt')t phen. ChO Ay, nguyen kh6ng co thanh
quach du c~y, ma dan l~i chAng t~p quen chi€n tr~, thl co nghi danh d~p, cling de
thanh c6ng. Nguoi nen d6n d6c, khuy€n khich quan si mau chOng ti€n len, c6t
mong mt')t tr~ thanh c6ng dugc. B<?l~c nguOi Man nen bi€t ra thl1, quy thu~, thl
cling cham chuoc, li¢u thubng cho. N€u ten nao con dam ra m~t cMng cl,l ta, thl
quy€t danh gi€t lqch li¢t, chern dAu, m6 bl;1ng,beu len rirng filIi de cho bi€t

sg,

chu
kh6ng dugc nhU nha dung tung ke gian de lOi cai d~o lam tuang. Vii, quan di treo
It')i, chc1ngkhoi nhQc nha.n. Chuan cho vat nhi~u tMy thu6c dl,l bi thu6c thang hoan
tan, cho di tong quan d~ dieu tri".

L~i sai thl,l Lang trung b<?Ht') la PhUng Dilc Ninh, Bien tu Nt')i cac la Nguyen
Van Quynh theo di lam til han trong quan.

Nguyen Van xuan l<;litau noi : "500 bien binh v¢ Uy vo do Ha rmh phai di, dii
trich lAy 300 theo quan thu Le Thu~n TInh, con 200 di tuAn d~ bilt th6 phi

a

Quynh
LUll. L~i can cu theo s6 quan do Kinh phai di la v¢ Trung nhAt, v¢ Trung nhi dinh
Vii lam, vi¢n Thugng tu, v¢ Kinh tugng va s6 quan lUll l~i la cac v¢ thut')c dinh Ti~n
phong h~u, dugc han 1.600 bi~n binh va 10 that voi chi€n, hi¢p ciIng Ph~m Van
Di~n dem di ti€n danh. L~i nua, dia h~t TrAn Dinh dii bao yen l~ng, quan d~o Ay xin
rut ve ngay. Khi ve d€n tiM, giao cho Liinh binh Vii Van Thuyen cai quan di lam
vi¢c quan". Vua y theo.

Bilt dAu ban cAp cao sac cho cac quan van vo.

Vua cho ra.ng : "H9i diin dii lam xong, chuan cho b¢ L~i ban dinh : Pham
nhiJng nhan vien mOi dugc thang thl;1ho~c thl,lc thl;1dang dugc cao silc, d~u chi€u
theo mau van nghi san, diIng ho~t ban, x€p chu, in ra, cAp cho. COn nhiJng ngum
dang dugc truy cAp thl cu theo 1m nghi trUoc, do cac nha trich ra til trong s6 sach
silp x€p theo tUng lo~i. NhiJng ngum dii dugc thl,lc thl;1,thang thl,l, gia ham, thi cu
nha.m ngay bim sach Aydugc Chi pM chuan, theo nguyen phdm ma cAp. N€u ngum
nao con bi giang lUll thi dgi khi dugc khai phl;1cse lam. NhiJng' nhan vien t~p Am
ho~c Am thl;1,chi~u theo phdm, dang dugc cAp cao silc, thi nghi tM thuc van khac
cAp cho".

</div>
(55)<div class='page_container' data-page=55>

D~ "hi

IcY -

Quyl" eX/x - ThlfC l~c vlThCl1lh

td

Nhtl1l hOQ"g de'

thuy~n ay 6 mtac Xiem dii lau, cling nhu ngum Xiem v~y. Hu6ng chi nguai nha
Thanh quen lam trinh tham cho gi~c Xiem, clang nen tri tQi. Nhung ngh'i d6i vm Iii
tieu nhan ay, chAng them nghiem trach. V~y sai ap gild d€n Nam Yang, do duang
bQ, lua ra ngoai coi".

CUa ai va b€n do 6 hai tinh Thai Nguyen, Tuyen Quang,

truac

day, vi co gi~c,
vi~c bu6n ban kh6ng duqc tMng dOng, thu€ khoa thi€u nhi~u. Quan tinh tau len.

Vua d~c cach gia ooluqng cho giam thu€ (Thai Nguyen: giiim 5 phfullO, &m Tay:
giam 2 pMn 10).

Ac Man

a

Quang Ngiii len xu6ng cU<JpdOn bien giai. Thi sai Suat dQi co TInh
man thu tu la Dao Van PM ti€n d€n ch~n danh, trung ten dQc bi ch€t. Vi~c len d€n
vua. Vua sai truy t~ng Cai dQi, tr~t Chanh ll,lCphfun.

Hai Duoog, g~o kern. Dan kho ki€m an. Dl} cho quan tinh

ma

kho cho dan vay.
Nhiing t6 con thi€u tit Vl}d6ng va nam truac d~u cho holin. Dan trong hl;ltco nguai
tinh nguy¢n b6 ti~n va tMc ra quyen (6 ngum nha giau quyen ti~n 1050 quan, tMc
1000 hQc). Ra l~nh dem s6 quyen do phat chan ngay cho nhiing ngum ngheo tung.
Mua thu nam ngoai, &m Tay cling co ngum quyen ti~n (3 ngum nha giau quyen
ti~n 2500 quan) thi bay gia g~p lua Vl}mua chin, co Chi tra l~i. D€n day, cling sai
quan tinh chia phat cho dan ngheo. ROi chuan cho bQ HQ ban thee s6 quyen nhi~u
hay it,d~u thuang cho mli ao, mi~n thu€ than va vi~c di phu, di linh, co tUng b~c
khac nhau.

Dung Tran Nguyen Tuang, Lang trung bQ Binh, lam An sat Ha Tien.

</div>
(56)<div class='page_container' data-page=56>

Lanh Tu~n phil Thanh Hoa Ia Nguyen Khci BAng tau noi : "Gay day, tiep duqc
tin Ngh~ An tu bao Tran Ninh co gi~c, xin pMi quan dong giu dia d~u. L~i nua the>
phi Ninh Binh thOng d6ng vai bQn gi~c tr6n

a

Quang Dia thuQc dnh h~t muu toan
gay vi~c. Th~n da vat 600 Hnh th6 ThQ xuan den Tam eMu, Lang Chanh d~ canh
phOng va 1000 Hnh th6 Thi~u Hoa chia di bAt gi~c". Vua dl,l rAng: "Tran Ninh co
dQng ching qua do bQn th6 ty bi nguai Xiem phinh pha dl,l d6, nen mai manh tam
can b~y lam phan. Va, gi~c Xiem truac chia nam d~o quan den 1m, d~o

a

Nam
Vang - Ha Tien rat la hung hang, nhieu l~n da bi quan quan danh giet, d~ chQt h6n
xieu dang dem phai tr6n ! D6i vai hai d~o Quang Tri - Tran TInh, quan quan ta,

mai day, l~i ke tiep bao tin thang tr~n. Duy co bQn gi~c Hu6ng, gi~c Khuyet

a

Tran

Ninh, ngu t6i kh6ng biet bi nguai me hoillc ; neu biet tin cac d~o quan giillc Xiem
deu thua da rut ve, thi the tat se tan ra nhu ngoi sl,lt. Nay da pMi Kinh binh ra, va
lay quan Hnh Ha imh, theo cac d~i vien Kinh luqc Nguyen Van Xuan va Ph~m Van
Di~n, dugiup vao vi~c danh d~p. Hi~n nay, chilc co tM lam nen vi~c r6i. H~t nguai
kh6ng dn phai lay th6 binh chia di canh giu d~ them kinh dQng. Nen li~u tha ngay
s6 nguai da bi d~u dQc ay ve, kh6ng nen pMi di Tam Chau, Lang Chanh, chi them
l~n IQi vat va lu6ng c6ng ! Neu bQn hQ deu nghT tinh nguy~n hilng Mi l~p c6ng, thi
nen suc cho quan phil 2 phil dem hQ chia den Quang Dia va vimg nui Ninh Binh d~
hQi tieu, Ia duqc vi~c han".

</div>
(57)<div class='page_container' data-page=57>

D¢ nhi kj - Quyln eX/x -Thlfc l~c ve'Thanh

t6

Nluin hoang de'

tinh thl,lc, r~:t kh6ng nen de cho nguai ngoai nghe bi~t tin hai. D~n ky, m~t truyen
tuang I¢nh, theo k~ trucrc ma lam, chAc la m¢t tr~n thanh c6ng".

Lt;li truyen dl,l Tham tan quan thu Nam Vang la Truang Minh Giang: tdch I~y
I, 2 ten tu binh Xiem, sai dua d~n quan thu Gia Dinh, di¢u len tren liiy, rao cho
chUng bi~t rAng quan quan dii danh tan gi~c Xiem, bAt s6ng duqc nhiing dfch danh
pht;lm t¢i r6i chern dau dem beu de trong thanh h~t mong cUu vi¢n.

Tuang quan va Tharn tan quan thu Gia Dinh tau n6i : "T~n

sa

m~t sau truang
liiy dii Mn I phat ch~n dia 16i, trung vao cM chua thu6c sung va 6ng phun lira cua
gi~c

a

trong thanh : kh6i lira Mc len ngun ngl,lt, quan gi~c sq hai". Sai thuang 10
It;lngbt;lccho ngum Mn.

Dt;loquan Cao BAng danh nhau vill gi~c

a

Dinh LInh, kh6ng Iqi. T6ng th6ng Tt;l
Quang Cv va Tharn tan Vii Van TIr deu bi cach tucrc phong. Trucrc day, quan ta dii
ve Hien LInh, Cv d6ng

a

Nhuqng Bt;ln,Tit d6ng

a

xii Ba D6ng, chia phai bien binh
ch~n giu. Quan gi~c trung chi, do CClngLInh xu6ng, hUll chi do S6c Giang xu6ng,
quan ta Mn ch~t ciing nhieu, chUng dan dan keo lui. B6ng ta chi cua gi~c tv Kim

Mil, Thai Nguyen keo d~n ucrc han 2000 nguai, x6ng d~n d6n Gia Bang. Ph6 quan

COU Van Si va Tran Van van d6ng gill Dinh LInh, danh nhau su6t ngay, suc quan

dii m¢t. T6i d~n, gi~c 3 m~t ~p d~n, quan ta kh6ng the danh duqc, bi thuang vong
nhieu. Le Van Si ciing bi thuang, lui vao lang Lan Chi. Bao d~n quan thu, Vii Van

Tit lui d6ng

a

Nhuqng Bt;ln,Tt;lQuang Cv thi d6ng

a

chau

sa

Tht;lch Lam. R6i dem
tinh hinh tau n6i : "Quan gi~c nay dil Ian tran them r¢ng. Dan Cao BAng theo gi~c
kh6ng nhiing m¢t t6ng Th6ng N6ng. Ma .s6 3000 quan di tr~n b~y nay treo deo I~n
su6i, nhQc m¢t dii lau, so vill trucrc nay dii dan kern hang hai sAc ben ! Hu6ng chi
vilng nay tit Ba D6ng tralen, 3 m~t rirng nui bao la, duang 16i nhieu nga. Quan gi~c
VI,ltd~n, VI,ltdi chAng khoi giu cM nay, m~t cM khac. Lt;li ciing chAng ti¢n mt;lo
hiem vao sau, thanh thit mill phai tt;lm dai quan ve, d6ng It;lide duang suc, va d~n
gan de giu kho tang tinh thanh. V~y xin phat them bien binh sinh Ivc va sAc sai 2
dt;loquan Tuyen Quang, Thai Nguyen cung ti~n, hqp danh".

</div>
(58)<div class='page_container' data-page=58>

Thai Nguyen deu co phai quan hi~p tieu. L~i co Chi saiUD~o Quang d€n hi~p suc
cilng lam vi~c quan ca. Chuan cho bQnnguai nghi ngai muai ngay, r6i l~p tuc hang
hai ti€n len, sam bAtho~c chern cho h€t s~ch bQngi~c ay. N€u cu6i cilng vAnkhOng
thanh cOngthl thu nghi xem co duang nbi cai l6i n~g ay khOng?".

Di~u thU binh v~ Ngh'ia vo L~g San gap d€n Cao BAng,theo T~ Quang Ct;t

danh gi~c.

Sai bien binh tMy qulin di 2 cai thuyen Hai D~o, cha sung di~u sang may da
lua va sung di~u sang may Trung Qu6c m6i thu 500 khau d€n Ha N¢i d~ chuy~n
d€n 2 d~o qulin thu Cao B~g, Tuyen Quang (m6i d~o 250 khau sung di~u sang,
m6i khau 150 vien d~n). L~i sai Nam Dinh va Ha N¢i trich lay sung di~u sang may

da lua dua d€n BAcNinh va Tuyen Quang. N€u 2 d~o qulin Cao ~g - Tuyen
Quang co thi€u dilng thl tai d€n cap cho.

BQnV~ uy d~o earn L¢ U Van Th\lY,

An

sat H6 HihI Tham, tht;tPM v~ uy
Ph~m Phi tliu noi : "Quan ta danh duqc gi~c

a

COngNh~c, dUbid€n La Ha C\lC(ten
dat, cach sOng Khung d¢ 1 ngay duang), gi~c bo d6n, tr6n trUac. VI bay gia d~i
h~n, nuac c~n, co khO, quan va voi khOng ti~n

a

lliu, ben quay ve sOng Tam L\lc
dong d6n.

Vua sai truyen d\l r~ng : "BQnnguai n€u da theo

1m

d\l truac, t1m duang ti€n
len, cilngUThu~n Tmh hQpqUAIlthl tMi, vi bAngcon

a

Tam L\lc thl cho rut ngay
ve nghi ngai

a

phii earn L¢. Con cOngtr~ng tr~n nay, dqi khi rut qulin se phAIlbi~t
ban cOng dinh thuang". Sau do, bQnVan Th\lYtliu noi : "Db hoi duang dat, tu Ba
Lan d€n Tran TInh phai trai 7, 8 ngay duang rUngnui, chuy~n v~ luang thuang rat
kho, chua dam v¢i yang khinh suat ma ti€n. Va, qUAIlta 2 Ian danh b~i gi~c Xiem,
chUng da ch~y xa r6i. Nhung Man L~o b~p b6ng that thuang, ho~c gia con co gi~c
tan an nup

a

trong rUng r~, nen con phai dong quan

a

d~u dia gim Ba Lan, chia
nhau do tham tu~n tieu".

</div>
(59)<div class='page_container' data-page=59>

D¢ nhi IcY - Quy€n

eX/x -

Thl!Cllf,c ve'Thanh (6Nhdn hoang de'

den Ngh¢ An, thee quan thu Le Thu~n Tmh, hi¢p suc cung danh dyp. L~i chuAn cho
H6 HihI ThAm dem thee 50 linh co Quang Trj duqc dung lam quan b¢ h~.

T6ng d6c San - Hung - Tuyen Le Van Duc tau n6i : "Cu thee tin cua 2 tinh
Ha N(>i, Ninh Blnh md'y Ian da bao, do thd'y th6 phi San Am quan tQ, d6 dang An
hi¢n

a

phan rUng cac huy¢n Gia Vien, PhQng H6a thu(>c Ninh Blnh, Chuang Duc,
Hoai An thu(>c Ha N(>i, va My Luang thu(>c San Tay. Than da phai Ph61anh binh
T6ng Van Tuyen dem quan gd'p den My Luang ngan ch~ va tu cho b(>bien 2 tinh
tuy co hqp danh.

"L~i c6 toan gi~c len hlt n6i len

a

h~t huy¢n Phil Ninh. Quan phil Doan Hung
T6ng HihI DuOng, dem quan di, g~p nguy hiem. Cai d(>iNguyen Dang Tan bj gi~c
lam h~i.. Th,an cling da phcii them bien binh den t~i cM de h(>ibAt".

Vua dQ sai kip thuc b(>bien sOm d~p t~t ngay. T6ng HihI DuOng di tuan tieu
kh6ng duqc vi¢c,

truac

hay ph~t giang 1 cd'p.

Ngay Dinh Mui. Lam Ie te trai dd't

a

dADNam Giao.

Truac

d6 1 ngay, vua den trai cung, than tr6ng 10 cay tMng

a

2 ben ta hihI trai
cung. R6i treo the d6ng

a

tren cay, the d6ng kh~c bai minh do vua so~n de truyen
lau dai. L~i sai cac hoang tir mQi

tuac

c6ng m6i nguill tr6ng 1 cay tMng cling c6
the d6ng kh~c ghi

tuac

mlnh (ve sau,

a

Kinh, tir tu phAm d'n quan phong

tra

len va
cac quan

a

dja phuang ve Kinh d\lle te Giao deu duqc tr6ng cay, cling c6 the d6ng
kh~c ten hQ va ngay thcing). H6m d'y, khi trill d'm ap, Ie nghi chinh d6n, nhan nha.
Den khi vua ve cung, thuang cho cac quan chd'ps\lkim tien, ngan tien c6 tUng b~c
(sau d6 d~t lam l¢ thuOng). Dem Mm d'y, trai mua. Vua rd't mUng, dQ N(>icac rAng:

o

Kinh huy¢n(l) lua vila mai dam Mng, duqc tr~n mua xuan nay chan chua nhuan
thd'm, tram thu lUa deu t6t bOng len, cMc han nam nay duqc mua to, cang to cai
diem trill d!t phil h(> d(> tri, ta cang xiet bao kinh cAn cam kich ! V~y sai b(> Le
truyen dl;}hOi kh~p cac dja phuang : tlnh tr~ng mua m6c va ru(>ng lua ra sao, r6i tau
len. H6m te Giao !y, tinh Thanh Hoa, thee l¢ phai tien cam duOng, do tr~m chuyen
d¢, 10 ky kh6ng kip dang tien. Vua cho rAng te Giao Ia Ie quan trQng. sAc sai tir nay
ve sau, den ky hai tien, cho d6i sai can vien nh~n linh chuyen d¢, c6t phai sang som
ngay h6m

truac

da den trai dan ; neu l~i ch~m tre, se trj t(>in~ng ngay phcii vien !y.
Vi¢c nay duqc ghi de lam l¢nh.

Sai Kinh doan d~p l~i nhiing m6 ma b6 hoang.

</div>
(60)<div class='page_container' data-page=60>

ma

nham chO co m6 ma, da chQn d~t dm m<,?di, hAng nam ban Ie t€ de to long nhan
h~u. Nay nghT : ngay thang da lau, ch!ng khoi SVt10.V~y sai vien Kinh doan thue
dan sua dl1p, l~i cho m<,?ttuful t€. Sau nay, cu 3 nam hay 5 nam, m<,?tlful kiem smit,
n€u co chO nao bi ngum va suc v~t giay xeo d€n n6i mon 10 thl b6i dAp l~i".

Tinh Bien Hoa lam s6 danh sikh tau trlnh v~ c6ng tr~ng truac sau cila cac quan
van vo va l~i dich thu<,?ctinh, trong ~y co vien tri huy~n Blnh An la H6 Van Thang,
chieu t~p dan phu, nhi~u lful bAt ho~c chern dugc tuang gi~c va d6 dang gi~c han 10
ten. ChuAn cho thang b6 D6ng tri phil phil Thai Blnh, gia ham tri phil. Tri phil PMc
Long D~ng Van Chinh, Tri huy~n Long Thanh U Huy Quang d~u hay c6 gAng
hang hai theo lam vi~c quan, d~u thuang them 1c~p, he g~p co chO khuy€t, d~u nen
thang chuc va b6 truac. BQn thi sai Su~t d<,?iHoang Van Chu 4 ngum di theo sai
phai, bl1t dugc quan gi~c, d~u cho thl,lc thv, van

a

l~i chuc cii. L~i co Giao thv PMc
Long la Nguyen Duc Phuang la hQc tro ten phan nghich Dinh Phien. Thl,l Tu~n phil
Vii Quynh,

a

t~p t~u thinh an, co noi kern d€n vi~c nay. Vua ghet Duc Phuang hQc
thu~t b~t chinh, lien bAt phai v~ lang, hUll tri ngay. Giam sat ngl,l su d~o Nam
-Ngai la Nguyen Nang rmh va Giao thv V"mhTucmg la Nguyen Van Du ciing deu la
m6n d6 Dinh Phien nen d~u phai bai chuc.

Quan dnh Quang Ngai tau noi : "Trong dnh co 3 huy~n, m6i huy~n d~u 7 t6ng,
nhung trong ~y cac xa tMn l~ thu<,?cnhi~u it kh6ng d~u, dan cu l~i xa cach nhau, co
doi gQi ho~c d6c tMc vi~c gl, thucmg thucmg ch~m tre. V~y nghT : m6i huy~n nen
bo bOt 1t6ng, r6i tuy dia th€ lien l~c nhau ma chia lam 6 t6ng. Xin d€n ky tuyen
lfnh, se d6i l~i s6 sach". Vua y cho.

Sai thl,l Thugng thu b<,?L~i la Nguyen Kim Bang kiem coi cii Han lam vi~n.
Vii xuan CAn, T6ng d6c Blnh"- PM, tau Mc th\l Tu~n phil Phu Yen Nguyen
C6ng Lieu va

An

sat Vii Duc Man m<,?huang dong, chQn b6 kh6ng deu.

Vua bao b<'?Binh rAng: "BQn C6ng Lieu la quan to m<,?tdia phuang, th€ ma l~i
ra tay them bOt, lam vi~c kh6ng dugc c6ng bAng, d€n n6i bi nguai ta tham Mc, thl,lc
phVlong ily thac cila ta nhi~u liim". Vi~c giao xu6ng b<'?Hlnh ban xu, Cll hai deu

phai t<,?icach, lUll.

</div>
(61)<div class='page_container' data-page=61>

D~ nhj

kY -

Quyln eX/x -ThlfC l~c

ve

Thanh

t6

Nluin 110iuzg de'

"L~i 2 huy~n Quang Pia va Th~ch Thanh, h6i nam ngoai, Nguy~n Dinh Bang
khbi lo~n, chiem do~t Hoanh Giang va Ph6 Oit, cUOppM huy~n Sd VInh L¢c, do
d~u do th6 binh 2 huy~n lam yay canh cho no. Phai den quan quan tien danh, bQn
gi~c mai tan va. T6ng d6c Nguy~n Van TrQng va Tham tan Ha Duy Phien c~p ba.ng
cho nguai th6 truac la Quach Cong Di dem th6 binh 2 huy~n dong giG'dOn Ph6 Oit.
Do cling la cong vi~c lam theo quy~n nghi. Nay nghe noi th6 phi dia phuang,

y

mu6n n6i lo~n, neu d~ bQn chUngdd~y, thi thl,lc la dan gi~c vao tr~i ma bao ro hu,
thl,lc. V~y xin sai quiin pM Thi~u Hoa tha cho chUng v~ truac, r6i pMi Su~t d¢i
Ha Cong Duc dem 300 th6 binh cam Thuy den thay d~ canh giif'.

Vua dl;lra.ng : "Nguai co chuc trach giG'd~t m¢t dia phuang, thi dan Sl,lva bien
giro, chinh la vi¢c Mn ph~ nguai. Va, phep chia ru¢ng da co dinh l~, neu th~y dich
~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ti¢n lqi thi nen ban cung tuAn pM va b6 chinh ma thi Mnh ; khong ti~n lqi thi thOi.
Den nhu vi~c cho quan dong giii d6n Ph6 Oit, truac day Nguy~n Van TrQng va Ha
Duy Phien cling la t~m d~t, ha nen cau n~ ra.ng vi~c da tMnh ma ng~i thay d6i ? Sao
chAng ban cung tuAn phu va b6 chinh, li~u sai nguai khac den thay d~ muu tinh
phong bi tu truac, ma l~i tau xin l~nh tri~u dinh cho phiii di l~i them phi~n ? Hu6ng
chi vi~c tinh nhu v~y chAng it,neu nh~t nh~t cu dqi Chi dl;l thi chilng hoa ra mQi
vi~c d~u phai dqi tri~u dinh lam thay cho nguai hay saD ? Neu nhu the chuc Vl;ld

dau ? V~y truy~n Chi nghiem qud".

Sai thl,l Th6ng che thuy quan la Hoang Van Tr~ di San Tay, hi~p cung 00, an
coi giG' tinh thanh, va quy~n giii ~n quan phong T6ng d6c San - Hung - Tuyen.
Truac <lay Tr~m da dSan Tay, dia the dan tinh d~u da thong thu¢c, nhan khi T6ng
d6c Le Van Duc di vi~c cong, cho nen sai Tr~m lam vi~c nay. Tr~m den truac b~ tu
bi~t, vua bao ra.ng : "Toan gi~c nhO d d~y la quan- 0 hqp, chAng dang 10ng~i. CAn
nen nghiem earn l~i dich khong duqc them nhi~u, pham mQi vi~c phiii than tl,lki~m
di~m, c6t lam cho dan d~u m¢t long cam phl;lC,theo thu~n ma khong theo nghich,
thl gi~c cUOp se im hai, dan h~t deu duqc yen 6n, chAng cAn chi chuyen danh dyp
lam gi !".

Sai thl,l Chudng

ca

Dolm Kim quy~n linh ~n tri~n tMy quan.

Cho nguyen Tr~n thu Cao Ba.ng, quy~n sung Lanh binh, Vli Van Tinh, chieu
nguyen chuc ham Chanh tam phfim theo l~ ma linh luang. ROi chuan cho tu nay,
pham nhiing nhan vien l~y nguyen ham v~ huu, neu co sai pMi di lam vi~c bAt gi~c,
ma chua khai phl;lc chuc ham thl cling chieu theo pham ham truac ma pMt luOng.

</div>
(62)<div class='page_container' data-page=62>

Nguyen Hiiu Van, ngum. Blnh Dinh, dem hi€n b¢ H6 tn(llng khu Cd ma nha
mlnh da giu dUgc. Vua sai ban cho 5 I~ng b~c.

DiIng Phan Van Citu, PM v¢ uy dinh Th&l sIkh, lam PM v¢ uy Kieu ky, sau
d6 thang Ph6 v¢ uy v¢ H~u nhat dinh Vii llim.

Hoan vi¢c ngum. chin cMu thu¢c Carn L¢, dnh Quang Tri vao ra milt. TruO'c
dAy, 3 cMu Ba Lan, T~m BOn va Mucmg BOng bi gi~c Xiem xAm Ian quay r6i, dAn
d~u sc;J hai tan taco cac chAu Mucmg Vanh nhAn d6, ciing c6 vi¢c danh d~p, bi b~n
r¢n v~ vi¢c trung m¢ di~u bat. D€n nay, bien canh mm yen, g&l d€n ky vao chiem
bai, quan dnh tAu xin hoan d€n sang nam. Vua chuan y lai tau.

Chuan dinh : cac nMn vien v¢ Giam thanh tit nay c6 ai can an, bi xu cach,
phai truat, thi deu cho cach chuc lui lam v¢ binh, gAng suc de chu¢c t¢i, khong
phai bilt ve h6i dAn. Vi¢c nay duc;Jc ghi lam I¢nh (vi cO' v¢ Giam thanh c6 nghe
chuyen mon).

</div>
(63)<div class='page_container' data-page=63>

CHINHBIEN

D~ NHI KY -

QUYEN CXX

THVC Ll)C

vt

THANH T6 NHAN HOANG

DE

Giap Ngl?, nam Minh M~nh thu 15 [1834], mua xuan, thling hai. Tham tan C1
quan thu Nam Yang la Truong Minh Giang va Nguyen Xuan dem hon 20 chiec
binh thuy~n theo thugng du ducmg song, tien den ben BOng Linh (thuQc phil BOng
Xui) hQi vai Tan tuong Truong Phuc Dinh tru bi~n vi~c bien giai.

Truac d6, Phuc Dinh C1 Xa Nang, nghe quan Xiem rut lui v~ Ba Lai, r6i qua
BOng Xui keo di, ben tien d6ng BOng Linh, chia phlii nguai di twin tieu thlim thinh.
Luc d6 vira g~p Tham tan H6 Van Khue tir Kha Lang v~ lUll d6ng C1 Nam Yang. BQn
Truong Minh Giang li~n den hl?P ngay vai Truong PhUc Dinh va lam so dang len.

Vua dl;l rAng: "Da nhi~u hin tiep dU<;1cso tau, gi~c Xiem da bt danh tan, ch~y
tr6n, dat Chan L~p da dU<;1cyen. V~y cac nguoi, Truong Minh Giang, Nguyen
Xuan, m6i nguai dem 1000 binh dong d6ng l~i thanh Nam Yang d~ tran ap va tru
tinh vi~c thi~n h~u. Con bao nhieu binh dong, cho H6 Van Khue, Hoang Dang
Th~n va Truong PhUc Dinh d~u mang ca v~ quan thu Gia Dtnh, hi~p suc cung cac
tuang quan, tham tan ra l~nh danh nhau de cho xong vi~c". Sau d6, bl?n Truong
Minh Giang tau n6i : "Hai phil BOng Xui, Phil L~t giap li~n delt Xiem (BOng Xui C1
ba ben hiiu Bien H6, Phil L~t C1 ba ben ta Bi~n H6). Nay quan gi~c da do 16i BOng

Xui tr6n di, ma noi ay dta the xa vilng, rirng r~m lilm nga, quan ta chua ti~n khinh
tien. BQn than da suc cho quan Phien la Tra Tri Long mang quan du6i bilt r6i. Duy
Phil L~t tiep giap vai Bilc Tam BOn ; va nghe n6i bQn nghtch Giun, nghtch Yem va

.

</div>
(64)<div class='page_container' data-page=64>

khi€n rq mQi mai mai khi€p sq binh uy ; cho nen bQh than da dem d~i d¢i binh
thuyen tu duang s6ng Xa Nang di nguqc ra ta ng~n Bien H6, ti€n d€n Phu L~t,
thAng vao saD huy~t gi~c, tm dia ph~n Bk Tfim B6n, khi€n cho dat CMn L~p duqc

yen l~ng, lien chia d~t tan

sa

de phong thu r6i keo quan ve. L~i con 1 d~o Ha Tien

truac day, da nhieu Ian phai binh thuyen d€n tieu, duy chua duqc m¢t vien quan to
de dieu khien~ Nay

a

Nam Yang da v6 sl,l, bQn than da tu bao cho H6 Van Khue
mang 1.000 binh dong chia nhau di thuyen thiing d€n Ha Tien x€p d~t mQi vi~c".

Vua l~i dl;lr~ng : "Gi~c Xiem

a

Phil L~t va B6ng Xui chiing qua co m¢t vai bQn
Ie te. ChUng tubng nhii'ng ch6 do xa x6i, quan quan chiing bo du6i danh d€n cung,
nen con lUll l~i mUll d6 cuOp boc dan Phien do tMi. V~y chuc1ncho tuc toc ti€n len
vai m¢t uy th€ rat ram r¢, cot saD tieu tru cho h€t gi~c do, kMng de sot m¢t ten
nao. cac nguai, Truang Minh Giang va Nguyen Xuan, rut quan ve ngay thanh Nam
Yang de tru bi~n c6ng vi~c ; Truang Phuc Dinh cu Wan theo dl;ltruac, tra ve Gia
Dinh. COn m¢t d~o Ha Tien thl chuc1n cho H6 Van Khue nhanh chOng lam cho
thanh thOa r6i cung l~p tuc tuan dl;l,mang so binh thuyen ve quan thu Gia Dinh".

BQn An sat d~o Thai Nguyenla Nguyen MUll va Pho lanh binh Nguyen Van
Ung dem quan va voi d€n pho Na Mieu thu¢c Cam Hoa, tu truac cho T6ng thong
d~o Cao B~ng T~ Quang Cl,l va Tham tan VU Van Tu, h~n ngay h¢i tieu. Khi d€n
pho B~ng Quan thlluang da gfin c~n, ben t~m lay so t6 thu€ ma dan

sa

t~i con thi€u
tu nam truac de lam quan luang. Duqc tin tham tii bao : bQn gi~c uac han 2.000

ten, tu d¢ng Long LUng Ian vao dia ph~n Vl;lN6ng, Hoanh M6 (deu la ten xa thu¢c
t6ng Kim Ma) va Lan Chi, Luang Tra (deu la ten xa thu¢c dnh Cao BAng), thll~p
tuc do nui Bilc A ti€n ve mo Nhan San (giap dau dia giai t6ng Kim Ma) t~m dong
l~i, thl wa ti€pduqc d~o Cao B~ng tu xin tlm duang di ngay Linh Quang, Linh Mai
(deu ten xa, cUng thu¢c t6ng Kim Ma), phoi hqp de danh gi~c. BQn Nguyen MUll
lien chinh bi quan Hnh, chb ngay ti€n quan. L~i cho dng Na Mieu

a

m~t sau, co 2
duang : m¢t duang tMng d€n Bilc Thanh, c6 D~o, m¢t duang tMng ve xa Vl;lN6ng
t6ng Kim Ma la nai c6 hQng cua Thai Nguyen, ben bao cho B6 chfnh Nguyen D6n
To va Lanh binh Tong Van Tri phai 200 quan ra do phong ngl,l. R6i dem tlnh hlnh
tau len.

</div>
(65)<div class='page_container' data-page=65>

D¢ nil!

ky -

Quye'neX)( -TIlilc l~c ve'Tluinll (6Nluin Iloang de'

chuc hru dung, vAn d~ cho lam vi¢c tru li~u chuy~n v~n luemg tht!c, n€u d~ thi€u
thon khong chu, setritheo quan lu~t".

Sau d6 bQn gi~c nghe tMy 2 d;;to quan d~u ti€n, thl chUng lui v~ Long Liing.
B<;mNguyen MUll lien do nui Giang, nui Cung gap duang du6i theo. Du6i d€n mo
thiec Vl;!Nong, gi~c dii truoc rut lui roi, ben d6ng quan l;;tiLinh Quang, cha hai d;;to
quan Tuyen Quang, Cao BAng d€n hQi tieu, roi dem vi~c tau len.

Vua l;;tidl;!rAng: "Quan quan d€n dau, gi~c dii trong b6ng Ian tron truoc ; tin
rAng St!COdii thu~n lqi. V~y nen hyn ngay ti€n quan, samdyp tan dang nghich cho
duqc thanh cong".

T6ng thong d;;toCao BAng la T;;tQuang Ct!, Tham tan Vii Van Tu l;;titi€n quan
d€n d6ng cac noi don cii, va phan phai ngan ch~n. Ban dem, sai Cai d¢i co Cao
Hung la Dam Vii Kien, Chanh dQi truang suat dQi la Nguyen Hiiu Dlnh mang th6
hao la lii Ma NgQc Ly, Trlnh Van CMu dem quan th6 dong danh up gi~c

a

nui
Cong LInh, gi~c ch;;ty tron theo loi sau nui. Quan quan chern duqc 3 tM cap, bAt

duqc 4 ten ph;;tm va dot duqc tr;;ti sach hem 20 noi. Roi dem St! tr;;tng tau n6i : B<;>n
gi~c

a

nui Cong LInh dii lui, duy con c6 nhiing bQn

a

Gia BAng va Luemg Tra thl dii
tu sang d;;toThai Nguyen hyn ngay hQi tieu. L;;ti, tr~n danh nay, Ma NgQc Ly xuat
sAc nhat, thu d€n TrInh Van CMu, nen dii thuang cho b;;tc l;;tng va the b;;tc d~
khuy€n khich.

Vua dl;!rAng: "B<;>ngi~c duemg hung hang, ma th6 ty, th6 dong duemg dem tr6
suc danh up, thAng tr~n nhu th€, du lam nuc long nguai ta doi chut ! V~y thuang
thl;!Ma NgQc Ly lam Cai dQi thuQc tinh, Trlnh Van Chau lam Chanh dQi truang ; l;;ti
ban cho m6i nguai mQt chiec ao tr~n va mQt chi€c quAn mau. Nhiing lfnh dong di
tr~n ay, thuang cho m6i nguai mQt quan ti~n. Thuang cho Dam Vii Kien gia ham
Quan co va Nguyen Hiiu Dlnh thuang thl;!Cai dQi

"Va nay d;;to quan Thai Nguyen cMc dii hQi l;;ti dong du, d;;to quan Tuyen
Quang ciing sAp ti€n len, ma chuy€n nay bQn gi~c l;;tibi thua tr~n. cac nguoi nen
khich l~ binh dong, truoc h€t tieu tru cho h€t dang nghich

a

Gia BAng, Luemg Tra,
roi thua tMng xong thang d€n sao huy~t bQn gi~c

a

NgQC M;;to, Van Trung, bAt
chern ten dAu so va do dang cua n6, d~ lInh phan thuang to nMt. N€u IAn chan
trong ng6ng, d~ st! thanh cong lQt vao tay mQt van quan d;;tOkhac thl nguoi T;;t
Quang Ct!, tMn lam T6ng thong d;;tithan, con m~t miii nao trong thay nguai ta ?".

</div>
(66)<div class='page_container' data-page=66>

thO dong di tong chinh. V~y xin d~c cach thuang thl;l chuc ham cho chUng,

M

chUng phan khai".

Vua ben chulln cho Dinh C6ng Tr<;mgva Quach C6ng Nhi lam Cai d(>i thu(>c
dnh, Dinh C6ng TInh lam Chanh d(>itruang.

Dang gi~c

a

trong thanh Phien An cfi c6 han tram ten, nhan ban dem, len ra
ngoai ti~u lfiy

a

phfa truac thanh, danh nhau vai quan Hnh di tuan. Tham tan U
Dang Doanh dugc tin, than d6c bien binh

a

Truang Lfiy san l~i danh giap la ca.

Tuang quan T6ng Phuac Luang cfing ti~p d~n CUll t'rng. Gi~c lui vao thanh. Oic

sung d~i bac tren thanh d6ng thai dmg biin. Bien binh bi d~n ch~t han 40 nguai.
Oic Tuang quan va Tham tan tuc thl chi dfch danh, nghiem h~c tan ph~n

sa

t~i
va quan v~ cac v~. ti~p t'rng. T6ng Phuac Luang va Le Dang Doanh cfing deu

w

nh~n 16i.

Vua dl;}dmg : "B<;mgi~c con s6t l~i

a

Phien An, kh6n d6n barn lay c6 thanh,
con c6 h!c lugng gi ma dam dem ra quay nhi~u ! D6 thvc bai cac tuang quan : ky
lu~t kh6ng nghiem, tan

sa

to ra c6 chUt tr~ trang

sa

s6t, cho nen quan gi~c

mai

nMm dugc vao ke ha. Luc lam sV, t'rng bi~n, l~i kh6ng nhanh, dii chAng bAt gi~t
dugc ten gi~c nao, ma bien binh l~i bi thuang vong !Xem

ta

tau, bao xi~t cam gi~n,
tuc bvc ! Truac day, dii tUng dl;}bao : chi a quan ra d6ng b6n g6c, n~u gi~c ra quay
nhi~u phfa truac, thl hai g6c ta, hfru tuc t6c di vong ra phfa sau, danh up gi~c. D6 la
m(>tmuu myO c6t y~u nhat de gi~t gi~c. Sao kh6ng lam theo cach ay, ma l~i de phai
that b~i nhu v~y ! Hai Quan v~

a

tan

sa

la Nguy~n Van Thugng va T6n That Hy deu
phai cach chuc lam Hnh ; hai ti~p t'rng quan v~ la Ng6 Tat Khoa va T6n That Tu deu
phai cach luu, cho gAng suc lam vi~c de chu(>c t(>i; U Dang Doanh phai giang hai
cap, T6ng Phuac Luang phai giang m(>tcap. Tat ca deu kh6ng cho ch6ng ciii.

"Va l~i bQn phan nghich th~ dii cung qua-n, con dam len ra chi~n dau nhu th~,
la VI

ca

chUng nhom bi~t vi~c phOng ngv m~t ay phan nhieu la huang dong, kh6ng
am hieu quan lu~t. Nay s6 bien binh do Kinh phai di deu dii d~n quan thu, v~y
chulln cho lay ngay them quan sung vao tan

sa

m~t d6 de phong bi dugc nghiem".

</div>
(67)<div class='page_container' data-page=67>

D¢ nhi

kY -

Quyln eX)( -Th/fc l~c ve'Tluinh

t6

Nluin hoang de'

Thl;! T6ng d6c Hai - Yen sung Tham tan dC;lOTuyen Quang la Nguyen C6ng
Tnt, chinh d6n cac

wang

si thu¢c quyen, nham ngay 12 khai hanh di Sc1nTfiy,
h¢i cung T6ng d6c Le Van Duc d~ bim dinh vi¢c d~p gi~c. Nhfin d6, Tru tfiu

xin phat tien va luong cho nhihlg thU dinh va thU hC;lmang thee d~ hQ chi dung.
Vua chulin y cho.

Binh thuyen cua bQn Ph6 v¢ uy v¢ Tien nh~t dinh Vli Lfim, quyen sung Th6ng
che la Le Van Quy, Ta thi lang b¢ Binh, Tan wong co vl,lla TrAn Ch~n, V¢ uy v¢
Clim y la Doan Dli do Kinh phai di, da den dao PhU Qu6c thu¢c Ha Tien. Truoc d6,
binh thuyen ~y bi bao, giC;ltvao hai ph~n nuoc Xiem, cui,· nuoc siip het, mQi nguai
deu 10 sq. BQn Le Van Quy kh~u dAu, kh~n thAn, thi m¢t ch6c gi6 thu~n, doan
thuyen lC;liquay ve. DQc duang, g~p doan thuyen cua gi~c Xiem hon tram chiec,
chUng deu lanh di, kh6ng hoi gi ca. Vi the, bQn Quy duqc toan qufin tra ve. Khi den
Ha Tien, lam so tfiu ro mQi vi¢c, do quan dnh ~y chuy~n d¢ di.

Li;li cu dnh ~y hao cao rAng dnh thanh vira moi thu phl,lc, binh khi con thieu
th6n nhieu, xin ti;lmc~p cho m¢t s6 sung 6ng khi gioi di;lnduqc. (Sung phach son va
sung qua son mOi thu 10 cO, sung lufin xa 2 cO, 6ng phun lira 200 chiec, truang
thuong 200 cfiy, di;ln chi 2000 vien, di;ln gang 2200 vien, sung thang thien 50 cfiy,
thu6c sung 1500 cfin, thu6c Mc binh vi m¢t don, thu6c vien 5000 vien). Sau d6,
bQn Le Van Quy, ru6i thuyen di ngay qufin thu Gia Dinh. Khi so den noi, vua l~y
lam li;l, bao thi thAn rAng : "Cu¢c hanh qufin nay neu kh6ng c6 thAn giup thi sac
duqc nhu the". Nhfin d6 siic sai b¢Usira Ie Thai lao den den Thien H~u Ie ti;l.

Vai TuAn phu Ha Duy Phien ve Kinh.

</div>
(68)<div class='page_container' data-page=68>

bat chinh, thl xin dem giet ca hQ th~n de to phep nU<1c,neu th~n chua phai la ke
tang t~n luong tam den the, thl ciing nha sl! minh xet d6 ma rira duqc tieng nha".

Vua phe r~ng : "Vi~c nay ching qua VIvi~c tham h~c Doan Canh Th~c ma sinh
ra d6 thoi". (V~ uy Bao thanh Doan Canh Th~c, truoc day nhan h.1cPhien An Him
vi~c, n6 thOng d6ng voi ten giii' kho tinh, an cAp cua cOngo Ha Duy Phien tau h~c
vi~c d6. Th~c bi bc1t,giiii kinh, giao b¢ Hlnh xet xu. Th~c cu6i cung phai phat yang

di lam linh). Vua ben dl;lNl)i cac rang : "Gi~c U Van Khoi tl)i ac d~y trai, dau ke
chi ngu ciing biet la tat phiii that b~i. Pham nhung nguai c6 huyet khi khOng ai
khong mu6n an thit, n~m da n6 de to long cam han. U nao ml)t nguai c6 tuoc Il)c,
I~i vo co di tim cai hQa phiii tuy~t di¢t ca hQ, cam long len h1t tu thOng voi Iii gi~c
ma khc1pg~m trm deu cam han ? Vi~c nay, xet cii ve tInh, ve 19,deu nhat quyet la
khong c6. D6 ching qua chi la ml)t lai d6n d~i vo can cu, thvc khong c~n phiii bi~n
b~ch ma ciing biet duqc. CO dieu la nay da c6 lai khao d6n nhu the, thl Ha Duy
Phien cMc ciing ching yen tam lam vi~cbquan thu duqc. V~y cho di ngva tr~m, ve
Kinh de Iva dl;lng. 56 binh dong do Phien cai quan truoc, nay giao cho T6ng d6c
Nguyen Van TrQng quan linh. cac cong vi~c ve tien, luong, quan nhu ma Phien
dang lam thl giao cho B6 chinh, An sat Hoang Van Diin va Hoang Van Minh trong
coi. L~i nii'a, thanh Gia Dinh, truoc day, da ban khong d~t chuc tu~n phil, nam
ngoai VItinh ay nhieu vi~c, nen t~m d~t de giup do mQinguai ban b~c va lam. Nay
bat tat phai d~t nii'a".

Chuyen v~n ml)t v~n phuong g~o kho Dinh Tuang den Bien Hoa.

Bl) bien Ha Nl)i danh tan duqc tl;ligi~c tinh Ninh Blnh bhuy¢n Chuong Duc.
Truoc day, T6ng d6c Doan Van Truang duqc tin bao ten gi~c tr6n tranh la bQn
Quach Tat Cong t~p hqp hon 600 ten, ngam ng~m tl;lhQpbnhung khu rUng thul)c
Chuong Duc, Gia Vien va My Luong. Truang I~p tuc sai PhO lanh binh Vii Dinh
Quang dem linh va voi, cung voi Quan phil Nguyen Dang Khanh di tieu. BQn nay
g~p gi~c bMieu Mon (ten dat), danh va bc1ts6ng duqc Th6ng lanh Tien quan cua
gi~c la Nguyen Van Luang, chern va bc1tlam tu binh duqc nhieu d6ng dang n6. L~i
cho quan di lung bAt duqc Tham tan gi~c la Nguyen Ba Nang va Ph6 co gi~c la
Bui Van M~ch.

</div>
(69)<div class='page_container' data-page=69>

D¢ flit! kj - Quye;zeX)( -TltZ!c ll:lc ve'TJulfllt to'Nluifl Itoaflg de'

tan vii pho qmin ca, deu dugc thuCmg 10 h;mgb~c. Ngoai ra, deu theo l~ thUCmgcap;

con binh dong deu thuCmg cho tien va luang m¢t thang. Doan Van TruOng, bi€t
dung ngubi dugc vi¢c, thuCmg gia m¢t cap. L~i, Cai t6ng Quach C6ng Ba vi tham
bao truac d~ pha mUll gian cila gi~c, truyen Chi ban khen, va thUCmg20 l~ng b~c.

B6 chinh, An sat Thanh Hoa la Nguyen Dang Giai va Le Duc Ng~n tAu noi :
"Ninh Binh bao co tmln gi~c vai tram ten ngc1m len ve khu rUng Binh DClthu¢c
huy¢n Phl;lng Hoa, ch6 gc1ntinh h~t, mUll toan sinh sl!. Tuc1nphil Nguyen Kha BAng
tuc thl mang binh va voi ti€n Mn T6ng San d~ tuy ca h¢i tieu. L~i,

a

dia h~t cac
huy¢n Quang Dia, Vinh L¢c ding co gi~c len lUt 10 ra. Hi¢n duang phai bien binh
di du6i bilt. L~i vila dugc tin rAng Qu6c truang Nam Chuang sai con la Chieu Ki~n
mang han mQt v~n quan va han 90 that voi ti€n d€n dong

a

Ninh Bien thu¢c Hung
Hoa, sai ngubi Mn dl;l 3 huy¢n TrInh C6, sam Nua va Man Xuy thu¢c pM Tran
Man than phl;lCnhu cU, n€u kh6ng nghe thl nhat dinh se gi€t s~ch. Xet ra 3 huy~n
nay truac thu¢c ve nuac V~n Tugng, kh6ng lien quan gi d€n Nam Chuang, nay l~i
mang quan d€n sach nhieu, thl!c dang quai l~. Hi¢n dii cho di tham thinh l~i cho
dugc dich xac".

Vua pM rAng: "Chuyen nghe dQa n~t dl;l d6, la thoi quen cila bQn Man, L~o,
chAng lay gilam l~. Nay dl;l sai truyen bao cac th6 ml;lc cac huy¢n ay nen tl! chuful
bj truac, dUng dem long sg hai". BQn Giai l~i tAu xin truy~n hjch suc bao Quan pM
phil ThQ Xuan Ia Le Phi Ba mang 600 Hnh th6 Mn dong ch~n

a

nhihlg nai giap giai
vai dja dc1u3 huy~n ay, xa xa lam thanh th€ ti€p vi¢n

de

chb xem sl! no gAy han".

Vua dl;l rAng: "Ngubi Xiem dii bi thua r6i, nuac Nam Chuang nho xiu Ida ha
co th~ tl! ·quay r6i dugc u ? Nhung vi~c c6t phai d~ phong truac, kh6ng nen coi
thuang. V~y chuan y lbi tau".

</div>
(70)<div class='page_container' data-page=70>

Vua dl} b(>Binh rAng: "Ten nghich ph~m Nguyen KhAc Thuac dii tUng dugc
lam quan chilc cua trieu dInh, nay dem long b(>i b~c nhu con CUll, con CachO),
th6ng dong vai gi~c, m~o xung danh hi~u, tra giao giet nguyen Tuan pM Hoang

Van Quyen, l~i tl} hQp be dlmg danh dnh thanh, t(>iac rat n~ng. Kip khi quan quan
danh b~i, l~i con gQt dau ch~y tr6n sang Trung Qu6c. Lanh Quang DuOng la m(>tvi
dau ml}c hang t6ng, ma biet mang Hnh dong va thu h~ du6i ky cung, bilt dugc ten
Thuac, thl;lc la dilc ll;lc. Nay thuang thl} cho Duang chilc Cai d(>i thu(>c dnh, tr~t
Ch~h ll}c phAm va thuang them 100 l~ng b~c. Vi The Tuan dugc thuang thl} ngay
chilc th6 Tri phu, nhung van lam vi~c

a

chau L(>c Blnh va dugc thuang them m(>t
cai ao tr~n bAng Mng. Con ten nghich Thuac thl nh6t vao cUi silt cho Ian lugt giai
ve Kinh dung het phep d~ trUng tri".

Dong dang cua Thuac la ngl}Y Trung quan Duong Ba An, ngl}Y H~u quan
Hoang

At

An, tl;lkhi bi thua

a

Yen Chau, ch~y ve khu rUng cMu Tien Yen thu(>c
Quang Yen. Quan vo Hai Duong la Lanh binh Nguyen Luong Di~n bilt dugc 3 ten
dong la n6. Vua dl} sai Di~n ve ngay L~ng San cung chilc. Truac kia Di~n di bilt
gi~c, VI sai h~n, bi giang m(>t cap, nay cho khai phl}c. Quan vo Quang Yen la Ph6
quan co D6 Van Giai, cung lung bilt dugc ngl}YTham tan Blnh Hai Ta quan su LUll
Huy San (nguai cMu Liem nha Thanh dong dang vai Thuac va An), dugc thuang
20 l~ng b~c ; truac bi giang m(>t cap, nay cung cho khai phl}c. Ngl}Y Thuac dii bi
giai den Kinh, giao cho pMp ty XUt(>ilang tri.

BQn Tuang quan va Tham tan

a

quan thil Gia Dinh tau n6i : "Nhilng gi~c trong
thanh ra dau tM c6 ten B~ch Xuan Khan la con B~ch Xuan Nguyen. BQn than da
dem giam l~i de tra h6i. N6 khai rAng : Truac n6 theo ngl}y thl;l Ta quan Le Ba
Minh, d6ng

a

cua Gia Dinh. Ngl}Ybao h(>D~ng Vinh Ullg dii chet. cac tuang gi~c :
Dieu khi~n Nguyen Van Chilm, H~u quan Vu Vinh L(>c, Trung quan Nguyen Van
Que, Thuy quan Ph6 tuang LUll Tin, Ph6 tuang Nguyen Van Ham, Binh b(>Thai
khanh Nguyen Van Hoa, Binh b(> Thieu khanh D6 Van Dl;l chia nhau d6ng

a

cac
cua Cang Than, Phl}c Vien va Phien An. Dang gi~c con

uac

hon 2000 ten, 6m va bi
thuong den 500. Voi con 11 that, th6c con hai kho ruai.

"L~i dem truac day,

a

tan

sa

m~t truac thanh, c6 quan gi~c len ra ; Hnh v~ Vo

dung Ia Tran Van D(>tb6 sung ch~y. BQn thcln dii dem chern va rao d~ ran bao binh
dong d6ng

a

4 m~t thanh.

</div>
(71)<div class='page_container' data-page=71>

D¢ nhf

ky -

Quyi'n eX)( -Thl!C l~c ve'Tluinh (6Nluin hoang de'

suc cho Tham tan Hoang Dang Th~n cung vai Le D~i Cuemg, Nguyen Van Thi va
Nguyen Hoang Thoa deu rut quan va voi ve quan thu".

Vua dl;l r~ng : "Dii co Chi cho U D~i Cuemgbl~i thanh Nam Yang thl khong
nen rut ve Gia Dinh. Tran Van DQt g~p gi~c, b6 ch~y, dem chern de rao cho mQi
nguoi biet, la rat phai. Quan pMp co nghiem minh thl quan dQi mai mong te chinh,
nghiem tuc. Tir nay trb di, tir quan v~, qmin C<1trb xu6ng, neu g~p gi~c ma chun lui,
thl cho phep duqc dem chern ngay b truac quan, khong duqc may may doai hoai,
thien-vi. Con ten tM ph~m B~ch Xuan Khan tuc thl cho ap gicii ve Kinh

M

giao bQ
Hlnh nghiem xet". Cu6i cung Khan bi khep vao tQi chern, VI dii quen si nhl;lc, tho
quan thu.

Vua sai truyen dl;lcho cac Tuang quan va Tham tan r~ng : "Sung d~i xung tieu
va d~i chan dia loi, dii nhieu Ian mang di mQt s6 Ian. Dii co dl;l bao phai ban cac
pMo dai trong thanh, khong biet dii lam chua ma chua thay tau Mo ? Nay xet
nghi~m tinh hInh, thl quan gi~c phan nhieu an nap btren cac pMo dai trong thanh,
ma sung d~n, khi giai, thu6c sung va 6ng phun lira cUng deu chua bpMo dai ca.
V~y tir nay, phai bi m~t sai cac phao thu phai dem thuac sung,

uac

tinh dQ s6 r6i
biin d~i chan dia loi vao pha cac dai ay, c6t sao phai biin cho thl,fc trung, thl dai se
sl;lt thanh h6 het, gi~c se khong con cM dUng chan. Ho~c gia biin trung vao n<1i
chua thu6c sung va 6ng phun lira, thl nhii'ng thu nay se b6c cMy, tan nat khong con
gl. Neu sung xung tieu qua m~nh, sq biin vuqt qua pMo dai trong thanh thl co the
lui sung l~i vai chl;lCtruqng ma biin, se khong sai.

"L~i nii'a, truac day dii co dl;l bao dem d~i Mc biin pM canh c6ng thanh, sau

thay tau r~ng VI gi~c dii dem g6, da chen lay c6ng thanh, nen chua thi hanh duqc.
Nhung thir nghi : gia sir gi~c co chen lap, chAng qua chi lap dQ vai lan, sao chiu n6i
duqc suc cong pha cua d~n d~i bac ? Chi trir m~t truac truang lUy h<1icach xa cira
truac, khong ke, con ba m~t ta, hii'll va sau, deu co nui dat diip cao, nen dung h~ng
d~i Mc rat Ian ma pM cira thanh cac m~t ay, nhung can li~u tang them thu6c sung,
de suc pM duqc m~nh hem. Neu biin va duqc canh cira, thl g6 da chen b m~t sau,
khong con ch6 dl,fa, tat phai d6 theo, neu biin va cira to vo thl Iau tren thanh cUng
phai nghieng d6, khi do quan ta mai de thira the pM va thanh. Do la mQt ke trQng
yeu. Tiep duqc dl;l,nen kheo the theo lam ngay !".

</div>
(72)<div class='page_container' data-page=72>

T6ng th6ng d~o Cao BAng la T~ Quang O;r va Tham tan Vii Van Tir tau noi :
"Chi giUa va chi hiTu cua bQn gi~c l~i do mli C6ng Linh va s6ng SOc Giang len
xu6ng. l~i co mQt chi tir Ll;lCTh6n (tie'p giap dlft nM Thanh) de'n xam Ilfn Tra Linh.
BQn than dii chia pMi bien binh di tieu. gi~c deu thua ch~y. co Mt va chern duqc
han chl;lCten. L~i duqc tin quan d~o Thai Nguyen dii de'n Linh Mai. chi ta cua gi~c
dii tr6n vao Long Diing (cM tie'p giao vai Tuyen Quang va Thai Nguyen). Nay nghi:
truac he't hay de'n Ll;lCTh6n. Tra Linh va chi giii'a. chi hiTu cua gi~c. Ian luqt tieu
trir. chb khi quan d~o Tuyen Quang keo tai. se hQi tieu".

Vua dl;l rAng: "Lii gi~c lfy sau khi thua li~ng xi~ng. nay con dam chia ra tUng
chi d~ ch6ng qr. quan quan tuy chua lam duqc mQt phen chern gie't th~t Ian. chua
ha long ngubi. nhung lu6n mlfy ngay. tie'n de'n dau. thflng de'n do. ciing dang khen
thuem.g. V~y cac quan chuc van vo. cac th6 ty va binh dong di tr~n nay. mOi ngubi
deu duqc thuem.g tien va luang nira tMng. Nay dang gi~c dang h1c tan va. cac nguoi
nen d6c suc quan dQi truac he't tieu trir cac toan gi~c

a

Ll;lCTh6n. Tra Linh va chi
giUa, chi hiTu cua gi~c. r6i len dubng thAng tie'n de'n NgQc M~o. Van Trung. hi~p
cung quan quan hai d~o Tuyen Quang. Thai Nguyen tuy co vay danh quan gi~c".

BQn gi~c

a

Bao L~c thuQc Tuyen Quang l~i tran xu6ng Vt Xuyen qulfy nhieu.
Vien quyen Liinh binh Nguyen Van Quyen dong giU d6n Ninh Bien bao ve dnh xin

quan tie'p t1'ng.B6 chinh Tdn NgQc Lam va An sat H6 Si Lam lien phi suc cho Linh
binh TrAn HiTu Ye'n dem s6 bien binh dii phai di truac. do chau D~i Man tlm dubng
de'n hQp vai V~ uy T6 Hu~ Van

a

HiTuv~ Tuy~n phong dinh ThAn sach va Pho quan
co Nguyen Van ThQ

a

co Tuyen Quang. do dnh pMi di. cung nhau hqp suc hQi
tieu. L~i tu khan clfp cho T6ng d6c Le Van Dl,lc li~u tinh lam sa tau len.

Vua dl;l bQ Binh rAng: "BQn gi~c lfy dii tUng thlft b~i tan tanh, con dam manh
tam sinh st!. dola chUng tl,ldi de'n chO che't. V~y. nen truyen dl;lcho Le Van Duc va
Nguyen C6ng Tru phai tuc t6c tie'n quan. Truac hay tieu trir IAn luqt cho he't Iii gi~c

mai Ian xu6ng Vt Xuyen. r6i l~i keo thAng toi Van Trung. NgQc M~o. hQi voi hai
d~o quan Cao BAng. Thai Nguyen. chern ho~c Mt Iii ph~m nghtch Ia N6ng Van Van
va ten Huyen. ten C~n d~ trt tQi. kh6ng duqc d~ chUng thoat khoi. Ne'u tl,l mlnh d~
ch~m tre. thl guang truoc kh6ng xa".

Duc tien

a

cl;lcBao bOa.

</div>
(73)<div class='page_container' data-page=73>

D¢ nhi

ky -

Quyln eX)( -Thlfc /LJC ve'TJuinh (6NJuln hoang de'

Chuan dinh :Titnay, pham co Chi thuemg cap quan ao cho ai, thl trong phieu
chi luqc noi thuemg cap th6i, kMng can phai chi dinh ten hi¢u. Dieu nay duqc ghi
lam l¢.

Khai dong s6ng

a

Hung Yen va san b6 de dieu

a

h;,tlUU.

Truac day, de Hung Yen va, VI nhan dan muon dlnh chi kh6ng d~p l;,ti, nen
T6ng doc D~ng Van Thiem va Tuan pM Trinh Quang Khanh dii tuan theo lai dl;),
h¢i dong den kham t~n nai, tril tinh vi¢c khai dao,

ma

loi thong tMy roi lam

sa

tau
noi : "Ch6 de Sai Thi va, hi¢n dii thanh dam sau (chu vi han 3 mau, sau 29 thuac),
th6ng vao cii ngoi l;,tch trong dong dien, l;,ti tran fU¢ng dan den m¢t con ngoi nhO,

roi chiiy qua cac huy¢n D6ng An, Kim D¢ng, Tien Lii', Thien Tri, Phil Dung, den
cira s6ng Bi¢n Tan, roi d6 vao s6ng Thanh Mi¢n thu¢c Hiii Duang. Nay nghT cu
nhan theo hlnh the, ch6 nao ung t~c thl khai sau cho thoat, cM nao can

ma

qua
ru¢ng dan ding phai hqp suc khai dao', can sac

ma

r¢ng duqc 3 truqng, sau duqc 4
thuac. L;,ti nii'a, con de h;,tluu huy¢n Phil Dung, tir Yen Cau den Bi¢n Tan ban 1130
truqng, deu kMng con thanh de nii'a. Nay cling nen li¢u san b6 bat di, d~ den mila
thu, khi nuac mai len, thl thu~n loi theo khe ngoi ; khi nuac day to d¢t ng¢t, thl co
th~ tran qua de bi b;,tt ay ma d6 thiing ra s6ng. B<;>nthan dii suc cac pM huy¢n

sa

t;,ti
dieu bat dan phu va dii tu cho dnh Hiii Duang cu thee phan s6ng cila tUng h;,tt,khai
c6ng khai dao". Vua chuan y.

</div>
(74)<div class='page_container' data-page=74>

Sai cac vien tir la b<;mLe Truang, Le Thuang (con Chu<'mgH~u quan Le Chat)
7 ngum, theo di quan thu T(,lQuang

0,

va U Van Duc de sai phlii. Neu xet ra thl,lc
c6 tai luqc, vo ngh¢, thl chuan cho cu thl,lc tau len de li¢u b6 dung.

Vua dl,l b¢ H¢ rAng: "Nam ngoai

a

Nam

Ky

c6 vi¢c di~u huang dong

a

cac
dnh tll Binh Dinh tra vao Nam theo di danh d({p,dii c6 Chi mien cho thue than nam
ay. Van nghT bQn gi~c tieu yeu ay c6 tM dinh ngay bAt het, thl thii ngay huang dong
cho v~ yen nghi¢p lam an, khong ngo l(,liVIbien cuang c6 d¢ng nen chua xong vi¢c.
Danh rAng trong khi chinh chien, bat dAc dTmOi phlii giii' l(,li,nhung hQ lla xa que
quan, tong chinh gian kh6 lau ngay, ke rat dang thuang ! V~y l(,li gia an cho hQ
duqc mien s6 thue than nam nay". R6i chuan cho cac Tuang quan va Tham tan,

a

quan thu Gia Dinh va An Giang nen hieu thi t~n truac m~t cho hQ : "Tri~u dinh
tu<'mg nha den nguoi tong chinh, chi c6 han, chu khong thai. Nay dii thanh cong
duqc tam, chin phan muoi, cang phlii b¢i phan c6 gAng,VI nuac khong quan nhQc
nhAn, khi binh dinh xong, se thli cho v~ que quan lam an, va l(,liduqc r¢ng ban an
hu¢. Neu tr6n tranh, thl khong nhung quan phap khong the tha thu, ma cai cong dAp
mli chi con thieu m¢t sQt dat ding la m¢t sl,l dang tiec, de cho hQ duqc yen tam

a

nai hang ngli ma danh gi~c cho ch6ng thanh cong".

L(,li cho rAng binh dong cac dnh dao ngli, neu chieu l¢, bAt dia phuang phlii
the nguoi khac thay vao, cling la m¢t sl,l phi~n phuc. V~y truy~n dl,l cho cac t6ng

d6c, tuan phu, b6 chinh, an sat: Neu c6 bAt duqc ke dao ngli hay tl,l hQ ra thu, thl

d~u nen gia an khoan thu, dua den quan thu de theo v¢ d¢i cli, c6 suc lam vi¢c
chu¢ct¢i.

BQn gi~c

a

Tuyen Quang han 3000 ten vay danh d6n Ninh Bien. Quy~n Liinh
binh Nguyen Van Quy~n tl,l li¢u suc kh6 ch6ng n6i, ben truac sai th6 Tri huy¢n,
ham th6 Tri phU

a

Ham Yen la Nguyen Van Bieu, do duang thuy v~ dnh, r6i minh

tl,l dem binh dong tim duang b¢, rut lui de cho d(,libinh. BQn B6 chinh Tran NgQc

Lam va An sat H6 SI Lam li~n phi suc cho may quan vo phai di lap truac la Liinh
binh Tran Huu Yen va V¢ uy To Hu¢ van cung tien di tieu trll. L(,li phi tu cho
T6ng d6c Le Van Duc khan cap d6c, thUc bi~n binh gap duang den mau. R6i lam

sa

tau len.

</div>
(75)<div class='page_container' data-page=75>

D¢ nhj

ky -

Quyln eX)( -Thlfc /IJC ve'TJuinh (6NJuin hoilflg de'

tong chinh, li~u cho tuang h;lC.Ke nao con ngang ng<;lnhkhong s&n quay dau quy
thu~n thl tat phcii mQt phen tieu trit kjch li~t. NhOng dua dau m\lc cua gi~c, can phiii
cMt dau, m6 ruQt, chia ra treo len cay c6i trong rirng. NhOng dua d6ng loa con dam
ch6ng l<;li,thi ciing phcii beu dau, khien nhOng ke lam b~y, trong tMy khiep via,
phai thuyet ph\lc lau dai. Neu bAt hay chern duqc Iii dau dimg la Nong Van Vlin va
ten Huyen, ten C~n ma chUng da bj giet chet r6i, thl celt lay dau dong horn dua ve
nQp

a

cua cung khuyet ; neu belt s6ng duqc thl phai nh6t vao cUi sAt, cho giai ngay
ve Kinh, d~ dung het phep ma trirng trj.

"Va, nay cac nguai chinh d6n quan ngii, l<;liden nai do, d~p gi~c, yen diln

a

ca
mQt chuyen nay. V~y, can khuyen khfch qulin si hang Mi tinh than, m<;lnhme tien
len, c6t saD giet het nhOng ke dau so cua gi~c v6 yen bien ciinh, thi khong nhOng
chuQc duqc l6i truac, ma con duqc ghi thuang cong sau nua".

Cap cho Nam Djnh - San Tay, m6i tinh 2 that voi tr~n va Hai Duang, BAc
Ninh, m6i tinh 3 that, d~ sung b6 cho du ng<;lchvoi.

T6ng d6c d<;loTuyen Quang Le Van Duc va Tham tan Nguyen Cong Tru, mang
han 4000 binh dong xuat pMt tit tinh thanh San Tay, lam sa tau rang: "Vita r6i,
tiep duqc to phi tu cua Tuyen Quang bao d6n Ninh Bien co gi~c, bQn than da pMi
ngay bien binh den CUlls6ng truac. L<;li

a

huy~n Dan Phuqng va Phil Ninh ciing bao
co gi~c an hi~n. BQn than ciing da pMi qulin den dong giu. Nhung sq khi d<;libinh
keo di r6i,

a

San Tay chi con co han 100 lfnh, 10 lUc dn cap, thi khong dil quan d~
dieu khi~n".

Vua phe rang: "cac nguai cu yen tam tien quan, l~p cong Ian d~ chuQc l6i

truac. Con tinh San Tay, ta dii tiep pMi quan di r6i". L<;libao bQ Binh rang: "Cu
theo tin bao thi

a

vung San Tay co mQt vai toan gi~c, thuang nhan

sa

ha, len lUt an
hi~n

a

hai h<;ltDan Phuqng, Phu Ninh, ma T6ng d6c Le Van Duc thi hi~n di cong
can vAng. V~y, phcii truyen d\l cho T6ng d6c Ha - Ninh la Doan Van Truang, bat tat
phan bi~t dja giai, he co gi~c 10 ra thi bat lu~n a h<;ltmlnh hay h<;ltSan Tay, ciing
duqc phep pMi PhO lanh binh Vii Dinh Quang di hQi tieu". L<;litruyen d\l cho Vii
Dinh Quang: "Truac kia, danh thAng gi~c

a

m<;lnrirng Chuang Duc, da co Chi khen
thuang uu h~u ; tit nay cang phcii hang Mi, c6 gAng, d~ duqc thanh cong trQn v~n.
Trong dam quan qUlin, ai la nguoi hai xuat sAc, thi chuan cho trinh ro len quan tinh,
d~ cu thl!c tliu len, dqi Chi cat nhAc".

B6 chinh Nguyen Dinh Tan va An sat Vii Dinh, tinh Ngh~ An tau noi : "Cu

</div>
(76)<div class='page_container' data-page=76>

hoo 1.200, xin phai tMm cho dil 2000 quan mai mong thilng duqc gi~c ;VIthe con
phai dong quan d~ dqi".

Vua ph~ r~ng : "L~ Thu~n TInh v6n la nguai than tin, nay sai phai m¢t vi~c ma
con nhUt nhat nhu v~y, hu6ng chi nguai khac ? Ta thl!c xau h6 VIhiin !". Roi xu6ng
dl:ldng : "Nguai Xi~m dem toan quan sang lan, bi quan quan ta nhieu Ian danh b~i,
dil biet chUng chlmg co tai nang gi ! BQn dong

a

day ch~ng qua t~p hqp nguai Man,
pho truoog thanh the hiio thoi ! Chi Nguyen Duc Long hen kern vo tai, n~n bQn
chung mai quen thoi hung hang! Truac kia, L~ Van ThI:lYchi co 1000 binh dong

con pha duqc hoo 4000, 5000 quan Xi~m, hu6ng chi nay s6 quan L~ Thu~n TInh
dem di deu la nhiing quan tinh nhu~ ! The ma d¢ng co vi~c la xin tMm quan, t~i
sac v~y ? V~y truyen Chi nghi~m qua. Nay dii sai bQn L~ Van ThI:lYdem s6 quan
thilng tr~n tien den hi~p ll!c d~p gi~c. L~ Thu~n TInh, nguai phai c6 tien l~n giet
gi~c, danh du6i chUng ra kh6i ba c5i, cho sam duqc thanh congo Neu con ch~m tre
quanh co khong chiu c6 gilng, thl clii gUC1IlgDuc Long ch~ng xa dau !".

Binh thuyen cila bQn Tham tan Truoog Minh Giang, Nguyen Xuan va Tan
Woog Truoog PhUc DTnh d~o Nam Vang, do Bi~n Ho tien den ben BOng Long, d~
l~i do 1000 bien binh, ily cho PM v~ uy dinh Villam la Ton That Tuang va V~ uy
chu quan la Thai Cong Trieu, dong l~i

a

day di~u khi~n vi~c nii bilt gi~c

a

BOng
Xui. Roi dem hoo 2000 bien binh thee duang b¢, tien den phil Ca Go. Quan twin
tieu phia truac bilt duqc m¢t tu binh Xi~m, tra h6i biet r~ng

wang

Xi~m la Phi Nhii
Chat Tri, sau khi bi thua

a

Chau D6c lui ve Phil L~t, co chUng 3000 quan va 60 that
voi, chia lam 3 don

a

hai ben ba song Ti~u Da dong gift BQn Giang lien dem vi~c
nay tau len. Roi l~i tu cho b¢ Binh noi : "Phil L~t giap vai Bilc Tam BOn ben Xiem,
BOng Xui giap vai Lo Go V~t nuac ay. Nay nghT nen chQn dat

a

hai phil ay ma d~t
don canh giU, thl dil bilo v~ cho toan h~t Chan L~p".

B¢ Binh dem vi~c ay tau bay luon th~. Vua dl:l : "Gi~c Xiem dii tUng thua dau,
ch~y tr6n, con dam d~t doanh tr~i trong dia giai Chan L~p d~ ch6ng qr l~i, cMng
qua

y

mu6n be ngoai lam ra vi: m~nh d~ tl! bilo v~ do thai. Nhung cai tinh thlln
"nghe gio th6i h~c k~u cilng sq,,(I), the tat ch~ng th~ dUng viing duqc nao. Nay
chinh la luc nen thua thilng du6i danh cho kh6i 10

ca

Mi. Va, truac day dii xu6ng
dl:l phai dl!llg m¢t don Ian

a

Bilc Tam BOn nuac Chan L~p va dii chuan y lai nghi
cila dinh thlln la cho d~t m¢t tan sa canh phong a cM cu6i dia giai Ba N¢n, nay l~i
tau noi hai phil Phil L~t, BOng Xui tiep giap dat Xiem, nen d~t thil sa a hai nai ay
thl dil bao v~ toan h~t Chan L~p. V~y chuan cho : Khi tiep duqc dl:lnay, neu gi~c dii

(I) Qulin B6 Kien danh nhau v6i Tl!-Huy6n nhil Tan, hi thua hi)giap mil chl!-Y.Nghe thay ti€ng

</div>
(77)<div class='page_container' data-page=77>

D¢nil! ky -Quye'n eX)( -TlllfC 1~ICve'Tlulnll (6Nhdn Iloang de'

tron ra khoi ba coi thl dem qulln ve ngay ; ne'u chung can

a

trong dia giai Phu L~t.
thl nen tuy theo tinh hinh. cMm chuac ma lam. SO binh dong di tr~n ay ne'u du
dung dti danh dyp thl thoi ; ne'u xet can phai t~p hqp binh h!c cho hung h~u thl
dieu mQt nua bien binh d6ng

a

be'n Bong Long va lay them quan qulln Phien
niia. dti hqp h!c tieu trir. du6i he't qulln gi~c ra khoi ba coi. R6i.

a

hai pM Phu L~t.
BOng Xui. h!a ch<;mdia the'. dl!Ilg d6n Ian. lUll l~i m6i noi 300 quan qulln Phien dti
canh gW".

Ngay Nhllm Tuat. tie't Thanh minh. Vua tMn de'n blii ye't lang Thien Thl,l.

Truac nh~t kY. vua di duang tMy. de'n song Lqi Nong. tham lua. nMn len nui

san bcin. Bay toi khong quan ncing di theo vua. khong ai ch~m l~i chUt nao. Vua
thuang nglln tien Phi long cho h<;>.c6 tUng b~c khac nhau.

Vua nMn bao thl! L~i bQ Thuqng thu Nguyen Kim Bang va Ta ph6 do ngl! su
Phan Ba D~t rang : "D6 tuy la vi~c nhO. nhung ciing du ro tam long cua ke toi con
khi g~p vi~c bie't co gcing. nen d~c cach ban thuang dti yen ui d6 thoi ! Nhung. cac
nguoi la dia vi b~c d~i than. dn phai he't long he't suc. to bay mUll luqc hay dti giup
ich cho chfnh sl!. ha chi chuyen trach vao vi~c theo hau tam thuang ma thai u7".

Chu~n dinh : Tir nay. pham cac cu nhlln. giam sinh duqc di Mu b6 thl tir
Khlinh Hoa tra vao Nam va tir Ninh Binh tra ra Bcic. deu cho di ngl!a tr~m. vIla
vi~c congo

Trang t~p tau thinh an cua An sat KMnh Hoa la Le HIJUc6 n6i : "SO tu ph~m
phlit phoi di d6n Binh Nguyen. c6 de'n 48 ten. Nhu the' hoi nhieu. nay dti ca

a

mQt
noi. thl!c kh6 cho vi~c trong coi".

Vua dl,lrang: "Chi nhiing ten ph~m nao can tr<;>ngtQi. thl

M

l~i sung phoi ; can
thl chi a ve cac tr~m noi nguyen h~t dti quan thUc".

QUlln Xiem l~i xllm Ian cMu Ba Lan thuQc Cam LQ. Thl! Tuan pM Quang Tri
la Nguyen Tu lien pMi uy Uinh binh Nguyen Cfru Duc hi~p cung PhO quan co
Nguyen Trang. Phan Van Tuc. D~ng Van BOi va Nguyen Van Vlln mang 300 bien
binh va 2 voi tr~n tuc toc di danh dyp.

</div>
(78)<div class='page_container' data-page=78>

hi¢n duong bi giam, cho phep thao xieng xfch, cap khi giai, luong thvc cho chUng,
giao ngay Nguyen

Om

Duc dem di tong quan d~ chung duqc gAng lvc lam vi¢c
chu¢ct¢i.

Vua l~i ra l¢nh cho Thi lang quyen t~m c6ng vi¢c b¢ Binh la Duong Van
Phong, H¢ ly an quan phOng Tu~n phil Quang Tri. Khi Mn dnh thl thv Tu~n phu
Nguyen Tuc phai l~p tuc Mn quan thu Ba Lan, d6c suc nhii'ng binh va voi da phai
Mn til truac, li¢u co danh giiJ, cha khi quan bQnLe Van ThI:lYMn, thl hqp lvc yay

danh. L~i phai cho 10 that voi d~ thee di vi¢c quan.

De d6c d~o Tran TInh, dnh Ngh¢ An la U Thu~n TInh, danh nhau vai gi(lc
Xiem

a

d¢ng Giang Man, bi thua.

Khi TInh mai tai Giang Man, duqc tin gi(lc

a

phia truac kha d6ng, ben d6ng
quan l~i, l~p 5 d6n d6ng giiJ. B6ng quan gi(lc den danh d6n phia truac. Vien quyen
Ph6 v¢ uy Trang vo la Phan Van

Sy

chet t~i tr~n. Gi(lcdo b6n m(lt keo den, quan ta
nhieu nguai bi thuong, chet. TInh vila danh vila lui den Nga ba sach Tn1 cam, dva
ch6 hi~m

M

phong ngv r6i phi tu ve Ngh¢ An, nha tau xin Kinh di phai cho 3000
quan va 10 that voi tr~n den gap d~ h¢i tieu.B6 chinh Nguyen Dlnh Tan va An sat
VU Dinh, tuc thl lVaphai thV Ph6 v¢ uy v¢ Dinh vo la Hoang Van Quy mang 100
quan den tan

sa

Quy Hqp, d6ng giiJ quan luong lam thanh the CUll vi¢n

a

xa. R6i

bQnTan dem tlnh hlnh b~i tr~n tau len.

Vua phe rAng: "ThVc dang gi~n v6 dmg !KMng nga Le Thu~n TInh l~i bat
tai nhu v~y, rat phl:llong ta uy thac !".R6i xu6ng dl:lrAng: "Nguai Xiem quay r6i

a

Tran 1mh, chAng qua t~p hQp nhiTngquan Man, L~o, vi¢c tieu tril kh6ng phlii la
kh6. The ma Le Thu~n TInh chAngc6 m¢t muu ke gl, da chAngl~p duqc c6ng l~i
con lam 10 vi¢c !Dang ly phlii chieu quan phap, trirng tri n(lng, nhung nghi vi¢c
chQn dung nguai duong thieu, nen hay cach luu, d~ cha xem sV c6 gAngsau nay.
V~y TInh phlii lam the nao, ki~m di~m l~i quan d¢i, chQnch6 hi~m yeu, d6ng quan
ch(ln giiJ, cha khi quan quan keo den d6ng du, se hqp suc h¢i tieu, bAtgiet cho s~ch
quan Xiem. Thua keo nay, bay keo khac, ngo h~u chu¢c duqc d6i phftn t¢i truac.
Neu van cu nhu cU,kh6ng l~p duqc c6ng tr~ng gl, thl tat se bi xu thee quan phap,
kh6ng tha. Con Phan Van

Sy

duong truang lieu m~ng, chuan cho thvc thl:lngay, va
chieu theo pham tr~t, cap tien tu tuat, l~i thuang 20 l~ng b~c. Nhii'ng binh si chet
tr~n m6i nguai duqc thuang 2l~ng b~c, bi thuong m6i nguai 2 quan tien".

</div>
(79)<div class='page_container' data-page=79>

D¢ nh! kj - Quye'neX)( -Thtfc l/f-c ve'Thanh

16

NJu2n hoang de'

dinh Th~n sach d~n Ngh¢ An, theo quan thu Trful TInh, dyp gi~c. L;;li cho chuy~n
vipl5 v;;lnvien d;;lnsung di~u sang

a

kho trong Kinh di Ngh¢ An.

B6 chfnh Nguy~n Dinh Tan va An sat Vli Dinh dnh Ngh¢ An tau noi : "Co ten
Hnh

a

v¢ NM't thu()c HihJ bao la Thai Van TUOng tit Tra'n Ninh ve noi rAng : Truac
day, Tra'n Ninh thua tr~n, y bi gi~c bAt dAn d~n m()t n<1itr;;li quan, tha'y d~u la Hnh
man cu tru ; deu qua'n d~u Mng khan trAng. Ng6i

a

giiIa la m()t chu tuang, h6i toc,
tren tran d~ m()t chom toc tron, minh khoac vai hoa man, che lqng Yang, cac ti
tuang d~u pM phl;lC

a

phfa truac cM ng6i. M()t ch6c, tha'y ten Ki¢u Hu6ng cling gqt
d~u nhu ki~u tuang gi~c, d~n phl;lC

a

truac sil.n. Sau do, chUng dem y cung quan
quil.n bi bAt hon 30 nguai giai ve nuac Xiem. Dqc duOng, y nhil.n ban dem, tr6n
thoat, tra ve n<1idong quan cli

a

Tra'n Ninh, yAng l~ng kh6ng co m()t nguai, chi tha'y
thil.y ch~t ngOn ngang va nha cira dan cu bi d6t chay g~n h~t".

"Va l;;li, nhieu l~n bi~n binh tra ve dnh, dii d~n hon 120 nguai. Nguai thi noi
vi¢c khai bi~n la nguai Tra'n Ninh, ke khac l;;linoi cling co ca nguai Nam Chuang.
Nay cu nhu ten Thai Van TUOng dii noi, thi r5 rang dfch xac la cac ten nghich
Hu6ng va nghich Khuy~t ng~m dua quil.n Xiem d€n gi€t h;;liquan quil.n".

Vua dl;l b() Binh r~ng : "Nay Tra'n Ninh dii thanh da't kh6ng. Lli Ki¢u Hu6ng
l;;li bi quil.n Xiem beit di, thvc la lli chung tv chu6c la'y V;;ldi¢t vong, mua la'y cai
dau dan. Bil.ygia quil.n ta keo d~n cMc cling d~ dang lam vi¢c. Duy co m()t dUOng

a

Tra'n TInh, gi~c Xiem con hung hang. Da'y la cM c~n kip hon, ta dn phai ti~u
trit truac.

"V~y truyen dl;l cho bqn Kinh lugc Nguy~n Van Xuil.n, Ph;;lm Van Di~n, khi
ti~n quil.n d€n Tra'n Ninh, n~u gi~c dii tan va, tr6n tranh r6i thi cho rut quil.n ve ngay

; n~u con m()t vai toan ch6ng cv l;;li,thi phiii l~p tuc danh gie't thvc m;;lnh cho xt'rng
dang t()i l6i cua chUng. Khi xong vi¢c, cling phai tue t6c dem quan ve ngay, kh6ng
nen dong l;;li. Con c6ng vi¢c chieu an, pM dl;l va x~p d~t

a

Tra'n Ninh se do quan
tinh phai rieng nhiing vien chuc thfch dang d~n lam cling du nen vi¢c. Bqn Nguy~n
Van Xuil.n thi phiii mang s6 bien binh van quan Hnh tit truac, tim dubng chuy~n ve
Tra'n TInh, th6ng Hnh lu6n ca s6 bien binh cua bqn Le Thu~ TInh, phil.n phai di
danh dyp,

M

vi¢c quil.n mau dugc thanh c6ng. N~u Nguy~n Van XUil.nc~n t;;lm

a

l;;li
Tra'n Ninh, kinh ly vai ngay, thi cling phai vat la'y 600, 700 qUil.n,giao cho Ph;;lm
Van Dien ve truac, thAng tai ngay ch6 Le Thu~n 1mh dong quan

a

Nga ba (thu()c
sach Tru eArn) d~ h()i quan di ti~u cho kh6i ch~m trt~la vi¢c".

</div>
(80)<div class='page_container' data-page=80>

kh()ng biet h6i cai, l~i con dam t~p h<,>pnhau, belch buc qu~y nhieu don Ninh Bien.
Buang binh me mu¢i nhu the, tuang giet s~ch di, cling kh()ng phai la tham !V~y
xin sAc sai quan quan bAt giet thl,lc m~nh d~ tru ti~t het mam re nhiing loai co x~u.

Si Lam thl noi trong t~p t~u rang : gi~c van sau khi thua va, sao huy~t da bi
quet s~ch, chAng qua no thu nh~t dan cMu Bao L~c, roi pM tru<1l1gthanh the hao
do tMi. Nay d~i binh chia duang cung tien, hai d~o Cao Bang, Thai Nguyen dinh
ngay hgp Il,lct~n c()ng, t~:tnhien chUng kh()ng con duang s6ng, sam mu¢n roi cling
bi bAt. Khi binh dinh xong, phil dl,l yen ui cho dan an cUI~c nghi~p. On tr~ch, tin
nghia d~u dugc cam tMng phu phi, se th~y chan hoa quang cimh vui ve thai binh.

Vua dl,l dlnh than rAng: "B<,>nTran Ng<,>cLam la nhiing quan to m¢t dia
phu<1l1g,chAng biet tuyen dU<1l1gduc hOa d~ cam phl;lClong nguai, den vi~c khoan
hOng cho nhiing ke theo gi~c ra thU, dii co dl;l noi ro rang, l~i kh()ng biet truyen d~t
y nghia <1l1duc cua trieu dinh cho nguai tin, den n6i thang ll;ln nam qua, dang gi~c
kh()ng chUt thay d6i, thanh thii l~i phai qua m¢t phen danh d~p v~t va, thl!c da
kh()ng xUng dang voi chuc Vl;l!Nay Ho Si Lam l~i con tau noi : M¢t khi quan quan
keo toi, gi~c Man se bi bAt het va tuc thl tMy canh thai blnh. LOi noi do th~t co ve
khinh thuang va coi nh~ !Thii nghi : Trach nhi~m cua y

a

cM bien CU<1l1g,thl chuc

Vl;lcua y la nhiing vi~c gi ? Dii kh()ng thi th6 dugc m¢t muu ke gi d~ yen bien eanh,
d¢ng ty l~i lam phi~n tri~u dInh, phai sai tuang ra quan, roi l~i ban tan su()ng d~ cho
tAc trach, long tl,lhoi long co dang th~n kh()ng ?

</div>
(81)<div class='page_container' data-page=81>

D¢ nh;

kY -

Quye;l eX)( -Tlllic llf,c ve'TJuinh (6NJuin hoang de'

dl} dan, de dan vAn cu nghi nga e sq, thi quyet kh6ng tha t¢i duqc. D~o dl} nay, phai
dem tuyen bo cho bQn the>ml}c, the>ty d~u duqc biet".

Te>ng thong T~ Quang Cl! va Tham tan Vii Van Tu d~o Cao BAng tau n6i :
"Nhiing bi~n binh pMi di danh gi~c

a

Tra Linh, da tien thing den L1,1cTh6n, pM
tan sac huy¢t gi~c, chern va bAt duqc quan gi~c rat nhi~u. Du dang gi~c tron vao
rll'ng sau ho~c ch~y sang dia ph~n nha Thanh, kh6ng biet duang nao ma truy na.
Toan quan chi ta cua gi~c ciing c6 dua bi lung bAt duqc. BQn tMn da suc cho Ph6
lanh binh Van Hii'u Xuan vAn cu d6ng giii

a

dia ph~n Lan Chi, Cao BAng, cung vai
quan d~o Thai Nguyen, cUu l1'ngIan cho nhau. Duy c6 chi giiia va chi hii'u cua gi~c
thi V¢ uy Nguy~n Tien Lam hi¢p cung vai b<;mPh6 v¢ uy Nguy~n Van T~p, Ph6
quan CC1Nguy~n Van Di va Le Van $i, danh nhau

a

mo sAt xa Nghi B6, tu gia NgQ
den gia Than, gi~c phai rut di. Trong bi~n binh c6 ke bi thuang, bi chet".

Vua dl} dng : "Cu

ta

tau, cac d~o quan quan di ti~u, d~u c6 bAt va giet duqc
gi~c ca, duy c6 bQn Nguy~n Tien Lam kh6ng bAt duqc m¢t ten gi~c nao, ma bien
binh la c6 nguai bi thuang, bi chet. D6 thl!c bai kh6ng biet doc thuc quan sI hang
Mi tien len ma den n6i the. V~y Nguy~n Tien Lam, Nguy~n Van T~p, Nguy~n Van
Di, m6i nguai bi giang m¢t cap. Con U Van $i,

truac

vi lam hong vi¢c, da bi ph~t
giang bon cap, cho di dai t¢i l~p c6ng, nay l~i hen nhat nhu v~y, thi kh6ng tha thu
duqc. V~y phai cach chuc ngay, bAt lam Hnh sung lam ti~n khu, neu van con quen
th6i hen nhat, chun l~i thi cho dem chern d~u de rao

a

truac

quan".

Tu~n phu L~ng - Blnh la Le D~o Quang, mang han 500 bien binh va thu h~

den Cao BAng, hi¢p cung T6ng thong Cao BAng la T~ Quang Cl! ban b~c lam vi¢c
ti~u gi~c. D~o Quang lam sa tau len va xin nh~n t¢i v~ vi¢c khai hanh hC1ich~m.

Vua d1,1: "NgUC1inen co gAng, h~n ngay thanh c6ng, tat se c6 trQng thuang. Ta
ching chap trach 16i nhO".

Thl! Tu~n phu Hung H6a la Ng6 Huy Tuan tau n6i : "CU lai tham bao cua B~c
C~m Ke la the>Tri cMu Thu~n Chau, hi¢n c6

uac

4000 quan Xiem keo den d6n
chau Ninh Bien. Th~n da phai Suat d¢i Bui Van Huang dem 50 ten Hnh tinh den
doc suat cac th6 ty cac cMu xung quanh ch~n giii cac nga, va tu xin tinh San Tay
di~u quan va voi di h¢i ti~u".

</div>
(82)<div class='page_container' data-page=82>

quan TrA'n Ninh, TrA'n TInh xong vi¢c tieu tru gi~c Xiem, thl mQt dai dia phuong
nay c6 the khong can d€n quan linh, cUng yen duqc".

An sat Nguyen Muu, Ph6 lanh binh Nguyen Van Vng 0 dC;\oThai Nguyen
d6ng quan 0 mo thi€c, tham thinh duqc tin tuang gi~c la Nong Van Hoanh (em Nong
Van Sy, ngl;ly xung la Chanh quan Iii,Iii H~u thAng), Be'Van Huyen va Be' Van C~n
(deu ngl;ly xung Ia Th6ng che), hqp cimg Cai t6ng Kim Mii la Luong Quang Phuqng
va cac khoang trubng(l) ngubi nha Thanh la b<;>nTruong Xuong Xi t~p hqp be dang
d€n hon 1000 ngubi, d6ng 0 Long LUng. B<;>nMuu l~p tuc thee duang mli Tho Llnh
va song Bien Giang ti€n d€n mo Vl;INong d6ng ch~n rA'tnghiem m~t. R6i suc cho
ten nguyen Cai dQi hi¢u ll;lc Ia Dinh Quang Ti€n cho ngubi di chieu dl;l. LU Luong
Quang Phuqng deu dem sung dieu sang, guam, giao den trU<Jcquan xin dau thU va
n6i : B<;>nphan nghich Ia Hoanh, Huy~n va qn nghe thA'y quan quan ti€n buc,
chUng dii tr6n vao van Trung. B<;>nMuu ben ban nhau, dinh ngay theo duang mo
T6ng Tinh, di tAt d€n B~ng Thanh, c6 DC;\o(each Long LUng mQt ngay duang), chb
tin Cao B~ng tra lbi, se tim duang d€n thAng van Trung hQi tieu. R6i lam

so

tau
len, va n6i : Nhiing phC;\mnhan tr6n lui 0 Thai Nguyen la ngl;ly chanh ph6 d6c v~n
Ha Thiem Ngan va Luong Hiiu Duc, tA'tca 6 ngubi, dii ra thu va dii duqc cho di

tong quan de gAng suc chuQc t¢i.

Vua phe r~ng : "B<;>nnguoi lam vi¢c rA'ttrung co nghi. Ta rA'thai long. Dii gAng
lC;\igAng them cho chOng thanh cong, tA'tc6 tr(,>ngthubng. Dinh Quang Ti€n lam
vi¢c chieu dl;l dAc ll;lc, truac hiiy truyen Chi ban khen, chb khi l~p duqc cong trC;\ng
ro r¢t, se c6 Chi sau".

D6i ten d6n Ninh Bien dnh Tuyen Quang la d6n An Bien.

T6ng d6c Le Van Duc va Tham tan Nguyen Cong Tru, dC;\oTuyen Quang, ti€n
d€n dnh thanh Tuyen Quang, duqc tin hao Liinh binh Nguyen Van Quyen 0 d6n An
Bien, qua song Lo, lui ve Ba Ph6 (thuQc xii Binh Sa, chau Vi Xuyen), hQp vai Liinh
binh TrA'nHiiu An va V¢ uy To Hu¢ van, lien truac phai PhO quan co Nguyen Duc
Chung, Tran Van Ll;Ic gA'pd€n ti€p tffig, r6i mang dC;\iquan k€ d€n sau. Lam

so

tau
len va n6i : "B<;>ngi~c dii lA'nqua Vi Xuyen. Pham cac duang l6i qua lC;\ideu bi ngan
ch~n, Luong thl;lc, quan nhu rA't kh6 chuyen v~n truac duqc. Dii bAt th6 dan cac
chau Ham Yen, Thu Chau, chi duqc c6 800 ngubi cho dai tai di theo quan, nhung
duang sa hiem tro, m6i Ian chi tai duqc 400 phuong, e ti€p t€ khong du, rA'tlA'ylam
10ngC;\i".

</div>
(83)<div class='page_container' data-page=83>

D¢ nh! kj - Quy€n eX)( -Thlfc l/!-cve'TMnh

16

NJuin hoang de'

Cao BAng tau bao, vi¢c tieu trir luOn duqc thl1ng l¢, quan gi~c dii gan tan. D~o Thai
Nguyen, quan quan di de'n dau, cac phu me va th6 ml,lc deu keo nhau ra don, dau
hang va hi¢n dUC1Ilgtie'n v~ BAng Thanh, c6 D~o de h~n ngay h¢i tieu. Nhu v~y thl
sl! CC1rat thu~n lqi va co tM dinh ngay di de'n thanh cOngo Du dang cua gi~c bAn
~ien con dam hung hang, ch~ng qua chi nhu cMu chau ch6ng xe, tl! chOng di de'n
cM chet. cac nguC1inen mau mau tien len, sam thanh cOng lan, de yen coi bOoCon
nhu binh lUC1Ilgla vi¢c t6i quan tn;mg. Ngay nay d~i binh dii den, uy phong lirng lAy,
du dUOng tMy, dUOng b¢, quan gi~c ha co the ngan can duqc ? can phai tlm cach

chuyen chb de tiep te duqc chu dirng muqn

ca

xa xoi hiem trb, ma lam 10 cOng
vi¢c. Lanh binh Nguyen Van Quyen chu~n cho cach lUll, duqc di tong quan de gtmg
suc chuOc tOi"..

'.

Tuan pM Le Quang Hy va An sat Nguyen Eli Than, tinh Ninh Blnh, tau noi :
"Truac day, vang m¢nh truyen hich chieu dl,l nhung ten ph~m con tr6n tranh. Hi¢n
dii phai nguai di khfip ba huy¢n An Hoa, Phl,lng Hoa, L~c Th6, dung mQi cach hieu
dl,lkhuyen bao, nhung chua thay chUng quy thu~n. Chi co Dinh The D¢i, Dinh The
Duc b Th~ch Bi dii uy thac ten tong ph~m la Dinh COng

Y,

Quach PhUc Hien de'n
tinh dau thU. Thie't nghi : Vi¢c chieu dl,l nhung ke nhi tam, khOng the h~n trong
mUC1ilam ngay ma thu duqc cOng hi¢u. Hu6ng chi nguai Man

ma

t6i, bi che lap,
kh6 hieu dl,l, neu bach qua thl n6 nhu con hUC1Usq giao, ch~y bila, ch~ng kip chQn
duOng, the tat phai lui sang h~t khac, thll~i them m¢t toan gi~c niia. Cho nen, nay
c6 m¢t vai dua tong ph~m maira dau thU thl dung quyen bien tha cho ve, de chUng
coi do lam m¢t 16i thoat, maimong tiep tl,lCquy thu~n duqc".

Vua dl,l rAng: "Truac gia, cac nguC1ithira hanh khOng nen cOng tr~ng gl, dang
ly phai trirng ph~t. Nhung nghi : Con co m¢t vai ke ra thu, chua de'n n6i hoan toan
khOng, cho nen con co tM r¢ng them cho ky h~n, cha xem hi¢u qua sau nay. Lii
Dinh The D¢i mai ra thU, deu duqc khoan tha. L~i gia h~n cho them 3 thang niia,
cac nguC1iphai c6 gfing lam vi¢c pM dl,l, khie'n cho dan chUng duqc nay nb,biet ro
duc hoa cua trieu dlnh ma h6i dan sua d6i. Ne'u qua h~n, khOng co cOng hi¢u gl, thl
cu cac nguC1ima hei t¢i".

KhOng bao lau, bQn ph~m nghich tr6n tranh ra dau thU duqc hC1Il30 ten. Trong
coi duqc yen dOi chUt.U Nguyen Hy truac bi cach lUll, nay duqc d6i la giang b6n
cap; Nguyen Eli Than bi giang hai cap, nay duqc khai phl,lc m¢t cap.

</div>
(84)<div class='page_container' data-page=84>

Cho : Tn1n van van lam V~ uy v~ H~u nhi dinh Vii lam; NgO van Tr~ch lam
PM v~ uy Tien v~ TMn co ; TOn That DuOng lam Ph6 v~ uy Trung v~ HQ lang ;

TOn That Diic lam Ph6 v~ uy Tien v~ HQ Lang ; Ph~m Van Lqi lam PM v~ uy
Trung vo dinh Thiin sach ; Nguy~n Tn;mg Tinh lam Ph6 v~ uy Trung v~ Long vo,
vAn linh chuc thi v~, kiem quim cac dQi tuc tf\,lc va ty Tran phil ; nguyen Ph6 v~ uy
Tien v~ dinh H6 uy la Ph~ PhUc Quang vAn ham PM v~ uy, hi~p linh chuc Thi v~,
chuyen cai quan cac v~ ty, dQi : Tai Hoa, Dl,lc Bao va Ly Thi~n.

Vua dl,l NQi cac rAng: "Tir nam ngoai den nay ta liim khi nghT den cac nha,
cOng vi~c b~n rQn, cho nen h~ c6 ai ph~m sai Mm, pMn nhieu deu xu khoan Mng.
Giin day, xet ra, chi nhiing dUOng quan con biet h6 thyn ma c6 giing, con nhiing ta
Hinh, l~i thuQc thl VIhinh pMp nhy, l~i d~ ph~m, diin diin sinh ra tr~ nai. Nay khOng
tM khOng c6 mQt phen chan chinh l~i d~ giU nghiem ky lu~t trong quan truOng.
Hu6ng chi cai d~o van vo luc long, ciing c6 luc ch*t. Nuac nha l~p phap, neu chi
chuyen dung khoan Mng ca thl lau ngay sinh tr~ nai, sau nay lUll t~ biet dau cho
cung ! V~y thOng dl,l cho cac nha thuQc cac bQ, vi~n

a

Kinh : Pham dii tUng ph~m
mQt vai liin sai liim, dii duqc ran bao ma khOng biet sq hiii h6i cai, l~i con ph~m
nua, thll~p tuc chi~u thee pMp lu~t trUng ph~t n*ng them, quyet kh6ng tha thu nua.
Liin nay, ta dii dinh ninh d~y bao, thl phai biet khuyen bao nhau miii miii cham 10
cOng vi~c, cha d~ vuang minh vao phap lu~t ma miic tQi tinh. M<;>ingubi deu nen
kinh can !".

Sai hai vien suat dQi thlly quan mang binh thuyen d6c suat hQ t6ng doan
thuyen chaluong mien Biic, di Nam Dinh, Ha NQi, hi~p cung phai vien cua cac tinh
ay, cha cac cua cOng ve Kinh dang nQp. Tir nay, cu thee l~ nay ma thi hanh (l~
truac, phai mQt vien quan v~ d6c v~n).

Dinh ro l~ cap luong di dUOng cua binh linh.

</div>
(85)<div class='page_container' data-page=85>

CHINHBIEN

D$ NH~

KY -

QUYEN

CXXI

THVC Ll)C

vt

THANH T6 NHAN HOANG

DE

Giap Ngq, nam Minh M¢nh thu 15 [1834], mila xuAn, thang 3, duy¢t dinh,
tuyen Hnh 0 cac tinh Thua Thien, Quang Nam, Quang Ngiii, Quang Blnh va 6
huy¢n Ha NQi (Kim Bang, Duy Tien, Thugng PhUc, PhU Xuyen, San Minh, Hoai An).
Sai HiiU thi lang bQ HQ la Vii Duc Khue, V¢ uy v¢ cAm y la Bili C6ng Huyen,
T6ng d6c Blnh - PhU la Vii XuAn can, An sat Quang Ngiii la Nguyen Duc HQi, Ta
thi lang bQ Hlnh Ia Nguyen C6ng Hoan, thl! An sat Quang Blnh la Ng6 Duong Hl;lO,
HiiU tham tri bQ C6ng la Hoang Van Dien, V¢ uy dinh Vii lAm kiem liinh d~ d6c

kinh thanh la Hoang Van An, Lang trung bQUla Vii XuAn Di¢u, chia nhau di lam
vi¢c. Khi danh sach t6ng s6 dang len, ciing c6 tinh nhi~u nguai mm dang bl;l, trQi
han s6 dinh nam truac (Thua Thien: han 4600 nguai, Quang Nam : han 7500
nguai, Quang Ngiii : han 4100 nguai, Quang Blnh : han 2600 nguai, Ha NQi : han
3300 nguai).

</div>
(86)<div class='page_container' data-page=86>

o

Kinh ky c6 mua. Vua bao thi than rAng: "Horn vua r6i, bQn Kinh doan Tran
Tu D'inh thAy lau khong mua, xin dao vii. Ta bao : Trong 3 ngay nua th€ nao ciing
mua. Nay qua mua thl;lc. D6 ciing la phOng dmln, may ma trung thOi. N€u bao bi€t
truac trai ma trm khong lam tnii ll;li,thl chi c6 b~c thanh nMn xua mai duqc nhu
v~y, ta dau dam tl;lnh~n di6u d6. Ta chi mong : sau trai ma yang theo thai ti€t cua
trai thOi !".

Vua bao Phan Ba Dl;ltrAng: "B<;mkhoa dl;lO,hAng ngay chau hau ben ta, nhiIng
khi lui, tai dubng c6 ve kha quan, nhung trong d6 hi6n hay khong, chua bi€t ro
duqc. Mu6n thu thach bAng lai n6i, thl ke c6 khau tai, thubng n6i qua Sl;lthl;lc ; ke
thanh thl;lc chAt phac, thubng ll;lin6i kern. N€u can cu vao d6 ma dung hay bO thl

chiing lam sao? Nguoi nen xet xem ai la nguai dang dung thl cat nhltc len".

Ll;li n6i : "Ta tu nha rat ghet nguai n6i d6i. Biet duqc ai n6i d6i, thl khong M
tha thu bao gia. Horn vua r6i, xem thay su chep vua Thai T6 nha Minh c6 cho dl!llg
m(>t tam bia 0 trong cung, khAc may chu "N6i can b~y thl chern". Luc mai ta ciing
cho la phai, nay nMn ngh'i : Pham nguai n6i d6i, xet v6 tlnh va 19,ciing c6 n~ng
nhy khac nhau, ha nen nhat thiet tri t(>ica ? Ta 0 trong cung, nghe 0 ben cl;lnh c6
ti€ng ho, hOi, hQ ch6i la khong. Nhu v~y la hQ

sq

ta ma phai n6i d6i, thl c6 t(>igl !
Xua, vua Thuan hay hOi va hay xet doan. Thl;lc nen noi theo. C6 di6u la nhiIng b~c
vua cMa, c6 nguai xet doan sang su6t, c6 ngum xet doan ha khcic ; hay, do do day
ll;lic6 khac nhau".

Le Van Pham, dau dang gi~c 0 Ngh¢ An, d6ng loa vai Iii phl;lm tr6n la Hoang
TrQng Ki~u 0 Thanh Hoa va Nguyen TrQng Lien, Phl;lm Van Ninh 0 Ha TInh, gQi
nhau t~p hqp 0 nui Xe(l) (chb giap giai hai dnh Thanh - Ngh¢), ngt;ly xung quan
chuc (d6u ngt;ly xung la dl;li tuang quan), quay nhieu cuang b6c dan dia phuong.
Tinh phai quy6n sung Ph6 v¢ uy v¢ Phan vo la Nguyen Dlnh PM hqp cung vai PhO
v¢ uy phong thU thanh Dien CMu la Nguyen Cong Can, dem quan h(>i tieu. Can
tien truac, g~p pht;lc binh cua gi~c 0 Chi Khe (thu(>c vung Thuqng Dl;lO,huy¢n
Quynh Luu) ; PM 0 sau, CUllUfig khong kip, nen bi gi~c danh thua. Bi6n binh c6
nguai bi thuong vong. Quan dnh la bQn Nguyen Dlnh Tan va Vii D'inh li6n phai
them quy6n Ph6 v¢ uy v¢ Di¢u vo la Tang Thap dem quan va voi di ngay d~ hi¢p
suc tieu tru.

</div>
(87)<div class='page_container' data-page=87>

D¢ nhj ky - Quye'n eXXI - Th'!c ll:lcve'TJuinh

16

NJuln hoang de'

Trong t~p thinh an cua T6ng d6c Son - Hung - Tuy~n la Le Van Duc c6 n6i :
"Nhi'ing t~n thu phl;lm th6 man bNinh BInh, Hung H6a cho den Tuyen Quang, Cao
Ba.ng, chua m¢t ten nao bi xu an. Gi~c cUOpbSon Tay, Bitc Ninh cling con nhieu
dua lQt luai, hIc an, h1c hi~n kh6ng thucmg. Neu nay cac neri dua nhau n6i len, lam

chia se binh h,lc cua ta, e c6 cai 10 ng6 cM nay hOng ch6 khac. Tirng thAy mua d6ng
nam ngoai, c6 chieu ra <1Ilcho cac ten phl;lm tr6n tranh b vung tir Ha TInh trb ra
Bitc, duqc phep ra thU, do dia phu<1Ilgtau len d~ cham chuac khoan ghim. Den nay
dil gAn b6n thang ma it thay c6 ke ra thU. Chitc chUng con sq sau khi dil thU, chua
duqc tha hlln d~ ma h6i cai, cho nen chUng con nghe ng6ng. V~y nghT: ngoai phap
lu~t, nen dung quyen bien, may dB'c6ng vi~c. Neu duqc d~c bi~t xu6ng dl;lra <1Illa
chi trir nhi'ing ten dAu so dl;ligian, dl;liac nhu nghich van, nghich Qn, kh6ng th~ xa
t¢i, con ngoai ra, bat lu~n nhi'ing dAu dang, hay dong loa, deu cho dAu thU, khoan
thu, va gia them ky hl;ln. CO m¢t phen dl;li xa nhu v~y, ngo hAu chUng biet ro con
ducmg s6ng mai dam 16 dAu, ra m~t. Nhi'ing ten dAu so ra thU nhieu, thl nhiing ke
tong dang tI,l nhien giili tan. Roi nhan d6 ll;li sai chung gitng suc di bitt nhi'ing ten

phl;lm khac. Tubng d6 cling la m¢t manh kh6e d~ d~p gi~c".

Vua pM: "N6i cling c6ly

M

thong tha ban ll;lise cho lam". Roi xu6ng dl;lra.ng:
"Vi~c gia <1Ilcho nhi'ing ke phl;lm tr6n tranh duqc ra dAu thU, hi~n dil c6 to chieu roi.
Nguoi la quan to m¢t dia phu<1Ilg,neu biet th~ hi~n duqc long tin nhu que "Trung
phu" kinh Djch dil n6i thl du den loai lqn hay ca cling earn h6a duqc, hu6ng chi la
nguoi ? Nay trai hang tuan hang thang ma nhi'ing ke tr6n tranh van chua ra thU, neu
chllng phai l6i VI cac nguoi kh6ng biet tuyen dU<1Ilguy duc cua trieu dinh

M

cho
nguoi ta tin tubng, thI16i tl;liai ?

"Nay Le Van Duc hi~n duqc phai di d~p gi~c, v~y chuan cho nhi'ing vien h¢ ly
an tri~n phai tim mQi cach ma hi~u thi. Ke nao biet th~t long sua d6i thl ke thanh
danh sach d~ cho chi cho khoan giam, neu con cam long buang ngl;lnh thl dil c6
hinh phap cua Nha nuac, quyet kh6ng c6 ly gi do dV khoan thu duqc. Nhu v~y d~
cho chung deu biet m~nh l~nh cua trieu dinh la rat dung, ai nay n~n nghTll;li, an nan
h6i l6i sam quay dAu trb ll;li".

</div>
(88)<div class='page_container' data-page=88>

sai phai, d~ khi g~p vi¢c thlnh linh, de ~ Ung pM. Nhii'ng nguai duqc tuy~n m9 ay

khong can dan xii cam keto Neu co ten nao tr6n tninh, thi l<;lim9 nguai khac dien
vao. Nhu v~y thi nguai cung thieu co sl! giup do, ke du diing co sl! bo bU9C, ma phil
huy¢n cling khong con lay

ca

la khong co quan ma tr6n trach nhi¢m duqc. Thiet

wang

nhu the cling la m9t cach b~t gi~c

M

yen dan".

Vua phe : "Vi¢c nay ta cling dii nghl tai, nhung e rAng chua tMy cai lqi ma dii
thay ngay cai bat ti¢n. Hiiy d~ thong tM se ban xem". L<;lidl,lrAng: "Quan Hnh quy

bthl!c dl,lng ma khong chi c6t co nhieu. Neu m9 bila trong dam ngo<;litich, khong
can dan xii cam ket, thi nhii'ng dua du con, du diing tham lucmg, tien, tranh nhau ra
Ung m9. Luc thuang nh~t co sai phai, khong khoi nhieu dan, luc bien giai hii'u sl!,
tat

W

tr6n tranh nhieu. Nhu v~y, ching nhii'ng t6n phi ve vi¢c nuoi Hnh, rut CI,lC
khong dung duqc vi¢c ma t¢ h<;likhong xiet k~. Thl!c la co nhieu cM bat ti¢n.

"V~y nay chuan cho nguai chi nen nang suc phil huy¢n lUll tam ve vi¢c tuan
phong. H<;ltnao s6 binh it,luc lam sl!, co th~ t<;lmm9 hucmg dong cho du dung; khi
xong vi¢c, l<;licho ve. Nhu the dii khong co cai phien phai m9 Hnh, ma van co cai
hi¢u qua ve vi¢c dyp yen gi~c cUOp, bat tat cu pMi pM trucmg con s6 khong thiet
thl!c ay lam gi".

Trong t~p thinh an cua An sat L<;lngSan la Tran Huy Phacco noi : "Dan trong
h<;lt,truac day, bi th6 phi quay nhieu, co nhieu nguai bi gi~c cuang ep dl,l db theo
chUng. Nay du dang gi~c Ian tr6n vao rUng sau, dua thi bi b9 bien b~t s6ng, dua thi
bi tMn lang bAt giet. Nhii'ng ke theo gi~c c6 nhien theo phap lu~t khong th~ tha thu,
nhung neu cho chung duqc sua lbi, d6i mai thi cling la cai duc hieu sinh".

Vua dl,lrAng: "KMng tri t9i nhii'ng ke bi ep theo gi~c,la long chi nhan cua b~c
vucmg gia. Truac day, thay trong h<;ltnguai tM phi Ian tran, nhieu nguai bj chung
ep theo, cho nen dii tUng xu6ng dl,l : nhii'ng nguai bi gi~c ep theo deu cho duqc d6i
mai, khong can tam nii, bao bk V~y thi ke nao dii bi bien binh hay tMn xii bAt giai

r6i, neu xet thl!C qua la d6ng loa thi cu theo dl,l ma lam, co gi la khong nen ? T<;li
sao l<;licon phai colai thinh cau nay, rat la cau n¢ !"

"V~y nay cho phep xet nhii'ng ten ph<;lmhi¢n ducmg bi giam, tril nhii'ng ten
chinh yeu ph~m va thu yeu ph~m, t9i khong th~ tha, con nhii'ng ten bi ep theo gi~c
deu tha ngay het".

Thl! Tuan phil Hung Hoa la Ngo Huy Tuan, trong t~p thinh an, cling co xin tha
cho nhii'ng ph~m nhan dii theo gi~c ma tl! dau thU. Vua ra l¢nh cho chi~u dl,lnay ma
nMt lu~t tm hanh.

</div>
(89)<div class='page_container' data-page=89>

D¢ nhi kj - Quy€n eXXI -Thl!c l~c ve'TJulnh (6Nhdn hoilllg de'

phil The;>xuan 1a Quan Da, Tam CMu, The;>xuan, Lang Chanh thi

a

thU9llg du song
Luang ; eac huy¢n CAm Thuy, Quang Dia thu¢c phil Thi¢u H6a thi

a

thU9llg du
song MiL

Truac

gia phil 1y.The;>xuan thi d~t

a

Loi Duong 1a mi~n tren phfa nam
song Ma ; phil 1y.Thi¢u H6a thi d~t

a

Thl;ly Nguyen, 1a mi~n duai phfa bile song
Luang. Ma suot m¢t dai song Ma khong c6 gi de khong che phong nglJ. Huong chi
phil Thi¢u H6a thong tri bay huy¢n : Dong San, ThI;lYNguyen, An Dinh, Vinh L¢c,
Th<;lchThanh, Quang Dia va CAm Thuy. Neu phil 1y.d6ng

a

Thl;ly Nguyen, tiep giap
vai huy¢n h<;ltDong San, thi phfa tren tai huy¢n CAm Thuy each den bon, nam ngay
duang. Duang sa khong duqc trung d¢, da khong ti¢n cho nhan dan di l<;likhi c6
vi¢c cong, ma cac huy¢n

a

thU9llg du song Ma, m¢t khi c6 nguy cap, thi vi¢c earn
phOng l<;likhong duqc nhanh ch6ng. v~y xin dua phu 1y.Thi¢u H6a v~ An Dinh,
cM giap song Ma, che;>ndat xay phil thanh. cac vien quan phil, tri phil d~u d6ng

a

day, kiem 19'ca huy¢n An Dinh. Roi phai d¢ 200, 300 ten lfnh tinh v~ d6ng, cho 1¢
thu¢c vao phu de tuy tong di bAt gi~c. Khi yen 6n roi thi thOi. Con huy¢n Thl;ly
Nguyen thi d~t rieng m¢t tri huy¢n, vAn cho d6ng

a

phil 1y.cU. L<;liniia, cac cMu va
huy¢n th6 truac d~u cho phil kiem 19'vAn chua d~t chuc dau ml;lc. Nay xin nen d~t
m6i huy¢n m¢t huy¢n uy, m6i chau m¢t cMu uy, llJa che;>nnhiing nguai tM truac

khoe m<;lnhgioi giang sung b6 de trong nom cac vi¢c ki¢n tl;lng, thue kh6a, tuan
phong trong chau, trong huy¢n va thu¢c quy~n di~u khien cua cac vien tri phu,
quan phu kiem 19'ay.

"ve hai huy¢n Th<;lchThanh va Quang Dia, nay xin hqp l~i lam m¢t, d~t ten 1a
huy¢n Quang Blnh va l~p m¢t cai don huy¢n, lay lfnh tM thu¢c huy¢n ay d6ng.

"L<;liniia, trong tinh h<;lt,nam ngoai mat mua, nhieu Ian duqc mi~n, hoan thue
kh6a, ban re thOc va cho vay, cUng thu duqc SlJcap bach truac mAt. Nhung nghT :
Nhiing n<;lnh<;ln,11;lt,1aIe thuang cua so

trai.

Nay dem cai so th6c c6 h<;lnma hAng
nam thi hanh chfnh sach CUll d6i, thi tai chfnh c6 the dam bao thuang du duqc

</div>
(90)<div class='page_container' data-page=90>

yay lai nil'a. Nhtrng hfing nam, cu d€n cac thang hai, ba, tam, chin la luc giap h~t,
phat ra cho dan xa yay. D€n luc tni vao kho thi cu 10 thtrng phiii n¢p 1 thtrng th6c
hao. Nam nao cling lam nhu th€, thi du c6 g~p nam mat mua, ve pMn Nha nuac, da
do dugc thu phi ve vi~c dieu hoa CUll t€ ; ma ve pMn dan, cling tranh dugc cai 10

d6i kern".

Vua bao : "Vi~c xin xay phil thanh Thi~u H6a ra cM khac va bi~t l~p huy~n ly
Thl;ly Nguyen, vi dia h~t phil ay xa r¢ng, nen cham chuac va lam nhu th€, thl!c lam
vil'ng ben cho nai phien tran. V~y, chuan cho phai vien giam thanh d€n h¢i vai Tu~n
phil Nguyen Kha Bfing, di xem xet dia th€, ve thanh ban d6, lam t~p tau dang len

M

dgi Chi. Con nhu vi~c d~t nguai th6 lam huy~n uy, chau uy va vi~c hgp hai huy~n
Th~ch Thanh, Quang Dia lam m¢t va dung Hnh th6 d6ng, thi xet ra dng nhil'ng
chau huy~n nay lau nay vAn do phii kiem ly, cling da yen 6n, thanh n€p r6i, n€u nay
l~i d~t them vien chuc, chi cham vao vi~c thay d6i r6i bai, ha ch~ng l~i them phien
nhieu ? Con vi~c l~p xa thuang thi thai d~i m6i luc m¢t khac, phong tl;lc m6i nai
m¢t khac, ha nen cU'ng nh~c lam thee ? Hu6ng chi ngoai khoan thu€ chinh cung,

m6i mAu l~i thu 10 thtrng, chua chAc dan da vui long d6ng g6p. Han nil'a, trong khi
thu vao, phat ra, giil' sac dugc khoi sinh t~. Hai vi~c ay deu kh6ng th~ lam dugc".

Sau d6, chuan cho dai lam phil thanh Thi~u H6a 0 xa Phil Htrng (thu¢c huy~n
An Dinh, dia th€ bfing ph~ng, cac phia d6ng, tay, nam deu c6 lang m~c, phia bilc
giap s6ng Ma).

Thl! T6ng d6c Hai - Yen la Nguyen C6ng Tru c6 n6i trong t~p thinh an rfing :
"Tinh ly, Tuyen Quang ti€p giap vai huy~n Hung Quan thu¢c phii Doan Hung, dnh
San Tay. Tu tinh ly, d€n d6n An Bien h€t 8 ngay duang ; tu d6n An Bien do duang
An Dinh, BAcNhl! d€n Van Trung, h€t 5 ngay; n€u do duang D~i Mi~n, Ti~u Mi~n
di van Trung thi. h€t 8 ngay. Tinh su6t ra, tu dnh thanh [Tuyen Quang] d€n chau
Bao L~c, di dugc yen lanh cling da han mia thang. Nui s6ng hiem tro, deu thu¢c dat
cila tM ty, khi c6 vi~c xay ra, cha dugc tin bao ph~n nhieu qua ch~m kh6ng kip
vi~c. Phuang chi nhil'ng vi~c quan tr<;mgdeu do dnh San Tay dieu khien, Sl!di l~i va
dieu d¢ng phai hang tu~n hang thang mai xong. C6ng vi~c c6 khi bi tro ng~i va l~m
10 cling vi hinh th€ cach tro xui nen th€. Va lC;li,hai dnh Tuyen Quang, Thai Nguyen
ti€p giap vai nhau, nen hgp lam m¢t d~o, dai dnh thanh d€n An Bien, th6ng tri ca
Thai Nguyen, va d~t t6ng d6c

M

yen long mong moi cila dan chUng. HC;ltnay vi~c
thu€ kh6a it, chinh sl! dan gian, cho t6ng d6c kiem lu6n ca c6ng vi~c b6 chinh.

</div>
(91)<div class='page_container' data-page=91>

D¢ nil! ky -Quye'n eXXI - TlllfC l«c ve'TJuinll (6NJuin Iloang de'

tM xay quan ai ; phia nam con song co nui dA't, xay phao dai d~ vi¢c phOng thU
dugc nghiem. Nhu th€,

tv

thanh m(>tnai hi~m tra co th~

a

dugc. Ngoai ra, cac nai
xung y€u nhu D~i Mi¢n, Ti~u Mi¢n, mo son Bach Dich va An Dinh, deu dAp d6n d~
ngan chi;in ; nhiing cM bi nghen lA'p,quanh co, ch~t ht;p thl cho khai dao, sua ph~ng

M

d~ di l~i. Nhu v~y thl mi;it tay co th~ ch6ng giiI Bao L~c, Ll,lc Yen, mi;it dong co
tM trA'nap D~i Man, Vi Xuyen, mi;it nam co th~ kh6ng ch€ Hung Hoa, mi;it bac co

tM thong vai Thai Nguyen; thvc dugc cai th€

a

cM trQng ma tri ch6 khinh, ch~ng
khac gl than nguai sai khi€n chan tay v~y. V~n d(>ng da nhanh, tin tuc l~i nh~y, co
th~ ngan chi;in dugc nhiing cai chua nay mam, tieu tflI dugc nhiing cai khong yen
t'inh. R6i thay di;itnhiing ke dau truang

M

cai tri v6 ve dan, khi€n chUng noi khuon
theo phep, tai thA'm, mAt nhuan, thl khong qua ba nam, co th~ bi€n d6i th6i man
thanh phong tl,lCnguai Kinh, lau dai tuy¢t dugc m6i 10 bien giai.

"Co dieu la dai d6i tinh thanh la vi¢c nguai ta lA'ylam ng~i, co hai

ca :

M(>tla

a

An Bien, lam chuang rA'tni;ing ; hai la duang chuy~n v~ luang thvc kho khan. Than
da hai ba Mn tru tinh : An Bien d6i ng~n vai Ha Giang,

a

day chg ph6 lien ti€p,
nguai Kinh, nguai Thanh

a

Ian vai nhau dugc ph6n thinh. V a l~i, tu An Bien d€n
Tuyen Quang cung an m(>t con song, da cho can nghi¢m thl nuac hai nai khong
ni;ing nht; han nhau bao nhieu(l). Nay cho la lam chuang, ch~ng qua nguai ta thich
gan, ng~i xa do thai.

"Noi ve vi¢c nhu phi : H~t nay chA'tdA'tmau

ma ;

nui, eM nao cUng gieo tr6ng
dugc. Vua r6i nhiing cM than dii di qua thA'ythoc lua d~ 1(>

a

trong rUng, trong go.
Han 4000 binh dong di tr~n chuy€n A'y,su6t tu thang muai d€n thang ch~p, ma m(>t
xa Van Quang cung cA'p, khong thi€u th6n, thl du bi€t nhiing nai khac. Xet ra,
ru(>ng

a

day khong co s6 dien va cUng khong n(>pthu€. Nhiing dA'tco th~ gieo tr6ng
dugc con bo hoang nhieu. V~y thl chi phai chuy~n v~n luang thvc m(>tIan du dung
1l11anam. Sau nay, chieu m(> nhiing dan xieu

a

cac xa khai khan, r6i chi€u nhiing
dA'tthvc dii tr6ng cA'ydugc, cham chuac thu lA'ythu€, chua l~i d~ chi dung, co th~
day du, khong sg thi€u th6n.

"L~i niIa, cae

sa

mo yang, m6i nam n(>pthu€ tu 1 d€n 4 l~ng, m6i l~ng tinh 80
quan tien. Nhiing nguai nha Thanh lam mo, m6i nai tl,lt~p d~ ki€m an d€n tren duai
700, 800 nguai, deu la nhiing ke du dang tr6n tranh. Chung dao xe m~ch dA't,quA'y
nhi~u dan dia phuang thuang thuang gay ra xich mich. Ngay nQ, gii;ic Van di d€n
dau, chern gi€t bua bai d€n My, deu do bQn nay hua dang, giup no lam b~y ca. 56

thu€ yang thu nh~p A'y,co hay khong, deu khong dang k~. Nay hay xin t~m bat cac

</div>
(92)<div class='page_container' data-page=92>

mo v~mg dong cua. Du6i h€t v~ nuac nhil'ng b<;mnguai Thanh tl;lt~p ki€m an a d~y.
Sau nay, co ai xin trung, Cll quan dja phuang xet thVc, se chi~u theo cai l~ "HQ lam
vang" a Quang Nam ma danh thu€. R6i thuang cho ki~m soat, kMng d~ chUng tV
gi~u bat nhu truac. Nhu v~y, da dilt duqc cai 10 bat nga, ma ll,li lam d6i dao them
vi~c tieu dung cua Nha nuac.

"Han nii'a, truac gia, so bi~n binh thuQc tinh duqc phai di cac tinh na gi~c d€n

g~n mQt nua, so hi~n can tl,li ngli, sq di~u khi~n khong duo Nhil'ng th6 ml;lc trang
tinh va nhil'ng thU hl,lcua th~n, g~p khi co vi~c quful, k~ cling delc lvc. Nay xin cho
mQ ngubi l~p lam hai cabinh, m6i ca600 nguai. Ke nao mQ duqc 60 nguai, thl cho
lam su~t dQi, ke nao mQ duqc 10 dQi cho lam quan ca. SO linh mQ trong dam l~u
dinh nay khong nhil'ng co th~ dung

M

sai phai, ma nhil'ng ke khong co cancuac
ghi s6 sach cling co sv quan thuc. Nhu v~y cling la mQt each tang them quAn va dyp
yen gi~c".

Vua dl;l r~ng : "Tinh Tuyen Quang ti€p giap Thai Nguyen, ma An Bien ll,li la

nai trung dQ, hi~m tra co th~ lam can Cll duqc. Vi~c xin dai tinh thanh Tuyen
Quang v~ An Bien, cho thong tri ca Thai Nguyen va d~t t6ng doc d~ yen long mong
moi cua dAn, duang cling colY. Nhung, vi~c lam d~n d~n thl co th~ dva nhau ma de
thanh congo CM nay, d~t nhi~u rUng r~m, nguai, v~t can thua that. N€u nay dvng
tinh thanh a d~y thl thvc co nhi~u di~u chua ti~n. Hay cha sau nay bien giai yen
tInh, se ban chua mUQn.

"Can vi~c xin du6i h€t nguai Thanh lam mo v~ nuac, d~ ti~t cai m~m lam b~y.
Xet cai moi lqi nho mQn v~ mo Yang, co nhien tri~u dlnh cling chang can. Co di~u
r~ng nhil'ng nguai cung dAn ngol,li quoc da nha d~y d~ nuoi b6 my, vq con, n€u

chUng dam manh tAm lam b~y, da co phap lu~t, ha nen qua phong xa ma vQi du6i
chUng di u ?

"Ll,li nii'a, binh linh quy tinh, chang quy nhi~u. N€u kheo dl;lng binh thl so linh
thuQc tinh cling du dung vao vi~c tieu trit gi~c cuap, ha t~t phai mQ nhi~u nhil'ng ke
du dang di u6ng phi luang, tien lam gl ? V~y vi~c xin mQ linh lam hai ca,khong
ban d€n nii'a".

Doan Van Truang, T6ng doc Ha - Ninh, tAu noi : "Ke da ba song C<ii (tit
phuang Thl,lch Khoi d€n g~n tMn Han, dai han 340 trugng) d~ dB dong nuac xoi,
bao v~ chftn thanh d~t. Mua thu nam ngoai, nuac ll;ltlam la d€n han 100 trugng, xin
l~y bien binh sua dilp ll,li". Vua chuAn y.

</div>
(93)<div class='page_container' data-page=93>

D~ nhi

kY -

Quytn eXXl -ThlfC /LJCve'TJuinh (6NJuin hot2ng de'

Ngo,!-i uy dQi truang. erp b~c va khau phein ruQng luang deu

a

duoi c~m binh va
nQi thUy. The l¢ kh6a cong ve dQi truang va ngo,!-i uy dQi truang cling gi6ng nhu
c~m binh.

L,!-idl;!bQ Binh : B~t cu bien binh hay thu dan, ai gAng suc chieu mQ duqc linh
nay, deu thuang bfing c~p. Neu mQ duqc du mQt dQi, lien duqc thvc thu cMnh dQi
truang su~t dQi.

o

Quang Nam c6 2 thuyen gi~c Thanh len 1I1tn6i len

a

hai ph~n D,!-iChiem,
d6n cuop cua cai nhihlg nguai di buon, l,!-ilen ba d6t pM nha dan. Binh thuyen do
tinh phai, di danh, bAn giet duqc m~y ten. Gi~c lien giong buom ch'!-yve phia dong.
Khong bao lau, chUng l,!-iden cM bien me ngoai Thai C~n thuQc Quang Ngiii, cu6p
b6c roi di. Sau d6 bQ bien bAt duqc mQt chiec thuyen l,!-cua nguai nha Thanh

a

vling An Vinh thuQc Sa Ky.

Duqc tin, vua h,!-l¢nh cho quan tinh xet h6i va nhan d6 bao BQ binh rfing : "rB<;>n

thuyen nguai nha Thanh cu quen th6i cli, thuang lang yang

a

ngoai bi~n, mua l~u
g,!-o,roi g~p chb YAngnguai, nhan ke

sa

ha, d6n cu6p thuyen buon, tuang khong
phai chi rieng mQt chiec thuyen nay. Va, g~n day

a

hai ph~n Nam, Ngiii cling c6 hai
ba chiec thuyen gi~c bi quan quan du6i danh, tlm duang Ian tr6n. Hi¢n nay gi6 BAc
duang lQng, the t~t chung con an n~p quanh cac hai dao, chua the di xa duqc. V~y,
truyen dl;!cho cac tinh tir Quang Nam tra vao Nam toi Blnh Thu~n, phai nghiem suc
cac bQ bien tu~n duang va cac t~n

sa

sa,

phiii ngay dem di l,!-itu~n tra, thoan
thoAt dua nhu thoi, neu g~p thuyen l,!-nguai Thanh, c6 ve kha nghi, xet khOng phai
la thuyen buon, thll~p tuc bAt giai de xet tri".

H,!-l¢nh cho quan chuang ~n NQi VI;!pM : Tir nay pham vi¢c xu~t nh~p, thu chi
yang va b~c, deu phiii do chinh mlnh cAn luang, kiem nghi¢m, khong duqc nha tay
cac l~i vien. Den khi c~t de, cling phai chinh mlnh kiem soat vi¢c niem phong, d6ng
dau va d6ng kh6a ; neu c6 chb khong chu dao de xay ra vi¢c t¢ h~i thl ca chuang an
va cM tM deu nh~t lu~t bi tri t(>in~ng.

Vua bao thi thAn rfing : "Nay c6 mQt cai can, khi khong can gl thl thang bfing.
de v~t vao can thl co n~ng nhy. Ta cho d6i v~t khac cling nhu the ma thi't, cling
khong tMy thang bfing. Hai ba Ian nMn xet, khOng biet VI co sao. D6 la vi¢c nhO
truoc mAt con chAng phan bi¢n duqc, hu6ng chi mQi vi¢c trong thien h,!-c6 th~ phan
bi¢n duqc het u ?".

</div>
(94)<div class='page_container' data-page=94>

Vua bao : "Vi¢c do

de

se ban sau, chua mu¢n".

&;m Tham tan Tcucmg Minh Giang, Nguyen XuAn va Tan tucmg Trucmg Phuc
Dinh 0 dl,loNam Vang du6i danh gi~c Xiem, lu6n lu6n thcing tr~n.

TrU<1ckia, quAn ta d~n go Ca, co tin do tham bao nlng tuang Xiem la Phi Nhii

Chat Tri dong giii' PM L~t, ben chia dUOng deu ti~n : Giang va Dinh di dUOng ta,
XuAn di dUOng hihI ; h~n cung h¢i nhau 0 dat CAm B6ng - Can Thang. XuAn, dQc
duOng, g~p hcm nghin quAn gi~c co 30 that voi, bay tr~n san 0 khu rUng pM Ca
Lang. XuAn tuc thl d6c quAn ti~n danh. Gi~c thua chl,lY.Ta chern duqc 8 thu cap,
thu duqc sung lan, sung nhO cua gi~c. 13QnGii'mg, Dinh duqc tin, keo den tiep U'ng,
thl gi~c dii tan va, ben dong ll,li 0 day. Ngay Mm sau, sai quyen sung Liinh binh
Bien Hoa la Nguyen Van Hoa ti~n len truac. Mai di duqc d¢ 1 d~m thl vila g~p
quAn gi~c 3000 ten cung 50 that voi, tu PM L~t keo tai ho~c ch~n phia truac, ho~c
vong phia sau. Giang va Dinh d6n qUAnsan tai, giao chi~n may hqp, thl chern duqc
hcm 10 dau gi~c. XuAn d~n ti~p, ll,lichern duqc 4 tM cap nil'a. Cai d¢i dinh Than CO

la Nguyen Van Khach 0 m~t tr~n, biin sung luAn xa, gi~t duqc gi~c v6 ktS.Gi~c rut
lui vao rUng sau. Trbi gan t6i, quan ta ll,litro ve Ca Lang, dong ll,li. 13QnGiang cho
rAng, tr~n danh nay, Nguyen Van Khcich bim sung rat d~c hJc nen hiiy thuang tcuac

cho 2 ll,lng bl,lc.Linh di tuan phia tcuac b~t duqc 2 ten gi~c Xiem, cho dem ra chern
otcuac quan, r6i hao tin th~ng tr~n ve Kinh.

Vua pM rAng: "Danh nhau dii d¢i lu6n may ngay, quan ta ai ding rn¢t ducmg
mubi, dung khi cang tang, lu6n duqc thcing tr~n. Du tMy cac nguoi VInuac c6 g~ng
l~p len c6ng Ian nay. Ta quy~t h~u thuang kh6ng ti~c".

Gi~c Xiem dem tr6n. QuAn ta du6i d~n h~t mien bien giai, tro ve.

</div>
(95)<div class='page_container' data-page=95>

D¢ nhi

kY -

Quyin eXXI -Thl!C l~c ve'Thanh (6Nluin hoang de'

d6t tr~i, ng~m tr6n di. Quan ta ti€n thing d€n Phu L~t (cach BAcT~ BOn h<1llm¢t
ngay duang) de du6i theo, thl gi~c dii ra khoi coi. Quan Phien lung bat duqc bay
con voi cua gi~c Xiem

a

C~m Di~n, dem n¢p. BQn gi~c li~n xem xet dia th€ vung
nay, th4'y

a

phfa nam m¢t con sOng nhanh, co cai dOn Cll cua Chan L~p, trOng kha

I

cao rao, ben sai sua chua l~i (tuc d6n Tich Bi~n) va ch<;muy cho bQn quan phi~n la
Oc Nha Ma Ha Thi Na Ke dem 1000 lfnh Phi~n dong giu. R6i dinh ngay keo quan
v~ lam t~p tAu phi t4'u len, va noi : "L~ nao quan quan chi co h<1ll1500 nguai, gi~c
thl g4'p m4'y Ian. Nhihlg quan quan Phi~n tong chinh thl chi CO tM de

a

phfa sau lam
ti€ng ti€p Ung

a

xa ma thOi. BQn than dii cung voi cac tuang sl giao uoc : ai d6c
thUc binh dong danh lui duqc gi~c thl d~u c4'p cho "thubng cOng ngan bai". Tr~n
danh hOrn 4'y, bQn than dii theo dung lai giao uoc, thubng cho 46 nguai qucin v~,
su4'tCOva su4't d¢i m6i nguai m¢t ngan bai. Cai d¢i dinh Vu lam la D6 Duc T4'n va

quy~n sai D¢i trubng Nguyen Van Huy cung chern duqc tlIang gi~c thl thubng 20
l~ng b~c. L~i nua nhihlg nguC1idi tong quan tr6 suc chu¢c t¢i cung d~u c6 gAng,
hang Mi, cung k~ ca vao day, d¢ Chi".

Vua phe : "Xem

ta

tau, tMy quan ta 14'yit danh nhi~u, luOn IUOnthAng tr~,
lam uy vU nha vua duqc lUng lAy ra xa, khi€n quan cuang dich phai khi€p sq,tr6n
ch~y ra ngoai bC1coi, khOng dam manh tam nhom ngo nua. Do la cOng laD cua cac
nguoi r4't dang khen, ma long ta cung r4't duqc vui mUng, an ui".

R6i xu6ng dV rAng : "Gi~c Xiem keo theo ca nuoc sang xam lAn, IUOnluOn bi
quan quan danh b~i, phai nhan ban dem, Ian tr6n. V~y ma con t~p hqp du dang tan
tac

a

cu6i bien gioi Chan L~p toan ch6ng qr l~i. Kip khi quan quan toi, l~i dam c~y
nhi~u quan, ti€n d€n khieu chi€n, ch6ng cl! truoc ra m~t, th~t r4't dang ghet ! Quan
ta chi co h<1ll1500 nguai ma hang Mi ti€n l~n, li~n ngay danh du, gi€t duqc m¢t
d~i tlIang, chern duqc h<1ll50 thU cAp, thu duqc sung 6ng, khf gioi va voi tr~n r4't
nhi~u. Gi~c phai d6t tr~i, tr6n xa. Thl!c dang khen thubng rAt h~u de y~n ui long cae
tuang si

"Nguyen Van xuan xOng pha ten d~n, truoe l~p eOng d~u, ehuan cho t4'n phong
tuoe Tan KMnh ba, l~i thang thv Do th6ng, vAn linh T6ng d6e Long - Tuang ;

"Tru<1llgMinh Giang, cOng dUng thu hai, chuan eho t4'n phong tuoe Blnh Thanh
tu, l~i thang thv Hi~p bi~n d~i hQe sl, vAn linh T6ng d6e An - Ha ;

"Hai vien nay d~u duqe thubng :

</div>
(96)<div class='page_container' data-page=96>

"Tan tuang Truang PhUc Dinh duqc thang thl;lThan. tri b¢ Binh va duqc thuang
m¢t d6ng kim tien Phi long nho, l~i m¢t con trai duqc ermthl;l cam y hi¢u uy ;

"Nhfing ngum dl;lco c6ng tr~g la : cac quan v¢U Hihl Du, Nguyen Van Tinh,
Phan Van Di¢n, Nguyen Van Hoa, deu duqc thuang gia quan c6ng m¢t cerpva mOi
ngum l~i duqc m¢t d6ng kim tien Phi long nhO ;

"cac cai d¢i quyen sai, Ph6 qulin v¢ la Nguyen Luang Nh~m, Nguyen Van Duc,
Nguyen Vi¢t Thi va Tr~n Hung Bit!u deu duqc thuang thl;l tinh binh PM v¢ uy, tr~t
Chanh tu pham, vAn quan suert cac v¢ nhu cii ;

"Ky' d6 uy Truang PhUc Ba ciing duqc thuang thl;l tinh binh PM v¢ uy ;
"Cai d¢i Nguyen Van Khach duqc thuang thl;lPh6 quan co ;

"Ngoai ra, thuang thl;l chanh ph6 quan co, cai d¢i, d¢i truang 40 ngum ;
"DO Duc Tern va Nguyen Van Huy chem duqc tuang Xi~m, nay thuang tMm
80 l~ng b~c nii'a cho du 100 l~ng. DO Duc Tern l~i duqc thuang thl;l Quan co ;
Nguyen Van Huy l~i duqc thuang thl;l D¢i truang. MOi nguoi l~i duqc cerp 1 chiec
"thuang c6ng ngan bai" ;

"Nhfing suert d¢i di tr~n nay mOi nguoi duqc thuang 3 d6ng ngan tien Phi
long Ian ;

"Nguoi di tong quan : Tu Vl;lTruang Qu6c Dl;lng duqc thuang thl;l Chu sl;l ;

nhii'ng nguoi theo di lam vi¢c chu¢c t¢i : T6 Tran, Nguyen Van Blnh deu duqc
thuang thl;l Tu Vl;l; cac d¢i tMy quan la Doan KhAc duqc thuang thl;l tMy quan Ph6
v¢ uy. Tert ca deu cho theo Nguyen xuan, Truang Minh Giang sai phai, cho khi
binh dinh xong, khuyet dau se bO. Binh dong duqc thuang chung 5000 quan tien.

"cac tr~n vong tuang sl : PM v¢ uy Tien v¢ dinh Tien phong la Ta.ng Viet
Thanh duqc truy t~ng V¢ uy, tr~t Chanh tam pham, va m¢t con trai duqc thl;l erm
lam am y v¢ thi~n h¢, l~i duqc thuang tMm 30 l~ng b~c ;

"Ngo~i uy suert co co Trung diing la Nguyen Van Trinh duqc truy thu Cai d¢i,
tr~t Chanh ngii pham ; Ph6 suert co Nguyen Van D~o duqc truy thu Cai d¢i, tr~t
Tong ngii pham ; ca hai deu duqc thuang mOi nguoi 10 l~ng b~c".

L~i dl;l sai trieu th~ dem vi¢c danh duOi gi~c Xi~m tMng suc cho trong Kinh
va cac tinh ngoai deu duqc biet.

Sau do, vi Truang PhUc Dlnh chua c6 con trai, n~n erm thl;l cho em la Truang
PhUc Hao lam cam y hi¢u uy.

</div>
(97)<div class='page_container' data-page=97>

D~ nhi

IcY -

Quy€n eXXI -Thifc l~c ve'Thanh

t6

Nhiin hoang de'

dem di ma trao thubng ngay truac m~t ho~c may thanh ao ma cho hQ, kh6ng nen
ti€c. L~i chQn lay m¢t h<) v~, thj v~, ho~c Vii lAm cam binh suat d¢i, da di tong
chinh

a

Phu L~t, bi€t-tUCrngt~n tinh hinh vi~c danh dtfp ma l~i n6i nang dU<;1Cminh
b~ch thi cho di ngl!a tr~m, v~ Kinh de nha vua hOi chuy~n.

Tham tan H6 Van Khue d€n Ha Tien, tAu bay v~ c6ng vi~c sira sang x€p d~t
trong tinh, n6i : "PMo dai Ha Tien da bj gi~c Xiem tan pM, nen cho tu sira l~i de
vi~c bien phong dU<;1cm~nh. V~y xin

a

phia truac, chAn pMo dai, ben bC1tan

sa,

cho
xAy trl1aCm<)tdai liiy da dai 111 trl1qDg5 thuac, cao 3 thuac, chAn day 5 thuOc, m~t

r<)ng 3 thuac, cu cach m<)t truqDg l~i d~t m¢t c6 sung to. L~i chQn nhiing cM dA't
cao rao r<)ng rai, dl!Dg m<)t cai d6n c6 bao thanh xung quanh, m6i m~t d~u 20
trl1qDg, de lam neri tinh ly.. Phia sau, l~i xAy 2 cai d6n nua de d6ng ch~n dUCrngb<).
Tren nhiing ngQn cheo leo

a

cac nui tit can B<)t

tai

Giang Thanh, d~u cho d~t dai
d6t lira bao hi~u va dl!Dg d6n canh, t~m lam sl! phong bj. Con vi~c xAy dl!Dg tinh
thanh la m<)t c6ng trinh to lan, nen cho sau nay, khi nhAn dAn h6i suc l~i, v~t li~u
d6i dao se do quan tinh tru tinh lam sau".

Vua d~ : "Tinh Ha Tien mm thu ph~c, c6ng vi~c con b~n r<)n.Nhiing c6ng trinh
xAy dl!Dg chua th~ nhat nhat d~u lam m¢t luc. Pham vi~c gi nen lam truac, c6the
hay t~m sira chua, c6t cho ch6ng xong, r6i li~u d~ l~i m<)tquan v~ va 500 binh dong
de cung vai tinh d6ng gift. Con nhiing c6ng trinh to lan, t~ cho khi binh djnh
xong, se ban. Khi ti€p dU<;1cd~, phai tuc thi mang binh dong hi~n dem theo, quay v~
quAn thu Gia Djnh. Vi~c xAy dl!Dg d6n, thanh Ha Tien giao cho quan tinh va linh
d6n tru dUng lam".

Kinh lU<;1cD~i su Nguyen Van XuAn va Ph6 su Ph~m Van Dien d~o Tran
Ninh thu¢c Ngh¢ An, ti€n d€n d6n Muong Then thu<)c Ky Son. C6 th6 dAn

a

huy~n M<)c, huy~n Quang thu¢c phU Tran Ninh, di\t gia cong tre, han 300 nguoi,
d€n tru ng~, ben sai

sa

t~i chQn n<1icho hQ

a

yen, cho sau se khu xir. R6i chQn 20
nguoi khoe m~nh cung vai h<1nm<)t tram th6 dong

a

Ky Son, cho tuy tong trong
quAn de sai pMi. Vi duong hi em kh6 di, cho rut h€t cac voi tr~n tra v~ tinh. Va
dem vi~c tAu len.

Vua d~ rAng: "Gan dAy cu tinh Ngh~ An tAu bao, Iii nghjch ph~m Ki~u Hu6ng
da bi gi~c Xiem bilt di thi toan coi Tran Ninh kh6ng con gi~c gia nua. V~y cae
ngu<1iphai tuAn theo to d~ truac, lam cho xong xU6i, r6i sOm mang qUAnv~ Tran
TInh h<)itieu".

</div>
(98)<div class='page_container' data-page=98>

Sai b¢ Binh lay 400 tam "thuang cC>ngngan bai"

a

kho, phcii thj v~ dem giao

cac d;;lOquan Nguy~n Van xuan, Le Van Duc, Nguy~n MUll va U Van ThVY, mOi
d;;lO100 tam. Va Ngh~ An lay ra ngan tien Phi long Ian va nho, mOi thu 100 d6ng,
de giao quan thu Nguy~n Van xuan.

L;;lidv Iii U Van ThVYxet trong tr~n chi€n thAng Ian truac, nhiing ai da duang
truang bat duqc mQt tuang va chern duqc 17 tM cap gi~c, thi cap cho mOi ngum
mQt "thuang cc>ngngan bai".

Ra l~nh cho cac dja phuang : Pham nhiing huang dong di tong chinh, gian ho~c
c6 nguai nao vi bj ~nh, phiii ve lang dieu ducrng r6i ch€t, thi cu chi€u l~ binh linh,
cap tien tuat cho mOi nguai 3 quan. Vi~c nay duqc ghi lam l~nh.

Vua thay bc;mth6 phi Ian tran

a

Cao BAng, lau khc>ng trir ti~t duqc, rat lay lam
gi~n, ben dv NQi cac : "Tir khi bien thuy nhieu vi~c, ta thuc ngu khc>ng yen, an
muQn, d~y sam. Truac kia, vi Iii Hoang Van Quyen va Bui Tang Huy hen kern, vC>
tai, de d€n nOi tM phi ngay them quay nhi~u. Vi nghT T6ng d6c T;;l Quang Cll la
nguai laD luy~n ve tr~ m~c, l;;liviramai l~p chi€n cc>ng,nen trao quyen T6ng th6ng
va dung Vii Van Tir lam Ph6 de gil1p do va cho chuyen vi~c danh d€fp.Ngay thang
10 nam ngoai xuat quan, khC>iph\lC luC>n2 tinh, duqc an doai thuang ngay mQt
nhieu. KMng nga luqng nho ch6ng dliy, truac cham sau bi€ng, da ch!ng chju nAm
gai n€m m~t, vi cC>ngquen tu, ma cach xir than khc>ng dUng dAn, quan lu~t l;;li
khc>ng nghiem. Khi mai khC>iphvc duqc Cao BAng, khc>ng ti€n quan di ti~u ngay,
chi uy thcic cho Vii Van Tir di mQt minh, d€n nOi lau ngay khc>ngc6 cc>nghi~u. L;;li
them khc>ng bi€t nghiem cam quan sT, de mat long dan. Cho nen, d6ng lira tan l;;li
b6c chciy, chi them phien IVYcho dan. Han nii'a, quan d6ng lau, phI luang thllc,
quan sTmoi m~t, tir dc>ngsang xuan da qua nam thang nay. Thanh thir quan, dan vat
va gian lao, ma gi~c cuap khc>ng bi€t d€n bao gia trir tuy~t duqc. Dem khuya suy
xet, bllc tuc vC>cung ! Dang ly, l~p tuc dem T;;lQuang Cll va Vii Van Tir ra xet hOi
trj tQi, nhung nghT : hi~n nay cac lQ da hQi quan, cc>ngvi~c da sAp xong, nen hay
t;;lmtha cho tQi truac de l~p cc>ngsau.

"V~y truyen chi nghiem suc cho cac vien ay : tir nay phiii bi€t xau h6, c6 gAng
gap b¢i, phiii khuy€n khich quan sT, chinh d6n l;;li hang ngii, h;;ln trong thcing nay
phiii sam thanh cc>ng,n€u sai, se c6 phep nuac.

</div>
(99)<div class='page_container' data-page=99>

D¢ nhi kj - Quyln eXXI -Thlfc l~c ve'Tluinh

16

Nluln hoang de'

minh, thl cho phep thlJB6 chinh Hoang Van Tu va

An

sat Truoog Si Quan tAuh~c,
kh6ng duqc th6ng d6ng ~nh V1Jcnhau. M¢t khi vi~c phat giac ra, se kh6 tranh
16in~ng.

"L~i nua, quy~n Uinh binh Vli Van 1mh la m¢t vien huu tri, truac VI tinh
nguy~n ra suc l~p c6ng, nen cho di thee quAnd¢i, nhung d~n g~n nay chi chuy~n
n6i su6ng chang th~y nay duqc m¢t di~u sa truCrnggi ca. Nay cho phaidi truac d~
gi~t gi~c, n~u c6 c6ng tr~ng ro rang, thl tAungay len d~ cha ban00r¢ng, n~u nhUt

nhat v6 tai, cling phai l~p tuc tAuro d~ trirng t¢i n~ng. N~u y dii gia nua y~u du6i,
cling nen tAu trinh d~ cach chuc di, kh6ng cho tra tr¢n vao hang ngli u6ng phi
IUC1I1gb6ng".

Sau d6, T~ Quang ClJ tAu n6i : "Quan qUAndi ti~u phi su6t m¢t dai tit Dao
Ng~n, Nghi B6 d~n nui C6ng Linh, d6t h~t doanh tr~ yen nui cua gi~c hoo 30 noi
va chern duqc m~y ten gi~c, con thl chUngtr6n xa,titd~y kh6ng damtral~i nua.

"Nguyen Liinh binh BAcNinh la Tr~n Van Duy, nam ngoai bi an v~ vi~c th~t
b~i

a

chq Mai, dii xu tram giam Mu. Nguai nay v6n quen vi~c chi~n tr~n, con c6
th~ dung duqc. V~y xin chuAncho thee quAnthu d~ sai phai khi~n y duqc l~p c6ng
chu¢c t¢i".

Vua dlJ rAng: "Quan gi~c nay dii g~ tan, ma 2 d~o Tuyen Quang, Thai Nguyen

len dUCrng,dii g~n tai sac huy~t cua gi~c. cac nguoi nen nhan cai th~ tMng lqi nay,
d6c suc tuang sT,dinh ky ti~n ti~u, x6ng vao pha tan 6 gi~c, cha c6 l~ cMn, cMm
tr~ d6ng IAu. Con Tran Van Duy la m¢t tuang thua tr~n, phap lu~t kh6 tha thu,
nhung nghTnay dUC1I1gluc hUll slJ, nen hay t~m tha, cho di tong quAn, gAng suc
chu¢c t¢i".

Cho Cai d¢i co Cao BAngla Nguy~n HUllDTnhlam PM quanCOvan thee lam

vi~c

a

quAnthu.

D~t co Nghi dling dnh SC1I1TAy.

Truac d6, T6ng d6c U Van Duc c6 suc cho thu¢c h~ m¢ duqc hoo 200 dAn
ngo~i tich

a

dnh Quang Blnh. G~p khi Tuyen Quang c6 vi~c, dem di d€fpgi~c, c6
xin d~ luc xong vi~c,se chia d~t ra co d¢i, r6i tAulen. D~n nay dii m¢ du 500 ten,
d6n lam m¢t co 10 d¢i, d~t ten la co Nghi dling. L~i m¢ them 50 ngucrinua d~t lam
d¢i Phao tM Nhi, d¢i phao tM cli thl d6i lam d¢i Phao tM Nh~t. Hai dnh Hung
Yen, Hung H6a m6i dnh cling m¢ duqc 50 nguai, xin d~t lam d¢i Phao tM. Vua
cling d~u y cho ca.

Tu~n pM Thanh Hoa la Nguy~n Kha BAngd6ng qUAn

a

T6ngSC1I1, duqc tin bQn

</div>
(100)<div class='page_container' data-page=100>

Duqc tin, vua bi'lo b¢ Binh rAng: "Nguyen Kha BAng thAn lam Twin pM, mQt
chuc quan to, dem queln di tu~n tieu, the' ma con co gi~c dam cong nhien cUOphOc
ngay ben ci;lnh. Kha BAng khong phai queln di don ch~n, chern ho~c bilt ca toan de
lrun cho ra an, ma li;lichi chern duqc co 2 ten thi sao he't duqc trach nhi~m ? V~y
phiii truy~n Chi nghiem qua".

B6chfnh Thanh Hoa la Nguyen Dang Giai, vi lam quan

a

ngoai dff d~y 3 nam,
delng

so

xin v~ Kinh cMu vua.

Vua khong ung, dl,lrAng: "Hi;lt nguai, gi~c cUOpchua he't, nhcln deln chua duqc
yen, cai trach nhi~m cua mQt nguai quan to

a

bien cuang khong phai la nhO. Nguai
phai tuyen duang duc hoa cua tri~u dinh, khie'n cho gi~c tinh, deln yen, t~t co tr<;mg
thuang, chu chAng nhitng chi vm v~ Kinh ma thai ! Ne'u nuoi v6 nhcln deln sai
huang, de toan hf:!.tchua duqc yen 6n, t~t co l6i n~ng, thi co cMu Mu vao delu ?
N guai nen c6 giing !".

D~ng Van Thiem, T6ng d6c Dinh - Yen, kham xet vi~c xely thAnh Hung Yen,
telu xin dinh vi~c xely cii'a ben ta, de bOt cong suc, va xin h,rachQn 10i;libOt da ong va

nuac m~t.

BQ Cong ban xet tra 1m, cho rAng thanh tel d~t ra c6t duqc kien c6 nhu thanh
yang hao nong, ha nen xely l~ch li;lC.V~y cira ben ta, cu y thuc ma xely. Con nhu da
ong vanuac m~t, nguai ta dff trot mang de'n ban cho r6i, ne'u nay nh~t nh~t h,ra lQc,
10i;lira, thilam kh6 cho deln!

Vua noi : "LOi ban cua BQ thlJc Ia hieu bie't duqc cai di;lithe, con vien t6ng d6c,
khong khei chi nhill th~y cai nhe mQn". R6i thuang cho dUOng quan DoAn Van PM
ky ll,lcmQt thu va cac vien ta linh

a

bQ thi dUqc thuang ti~n bi;lCco thu b~c khac nhau.
Doan Van TruOng, T6ng d6c Ha - Ninh telu noi :

"0

phfa sau Quang Minh dinh
ngoai thanh tinh, co mQt cai horn g6 vuong treo thu c~p cua gi~c Tely San, Nguyen
Quang Thuy, hi~n dff cho mang v~ tri;li Hnh de cha Chi dl,l, se tueln hAnh. BQ Hlnh
xin giao cho nha ngl,lc Ha NQi giam c~m nghiem ng~t de nen tQi ac". Vua sai dem
vUt xu6ng song.

Tu~n pM Ha Tien, Trinh DuOng, co tQi, bi mien chuc. Dung Tan tuang Tr~n
Chao lam thlJ Tu~ pM Ha Tien.

</div>
(101)<div class='page_container' data-page=101>

D¢ nhi kj - Quye'neXXl -ThlfCll:lc ve'T/ulnh 16N/uin hoang de'

Vua dl;l : "Trinh DuOng truac day c6 l6i, dii duqc g~t bO v~t xAu ma l~i dung.
Gan day, vi c6 nhi~u vi¢c, dii duqc cAt nhAc wqt b~c, uy cho chuc Tuan phil. Khi di
nh~m chuc, ta dii khuyen bile t~n m~t va h~u cAp cho b~c l~g lam ti~n duoog
liem(l). Dang Ie phiii gAng suc de Mo an mOi phiii, th~ ma khi d~n tinh, khOng to
duqc m('>t

sa

trUOng gi, de Ha Tien tMt thil, t('>idii kh6 tha thu, l~i con dam nhan luc
Ay, lAy cAp ti~n cOng d~n 1000 quan, v('>ibO thanh tri dAt dai ma ch~y. Ban tam cua
y chinh la nhllm lqi dl;lng luc c6 gi~c cUOpde lam vi¢c gian tham d6, thl;lc dang ghet
! Nay l~p tuc cach chuc, cho xfch l~i, giao vien ti~p bi¢n la Tran ChAn xet ro, tau
len. Con D~ng Van Nguyen thl phai ti¢t lUll de cho d6i chAt".

R6i li~n h~ l¢nh giai DuOng v~ Kinh, lAy cac chUng

co,

giao cho b('>Hinh
nghiem xet. Vira luc d6 thl to

so

nh~n t('>icua DuOng cting d~n, n6i : "Khi tinh 11'
thAt thil, mang s6 ti~n Aydi thee thuy~n, tieu h~t han 400 quan, con bao nhieu, bi~n
binh vUt xu6ng sOng ca. T~p tAu truac n6i gi~c lAy di mAt, la n6i sai s6t, xin cam
chiu t('>i".

Vua hao b('>Hlnh rAng: "Ten DuOng xam l~m ti~n cOng, l~i buc Mch bi~n binh
khai man la vUt xu6ng sOng. Dii bi nguOi tham Mc, con dam vin

co

d6 ma ciii, sac
n6 gian d6i d~n th~ !".

Khi thanh an, DuOng bi xu t('>ithAt c6 ngay. Sau d6 D~g Van Nguyen, tuan
thee to chi truac, cting bi giai v~ Kinh, giao b('>Hlnh nghiem xet, r6i xu vao t('>itram
giam h~u.

Thl;l Tuan phil An Giang la U D~i Cuang m~t tau ve mQi sl;lnghi tru tinh lam
vi~c bien phOng, xin d6ng d~i doanh

a

nha Nhu vien Nam Yang r6i li¢u lAy quan
quan d6ng giU, de lam cai chuac thi¢n h~u. L~i nii'a, con dUOng b('>tir Quang H6a
tra len giap sOng lan, phan nhi~u la dAt bO hoang, c6 the tr6ng cAy duqc, nen de cho

nhUng dan Cha~ (dong gi6ng Chiem Thanh) xieu gi~t

a

vung

An

Khu, Tham B¢
duqc lUll l~i t~i d6 ma cay cAy.

</div>
(102)<div class='page_container' data-page=102>

ngM nghi~p thuerng Hun an. R6i thl xet nhiing ch6 d4't da c6 dAn

a,

tily theo s6
nguai, s6 ru~ng nhi~u it,li~u chia ra lam huy~n, t6ng, ~p, lang, c6 giai h~ nh~t
d~nh, d~t nguai lam dAu ml;lc, de h<;>cai quim IAn nhau. R6i d~m vi~c chia giai h~n
va d~t dAu ml;lc th~ nao, lam t~p t~u dAng len. Cha 3 nam sau, quan chuc dia
phUC1Ilgxet dinh thu~ kh6a tAu len, de bAt dAu danh thu~. D6 ciing la m~t k~ tr<;>ng
y~u trong vi~c kinh

19

bien cUC1Ilg,cac nguai nen xet ky ma lam. Thang ho~c c6

9

ki€n gl khac c6 tM di d€n chO muai phAn thOa dang, t6t dt;p hC1Il,thl cling cho phep
cu th\!c trlnh bay, cha Chi tuAn hanh".

B6 chinh Nguyen Dlnh TAn va An sat Vli D'inh

a

Ngh~ An tAu n6i : "cac vien
th6 Tri huy~n va Huy~n thua

a

cac huy~n Xa H6, SAm T~ thu~c phil Tr~n Bien,
tham bao c6 gi~c Nam Chuang d~ hC1Il1v~n, d~n

a

d6n cMu Ninh Bien thu~c
Hung Hoa, cUOphOc qu~y nhieu dAn Man va phao ngOn rAng sAp sua d~n cac phil
Tr~n Bien va Tr~n Man. Va l~i Nam Chuang la m~t thu~c qu6c phai tri~u c6ng

nuac ta, nay hila dang vai Xiem lam b~y, qu~y nhieu dAn bien giai. Dang

19

ra cling
se danh dt;p, khOng trl hoan dugc. Duy phil Tr~ Bien

a

m~t nai cMn trai beo lanh,
cach tinh thanh hC1Il20 ngay duerng, mH khe r~t hiem tra. H6i cac van vo cua tinh,
khOng ai am tuerng t~t ca. Nay s6 linh hi~n

a

tinh c6 it.N~u chi phai d~ 200, 300
ngum di phong giii', thl khOng nhiing kh6 giii' tr<;>nvt;n muOn phAn, ma nghln d~m
tai lUC1Ilg,khOng kh6i kh6 khan ch~t v~t. B<;>nthAn da h~ trat suc cho th6 ty cac phil
huy~n

sa

t~i t~p hgp l~y nhi~u th6 dong de giii' d~t dai bO coi : n~u quAn gi~c qua
d~n th~t thl hi~p suc l~i, danh gi~t, dUng de chUng xAm ph~m bO coi gAy S\!. Va da
tu bao cho tinh Thanh Hoa bi~t".

Vua pM : "Phai, n6i r~t phai". L~i dl;l rfing : "Nam Chuang la d~t nhO m<;>n,
quAn linh khOng m~y, lam gl c6 d~n hang v~n, hang nghln ? ChAng qua chung

mugn ti~ng gi~c Xiem, pM trUC1Ilgthanh th~ hao, de d<;>an~t dAn ngoai bien. D6
cling la th6i quen cua nguai Man, L~o d~y tMi. Nay nhiing toan Ian quAn gi~c

a

ngoai bien, nai nao cling bi quan quAn danh lui, chung dUC1IlgOm dAu, tr6n lui nhu
chu~t chua xong, lli tieu yeu ~y lam dugc tro gl I Phai truy~n suc ngay cai

9

~y cho
khAp cac th6 ty, th6 ml;lc de chUng yen tAm h~t suc ch6ng danh. KhOng nen phai
nhi~u bi~n binh di xa xoi cho phai l~n l~n v~t va".

TuAn phu Thanh Hoa la Nguyen Kha BAng cling tAu n6i : "Huy~n Trinh C6

</div>
(103)<div class='page_container' data-page=103>

D¢ nhi kj - Quyin

em -

TIll!c lƠc ve'Thanh t6Nluin hoang de'

dÂng cac huang dong thu¢c h~t hi~p cung Hnh tM hai phil Thi~u Hoa, ThQ Xuan,
mang di, quay bAt gi~c.

Vua pM: "Bat tat cu6ng quit, chi nen tran tinh d~ yen long mQi nguai. Ta doan
Nam Chuang tat kh6ng lam gl dugc ; neu chUng dam gay S\!, thl chi la tlm lay cai
chet tMi !".

</div>
(104)<div class='page_container' data-page=104>

CHINHBIEN

D~ NHl

KY -

QUYEN

CXXII

THVC LlJC

vf

THANH T6 NHAN HOANG

Dt

Giap NgQ, nam Minh M~nh thu 15 [1834], mua xufin, thang ba. D6i 6 chfiu
Th~:t Toan, Van Quan, An Hac thu¢C L~ng san va Th~ch Urn,Thuqng Lang, Quang
Uyen thu¢C Cao BAng lam huy~n. D~t tri huy~n va giao chuc (Th~ch Lfim thu¢c phil
Trung Khanh kiem ly thl d~t giao thl,l, con 5 huy~n thl d~t hutfu d~o). Sai dlnh tMn
h!a chQn quan Kinh sung b6. Khi

sa

tfiu len, c6 thu l~i dugc ngh! b6 huan d~o.

Vua cho r~ng thu l~i kh6ng xuat thfin tu khoa ml,lC,kh6ng cho. Con ve nhiing
nguai dugc chQn b6 khac thl slic n6i : Pham ai thV ham(l) phai sau 3 nam mm dugc
thvc thl,l, ai da: thvc thl,l r6i, phai dil 3 nam mm duQ'Cthang hay d6i. Lam th€ de tu
cach dugc ro rang.

Linh cac co Dinh Tuang, Dinh Thling (nguyen la linh d6n dien d6n l~i)bO tr6n
hau h€t. Vua sai quan tinh cu s6 hi~n con l~i, d6n lam 2 d¢i, cho theo tinh sai phai.
Nhiing ke tr6n ve, cho ghi vao s6 lang de chia thu€ kh6a.

Cho vien bi cach la Hoang T€ My dugc khai phl,lc lam ng~ch ngo~i Tu VI,l

a

N¢i VI,lpM.

Truac kia, My lam B6 chinh Hai Duong, c6 16i, bi cach chuc, dugc theo 13<),
gling suc lam vi~c chu¢c t¢i : d€n bay gia l~i dugc dung.

</div>
(105)<div class='page_container' data-page=105>

D¢ nhi

IcY -

Quyln CXXII- Thl!c l~c ve'TJuinh

t6

Nhan hoang de'

Tuan lam quan co nhi~u vet du.

An

sat Nguyen C6ng Tt1 v~ch ra cac t(>i: tha
ph~m nMn, tl! ti~n giet nguai, tra tan rieng, cuang ep hoa giai, giau giem ke thee
gi~c va hUt thu6c phi~n, lam thanh t~p m~t tAu len d~ tham h~c.

Vua d,! N(>i cac : "Ng6 Ba Tuan, truac dAy, dii kh6ng hay li~u chet ch6ng giii'
d~ thanh bi ham, dii chAng d~ dAu het t(>i.Khi thu ph,!c tinh thanh, chAng qua nhAn
nguai khac ma lam nen vi~c, ua may ma nh~ lay c6ng, dugc cat nhAc rat chOng.
Sau do,l~i mAc t(>im~o c6ng nh~ thuemg, dii bi dlnh than nght t(>i: ph~t trugng va
t(>id6. Vi nghT duang khi lam vi~c, con thieu nguai d~ dilng, nen chua kip xu6ng
Chi phAn xu, con r(>ng cho lUll dilng, mong biet sua d6i v~ sau.

"KMng nga lugng nhO de dAy, tl! ti~n tac uy tac phUc. Nay bi nguai ta tham

h~c, thi ra mQi vi~c d~u la tl!

y

lam can, u me kh6ng sgphap lu~t. V~y l~p tuc cach
chuc, bAt xich l~i, giao cho B6 chinh Vmh Long la Doan Kiem Quang tMn hanh tra
hoi, nghiem xet lam

sa

tAu len". Khi an xong, Tuan bi khep vao t(>itram giam h~u.

Vua ngl!

a

di~n Vii Hi~n, vai Phan Thanh Gian

a

b(>IDnh den, bao rtmg : "Ta
xem cai an tinh VInh Long xet xu vi~c quan ph~m t(>i la Ng6 Ba Tuan, co ten
ng'!y Di~n Sl! la Nguyen Van Chan : Khi Le PhUc Bao bi bAt, ai ciing thuang xot,
ma ten nay l~i bao : "Thy bAt dugc U PhUc Bao, vi~c ciing chua xong". No noi the
la

y

the nao ?".

Gian thua :

"Y

no noi phai bAt ca Le D~i Cuang nii'a mai xong vi~c".

Vua noi : "Long ngum khac xua den nhu the u ! Va l<;li,dAn Gia Dinh v6n co
tieng la dAn trung nghTa. Nguoi sinh truemg

a

dat ay, ha l~i kh6ng r5 : Truac kia
Hoang khao The t6 Cao hoang de ta, dong quAn

a

Blnh Thu~n, cAm Cl!vai TAy San.

a

l~i giii' thanh Gia Dinh chi co Hieu khang hoang h~u, Cao hoang Mu, Hoang thai
h~u va may anh ern ta tMi. Ngay do, danh nhau thua lu6n, mQi ngum d~u ngay
ngay 10 sg. Han nii'a, hang tuang TAy San lUll l~i

a

do kha nhi~u. Trong hk long
ngum hoang mang nhu v~y, tuemg tat den dao d(>ng, xiet d6 ca ! V~y ma binh luang
co thieu th6n van nhat nhat lay dugc

a

dAn, th~m chi co khi thu thue, lay ti~n va g~o
truac den hai ba nam tra di,va lay linh, lay den ca h~g hQc tro. Tuy thue ma, binh,
dich n~g n~ nhu v~y ma dAn vAn m(>t long huang v~ vi~c nghTa, ai ciing kh6ng
chUt keu ca. LOng trung nghTa sac ma den the!

"Nay thien h~ duang Wc thai binh, kho tang dAy Ap,binh giap tinh nhu~, tuy co
vi~c gi~c Kh6i khai bien, nhung, vcJi suc tri~u dlnh, tieu trir co kho gl. V~y sac ke
kia an tArn vai vi~c b(>inghich ma th6t ra lai cu6ng b~o can ra nhu v~y ?

</div>
(106)<div class='page_container' data-page=106>

Ky, COhon dugc m(lt nAc kh6ng ? Dem khuya nghT d~n vi~c nay, ta bAt giac bang

hoang, ngu kh6ng yen giAc".

Thang An sat Dinh Tuang la Nguyen COng Tu len thl,l'B6chinh ; Tri phil TAn
Thanh la Truong PMc Cuong len Vien ngo~i lang b(llfmh, thl,l'An sat DiM Tuang.
Qihai dmg h(l19 dAn quan phong cua TuAn phil.

Thang Giam sat Ngl,l'sit d~o Kinh Ky la U Van Luy~n len thl,l'D~i 19 tl,l'thi~u
khanh, sau do

W

cho lam Han lAm vi~n Thi giang hQc sT,theo lam vi~c vai b(l L~i.

Sai Nguyen Van Xuang, thl,l'PM v~ uy v~ Giam thanh mang bien binh thu(lc
h~ di do d~c hinh th~ nui s6ng cac h~t tu PM Yen tro ve phia nam, ve thanh ban d6
dAng len. Sau do cho rAng dia h~t An - Ha co lien quan d~n vi~c bien phOng, n~u
dgi Mn lugt mm lam d~n thl th~ tAt phai ch~, nen l~i sai Xuang di ngay d~n thanh
Nam Yang, pham cac mien 0ChAn L~p ti~p giap vai dia giai

nuac

Xiem va cac
duang xung y~u th6ng dugc sang nu<1cXiem, deu phai di khAp ma ngAm do, ve
thanh ban d6 co bien cM minh b~ch, d~ trlnh vua xem

truac.

R6i l~i d~n Ha Tien,
xet nhii'ng duang b(l co th~ th6ng sang Xiem, nhu 0cac phu Khai Bien, Quang Bien
va cac hlnh th~ ch6 hi~m tro, cM bAng ph!ng, 0cac cita bi~n nhAt nhAt deu mieu
ta ve ra. Khi ban d6 dAng len, thuang cho Xuang 10 l~ng b~c va bien binh 1 thang
tien luong.

Vua dl;l b(l Binh rAng: "Okdao thu(lc hiii ph~ cac dia phuong, co nhieu nhAn
dAn O. Truac gib Nha

nuac

chua c~p phat cho thuyen va khi giai. M(lt khico gi~c
bi~n nhAn

sa

ho, d~n cUOp Mc, thl hQ kh6ng co gl d~ de phong, danh du6i. Nay
phiii truyen dl;l cho t6ng d6c, tu~n phu, b6 chinh va an sat cac tinh yen bi~n, xet
xem nhii'ng hon dao nao co dAn 0 thu(lc ve h~t mInh, thl suc sai sita sang chinh d6n
nhii'ng thuyen danh ca di thl,l'cmau ly, s6 d~n nhieu thl 3 chi~c, it thl 2 chi~c, m6i
thuyen chua dugc d(l tren dum vai chl;lCngum, phi t6n bao nhieu, Nha

nuac

se tra.
R6i li~u cAp phat cho truang thuong, sung di~u sang va thu6c d~n, khi~n hQ di tu~n
tieu. N~u g~p gi~c bi~n, thl m(lt m~t dem nhau ch6ng danh, m(lt m~t ru6i thuyen di

bao d~ khoi ch~m tre 10 vi~c. Nhung do chi la m(lt cach tuy ti~n t~ lam d~ bao v~
dAn. COn nhu vi~c lam cho hiii ph~ dugc yen l~ng IAu dai, tAt phiii m(lt phen x~p
d~t co quy cu. V~y chuan cho cac vien dUgc suy xet, tinh toan ky, ho~c nen d~t
phao dai, phai binh d~n phong gift, ho~c nen m(l huong dong 0 do, d~ phong v~ cho
dAn ; lam th~ nao cho di d~n cM t6t dyp thoa dang, thl ban ky tAu len, chb Chi d~
thi hanh.

</div>
(107)<div class='page_container' data-page=107>

D¢ nit!

ky -

Quyeiz eXXIf -TIzt!c llf,c ve'TJulnlz to' Nlzan ltoCtng de'

Ok vo chuc thuQc tinh Vinh Long ;.ho~c vi g~p gi~c, bj thua, ho~c vi that tM,
b6 tr6n, sau li;liIan IUql:theo tinh sai phai. Ke nao co c6ng tri;lng thi cach luu, hen
kern thi cach chuc, bilt ve lang. Ok vo chuc thuQc tinh Djnh TUOng : co ten da bj
gi~c bilt ep di theo, co ten li;lida nh~n chuc cua gi~c, thira luc so

ha

tr6n thoat. Nay
deu cach chuc, cho theo tinh sai phai, de gelng suc lam vi~c chuQc tQi.

D6i li;lil~ thubng ve vi~c bilt h6 (L~ truac, mOi con thubng 30 quan. Nay d6i la
15 quan va kMng phai nQp du6i h6).

Cha

nhih1g sung ma sang hi;lng ngeln

a

Kinh d€n cac tinh tir Quang Trj tra ra
Bcic, de cap theo voi (mOi that voi, phat 2 cay sung, mOi cay sung co 10 vien da li'ra,
va 50 phat di;lllthu6c). Sau do, li;liphat tMm IOi;lisung nay cho cac tinh. (Ngh¢ An,
Thanh Hoa, Ha NQi, Nam Djnh, Hai Duang, Belc Ninh, San Tay, mOi tinh 50 cay
sung; Ha TInh, Ninh Binh, Hung Yen, mOi tinh 30 cay; Quang Yen, Hung Hoa,
Tuyen Quang, Thai Nguyen, Li;lng San, Cao Bang, mOi tinh 20 cay. MOi cay sung
duQ'c 100 phat di;lnthu6c).

Dl} sai cac tuang si, suat dQi tra len, khi duQ'c sai phai di belt gi~c, n€u la nguai
thi;lo beln sung, thi cho mang theo de gi€t gi~c.

Le Di;lOQuang, Tuan pM Li;lng - Binh, tir tinh thanh Cao Bang ti€n d€n d6n

Nhugng Bi;ln,h9i vai T6ng th6ng Ti;lQuang Cl!, Tham tan Vii Van Tir ban bi;lcvi~c
quan. Cho tham thinh tMy

a

m~t Wac: Trung Thang, Th6ng San phia giUa, Thap Na
phia ta va Khuy Linh phia hfiu, tra len tai giap NgQC Mi;lO,quan gi~c con nuang
rUng, tl!a hiem, muu ngan tra quan ta. HQ ben an djnh ngay chia dUOng cilng ti€n di
tieu : DuOng giUa, Vii Van Tir cilng Lanh binh Nguyen Van Thu~n vai han 1.800
binh dong, mQt nguai do nui C6ng, mQt ngum do nui Hien Linh ti€n len Trung
Thang ; DuOng ta, Ph6lanh binh Van Hfiu xuan, vai han 1000 binh dong, do Gia
BAng ti€n d€n Thap Na ; DUOng hfiu, U Di;lOQuang, vai han 1000 binh dong, do
TInh Oa ti€n d€n nui Khuy Linh. Ti;lQuang Cl! thi

a

phia sau, mang han 1000 binh
dong va 40 that voi ti€n len dong

a

Ba D6ng, de tily co dieu khien. Li;li phai 400
binh dong giu d6n Gia Bang, va 100 giu dOn Nhugng B;;tn.

sa

vao d€n Kinh. Vua dl}
rAng: "Gan day, quan quan lu6n lu6n thcing tr~n, tinh than quan si hang hai gap
bQi. can nen nhan cai thelng th€ do, Ian IUql:mau chong tieu trir dang gi~c, mQt
dai thugng du, rOi tuc thi an djnh ngay, h9i cilng hai di;lOquan Tuyen - Thai danh
thAng vao NgQc Mi;lO,van Trung, c6t sao mQt tr~n thanh c6ng de XU'ngdang vai sl!
da uy thac".

BQn Quan CC1 co Hfiu chan la DO Van Quyen, Pho quan co co Thi~n vo la DO

</div>
(108)<div class='page_container' data-page=108>

Tr~n thua

a

L~ng Chung, 10 D6 Van Quyen deu bi h~i. D€n day, TOng d6c Doan
Van Truang mai hoi duqc tinh tr~ng, tau len.

Vua dl} bQ Binh rAng: "LO D6 Van Quyen di tieu Mn ily, lam hong vi~c, dang
19 khOng duqc cilp tien tuilt. Nhung nghT vi~c dieu khi~n sai lam la tQi cua Hoang
Van Quyen, trach nhi~m co nguai chiu r6i. COn lx;m y ra tr*n bo mInh, tinh cOng
dang thuang. Nay gia an deu chi€u theo pham ham cO, cilp tien tuilt gilp bQi".

Sai HQ thanh binh ma PhO su Truang Vi€t Suy di ngu6n HihI Tr~ch ch€ xe
"thUy hoa k9 te'" (cach lam: lqi dl}ng suc nuac xO m~nh d~ may xoay chuy~n,
khOng t6n cOng suc) va chi€u theo cac bai thu6c sung mai ch€ theo ma luy~n thu6c

(bai H6ng Phuang, bai Hung Phuang, bai HQc Phuang, m6i thu 2 v~n can). L~i phai
cac vien ty thuQC cac EQ, cac Vi~n va nguai

a

cac dQi thi v~, kim thuang d€n xem
d~ suy nghi~m.

Vua cung bay tOi noi d€n phep ch€ luy~n than lam thu6c sung, nhan bilo h<;>
rAng : "Ta

a

trong cung, cu d€Ii truac ti€t DOng chi va H~ chi, thuang lily dilt va
than can n~ng bAng nhau, r6i d~ do d~ chiem nghi~m khi h*u ; d€n ti€t H~ chi thl
dilt n~ng, than nhlf ; ma d€n ti€t DOng chi thl dilt nhlf, than n~ng. Vi dilt thuQc khi
am, ti€t H~chithl nhilt am sinh, cho nen dilt n~ng ; than thuQc khi duang, ti€t DOng
chi thl nhilt duang sinh, cho nen than n~ng. Do VI khi am va khi duang, loai nao
theo loai ily. Suy Ie do ra, cai 19 am, duang t6t hay xilu, cai COquan tir, ti~u nhan
thinh hay suy, cOng co tM bi€t duqc".

L~i noi : "Ta thily trong cung dung nuac phiii ganh, xach rilt ph,ien, nhan ch€ ra
cai xe nuac, tu do do duqc bi€t bao nhan h!c (cach thuc : dl}c mQt cai 16 tu phia
ngoai tuang trong cung thOng vao phia trong, hinh d~ng khuilt khuc, trong ngoai
khOng trOng thily nhau. Trong tuang d~ mQt chi€c ch~u d6ng Ian.

An

dinh gia lily
nuac, phia ngoai tuang, day xe nuac d€n rot vao mi~ng 16 cho ch<iy vao ch~u ; trong
cung, m<;>inguai deu d€n noi do lily nuac).

"Truac gia, nhOng cM dOng nha

a,

mua he rilt

sq

cMy. Ta da ch€ cai xe chua
chay. N€u dung chua cMy thl do t6n suc ma lira nao cOng phiii tiit. R6i sau dem xe
ra cho bay tOi xem". (each thuc : nuac chua vao trong mQt cai thUng. Trong thUng
lam mQt cai may day nuac. L~i lily da cUQnthanh mQt cai voi tron ma dai. Khi chua
cM y, 4 - 5 ngum keo xe, ngum carn cai sac dai bUQcvoi da vao dau sac giolen ;
4 nguai theo hai Mn xe v~n may, thl

nuac

trong thUng ch~y qua voi da tuOn len
nhumua).

</div>
(109)<div class='page_container' data-page=109>

DÂ nhi kj - Quytn eXX!f -ThƠc /f:lC ve'Thanh (6Nluln hoimg de'

Cho Le '& Tu duqc khai phl,lc,

nun

HAIllam vi¢n Ki~m thao va sung lam hanh
tau b N¢i cac.

V¢ binh v¢ cam y bGia Dinh v~, di dUOng qua Blnh Thu~n, Twin pM Hoang
Quoc Di~u khong cap luang an duOng. Vi¢c d~n tai vua. Vua sai truy~n Chi suc
hOi. Quoc Di~u dii VI khong c6 thOng hanh cua dnh Gia Dinh cap. Vua ph~t Quoc
Di~u 3 thang luang.

Ngo Doan PM, tht;r Ph6 v¢ uy Hiiu v¢ dinh Than Cel, truac duqc phai di vi¢c

quan

a

BAcKy, VIdi tr~n, bi thuang ch~t.

Vua dugc tin, thuang x6t, cho tht;rcthl,l ngay, I~i thuang them 20 I~ng b~c, phat
cho gia dlnh.

Chuan dinh :Tit nay, pham cac d¢i Hnh tinh

a

Kinh l¢ thu¢c cac nha, n~u c6
thi sai suat d¢i deu do b¢ Binh cap bang. Vi¢c nay duqc ghi lam I¢.

An sat Nguyen MUll va Ph6 lanh binh Nguyen Van Ullg d~o Thai Nguyen,
danh nhau vai gi~c

a

pho RAc N~m, bi thua (BAc N~m thu¢c xa Nh~n Mon, cMu
~ch Thong, giap dia pMn xa Bang Thanh, cach van Trung m¢t ngay dUOng).

Truac kia, b<;mMUll ti~n d~n BAc N~, eM nay bon m~t deu la nui,

a

giUa c6
m¢t cai khe Ian ngan cach, ben chia quan ra d6ng d6n ; MUll d6ng

a

ngqn nui phia
tay bAc dAng truac khe ; V ng d6ng

a

ngqn nui phia dong nam dAng sau khe. B6ng
bqn gi~c han 1000 ten tit Co D~o keo d~n, danh nhau vai d~o quan cua MUll, trqn
ngay chua pMn dugc, thua. Ngay hOrn sau, gi~c gia cach giU cM hi~m

a

m~t sau,
bAn sung, r6i d6n h~t quan danh m~ttruac. Tit sang s&n d~n trua, quan ta d~ndugc

gan h~t, vi¢n binh thl cach tra khong ti~n dugc. Quan CC1 Cel Tien thAng la Nguyen

Van Anh va Cai d¢i Cel BAc thu~n la Nguyen Dlnh cat deu ch~t tr~n. MUll bi gi~c

bAt. Gi~c I~i bon m~t yay danh quan V ng. V ng danh khong I~i, pha vong yay ch~y
loi Chg Ra v~ d6n RAc ~n, bi~n binh, sung Ian va khi giai phan nhi~u that I~c. VO
Van San, Quan Cel gia ham Ph6 v¢ uy,

a

eel Thai Nguyen, cOng bi gi~c bAt, r6i bi

gi~c gi~t.

TOng doc Ninh - Thai la Nguyen Dlnh Ph6 dugc tin Mo, l~p tuc phai Quan Cel
Cel Ta uy la Nguyen Hi~u, gap d~n theo Vng d~ chong gift R6i dem vi¢c tau len.

Vua dl;l b¢ Binh rAng: "Gan day, cu

ta

tau Mo, thl d~o binh nay di d~n dau,
phu ma va th6 ml;lc d~u dem nhau ra d6n hang, guClffikhong phai dinh mau, st;rCel

tuang da thu~n 19i. Nay vl;lt c6 chuy~n that b~i nay, t6m l~i la bai b<;>nhq khinh
dich, vao sau neli trqng y~u

M

gi~c thita Cel. V~y, hang cho cach lUll Nguyen Van

</div>
(110)<div class='page_container' data-page=110>

th,!c dang thuang. Nay truy t~g : Nguyen Van Anh chuc PM v~ uy, ham Tong tam
pham, ll;lithuang 30 ll;lng bl;lC; Nguyen Dlnh cat, chuc Pho quan co, ham Tong tu
pham ; ca hai d~u duqc chi€u theo ham m6i ~ng ma dp ti~n tu~t. Vii Van San bi
gi~c gi€t, ciing cho c~p ti~n tu~t theo l~ dinh.

"Nay m¢t dai duang nui Thai Nguyen chua duqc yen 6n, ma dl;lOquan Tuyen
Quang, tinhduang dii slip t6i van Trung, thl dang gi~c khOng kh6i co cai 10 bphia
sau, chinh la luc nen dinh ngay giap cOng d~ chong xong vi~c.

"Cho phep Nguyen Dlnh Ph6 khi ti€p dl,l nay, l~p tuc than d€n tinh thanh Thai
Nguyen dong d~ di~u khi~n, chieu t~p nhiing quan con ll;li, va li~u vat 1.000 binh
dong thu¢c hl;ltgiao cho Nguyen Van 11ng, mang di d~ cilng v6i dl;libinh Cao mng

- Tuyen Quang h¢i tieu. Ll;li di~u linh thUbv~ Trang diing San Tay kip d€n quan
thu Nguyen Van 11ng d~ hi~p ll;lilam vi~c Mt gi~c". '

Cho Tu V\l TOn Th~t Luang lam Vien ngol;li lang b¢ Hlnh, th,! chuc An sat
Thai Nguyen.

NgO Huy Tuan, Tuan phU Hung Hoa, tau noi : "Tinh hl;lt Hung Hoa xa r¢ng,
ti€p giap v6i Ninh Blnh va Tuyen Quang, con nhi~u nhiing ke can phl;lm an n~p
nhiing noi rUng r~m, nh~m nhiing cM so hb ma nhOm ngo. Nay b Ninh Bien vila co
c~p bao ma solinh hi~n co b tinh con it. V~y xin m¢ dan ngol;litichb~t cu ngubi
Nam hay ngubi Blic, dOn cho du 5 d¢i, d~t lam co thu 2 cua Hung Hoa, d~ di~u
khi~n luc lam s,!".

Vua cho rang duang luc co vi~c, can sai phai, cho phep duqc quy~n bi€n
thi hanh Ibi dii thinh duo Ll;li sai Ha N¢i chuy~n v~n d€n phat cho 2.000 can
thuoc sung.

BQn Tuang quan, Tham tan quan thu Gia Dinh tau noi : "Quan gi~c trong
thanh Ian luqt ra hang dii d€n han 100 ten, ngum ta d~u noi : nhiing ten wang gi~c :
Ta quan Nguyen VI,l, Thuy quan Vii Cong Tu6c, Giam thanh Nguyen Van Dinh,
ngl;lyUb¢ Th~i khanh Nguyen Van Hoa d~u dii ch€t rOi ; ngl;ly di~u khi~n Nguyen
Van Chlim ciing om slip ch€t. Hi~n con ngl;ly H~u quan Vii V'inh L¢c xung la ngl;ly
ti€t d¢ ; Luu Tin, D6 Van D,! xung la ngl;ly bao h¢, cilng dOng dang han 1.800
ngum, bi thuang, bi ~nh r~t nhi~u. Va ll;li,th€ gi~c dii r~t cilng quAD.

"BQn than duang khan doc tril bi nhiing dO v~t danh thanh, chb khi binh dong
cac dl;lOrut v~ day du, se dinh ngay danh hl;lthanh".

</div>
(111)<div class='page_container' data-page=111>

Df

nh!

IcY -

Quyln eXXIf - ThlfCllj.c ve'T/ulnh

16

Nhdn hoang de'

hQpda d6ng, ~i bae va cae bOakhi deu day duoL~i eu theo to tAuthi d6 dung danh
thanh eung da ehuAnbi r6i, thi vi~e thua th€, l~y l~i thanh, la

a

eh6 ehuy€n nay.
V~y eho phep l~p tue nMn co h¢i, h~ l~nh ~n dinh ngay hgp e6ng, l~i phai nghiem
cAntuAntheo nhihlg phuong luge noi trong to d~o d\l trUae, kheo th~ theo ma lam,
can sao hi~u l~nh duge th6ng nh~t, hanh d¢ng dung co nghi, m¢t tr~ thanh e6ng d~
eho xong vi~e.

"Khi h~ thanh xong, m¢t m~t eho dem co do bao tin thilng tr~, m¢t m~t hay
thuang truae eho :

"Ta tuang quAnT6ng Phuae Luong 100 quan tien ;
"Hii'utuang quAnNguyen Van TrQng80 quan ;
"Tham tan, m6i nguoi 60 quan ;

"Tan tuong, Chuang co m6i ngum 30 quan ;
"Chanh , pM quan v~ m6i ngum 20 quan ;

"Chanh, pho quan co, quyen sung qulm v~, m6i ngum 10 quan ;
"Su~t d¢i va Ngo~i uy quan co m6i ngum 5 quan ;

"Chanh d¢i truang su~t d¢i va Ngo~i uy su~t d¢i, m6i ngum 2 quan ;
"Unh va huong dong m6i ngum 1 quan ;

"T~n

sa

nao, ho~e v~ nao, co nao vao thanh truae thi thuang truae 1.000 quan ;
"L~i xet e6ng tr~ng eua nhihlg nguoi tong ehinh, lam thanh danh saeh ti€p t\le
d~ len d~ d¢ khen thuang uu h~u ;

"Nhihlg luong, tien, d6 v~t e6ng

a

kho tang trong thanh, khi h~ thanh xong,
phai l~p tue h¢i nhau niem phong dong d~u l~i, dUng d~ quan l~i, binh dong xeo
xen may may. R6i giao eho T6ng d6e Gia Dinh ki~m nh~n, tra ro s6 m\le, ke thanh

s6 saeh d~ tAu".

L~i truyen d\l Tham tan Nguyen XuAn, H6 Van Khue mau v~ quAn thu Gia
Dinh, d~ h¢i nhau tru tinh mQie6ng vi~e danh thanh.

cae tuang quAn,tham tan l~i tAunoi : "Phia ngoai liiy twin tieu

a

t~n

sa

m~t
truae, co quAngi~e dong dAyxu6ng thanh, len d€n nh6 tr¢m eMng g6, bi quAndi
tuan Mn eh€t 2 ten, chern dau dem n¢p.

0

t~n ph~ m~t hii'u co khAu sung "Pha
dieh trung tuang quAn", btm m¢t phat trung phao dai goe ta phia truae thanh, nai
ehua thu6e sung eua gi~e, khoi b6e nghi ngut, gi~e bi thuang, bi ch€t cung nhieu.

</div>
(112)<div class='page_container' data-page=112>

yen(l), hoa tien (2)va bOa khf hi~n di lam xong, duang cho dien t~p cach dung, cha
d€n ngay danh thanh thi dung gi€t gi~c.

Vua l~i d\l rang: "Th€ gi~c ngay mQt cung quAn, quan quan keo d€n nhu mAy
hQp l~i, nhung dO dung danh thanh cling da Ian lUql chuan bi du, th€ ma chAng thua
ca danh gi€t gi~c, con d¢ d€n ngay nao ? V~y phai tuan theo d\l truac, tuc thi h~
l~nh danh thanh, khOng nen de lau lam gi nii'a.

"Ten bien binh chern dugc 2 d~u gi~c dong day ra thanh di chi€u l~ thuang b~c
l~g. L~i chuan cho xet ro nhung su9:t dQi

a

tful

sa,

thuang cho mOi su9:t dQi 3 dOng
ngan tien Phi long h~g Ian ; quan v~, quan ca mOi nguai ky l\lc mQt thu. ROi
truyen d\l cho quan quAn

a

t9:n

sa

ai n9:y phai luu tAm phong ngua, n€u gi~c len ra,
ma d6n ch~ chern gi€t ngay dugc, thi cling cu chi€u theo l~ nay, pMt thuang. N€u
chern dugc nhung ten trong dQi BActhu~n, HOi luang ma xet c6 d9:u thich chii'

a

m~t
thi thuang cu mOi thu c9:p la 5 l~g b~c t6t. N€u ai chern dugc tu 30 tbU c9:ptralen,
thi chuan cho cac tuang qUAnva tham tan

a

cac tful

sa

cling tau ro de khen thuang
uu Mu. N€u phong bi tre trang

sa

ha

de gi~c ng~ tr6n ra dugc, ho~c de huang

dong ng~ thOng di l~i vm gi~c, thi t9:t phai phan bi~t tri tQi n~ng. COn ngum nao
ban tnIng chO chua thu6c sung cua gi~c, thi thuang cho 10 l~ng b~c".

Vua l~i cho rang nhung tuang si

a

nai quan thu kha dOng, cho tri~u bQn quyen
sung Th6ng ch€U Van Quy, Chuang ca Ph~m Hil'u TAm, V~ uy Nguyen Van Thi,
Nguyen Van TInh va Ph6 v~ uy Bui Van Thi ve Kinh, de h,ra dung vao vi~c khac.

L~i sai trich 19:yhan 10 chi€c cac lo~i thuyen Hai d~o, thuyen

6,

thuyen Le do
Kinh pMi d€n, do tbUy quan Ph6 v~ uy Doan Khac, DO Chiem Phac theo thuyen cai
quan, nay cha ve nQp.

BQn Tham tan Nguyen xuan, Truang Minh Giang va Tan tuang Truang Phl1c
Dinh

a

d~o Nam Yang, tu PbU L~t ve, d€n Mn sOng Xa Nang, dugc tin B6 chinh
Vmh Long la Doan Khiem Quang d&hQ t6ng vua Phien ve nuac. Nguyen xuan va
Truang Phuc Dinh ben luu l~ Xa Nang, kinh ly ba coi BOng Xui. Truang Minh
Giang tuc thi mang theo Thai COng Trieu ve thanh Nam Yang lam t~p t9:u n6i :
"Thanh Nam Yang lrUac dAy bi gi~c Xiem pM bUy, vua Phien chua c6 chO

a

nh9:t
dinh. Hi~n nay tMn duang cung Thai COng Trieu ban dinh, chQn chO d9:ttrQng y€u,
ti~n cho vi~c ch6ng giii', l~p mQt thanh tri cho vua Phien

a

va lam chO cho quan ta
luu l~ phong thu".

Vua d\l rAng: "Nam Yang nay mOi thu ph\lc, cOng vi~c kinh lyva x€p d~t con
phai c6 nhieu k€ ho~ch trQng y€u. Thanh tri 9:yda bi pM bUy, chi nen tu sua qua l~

</div>
(113)<div class='page_container' data-page=113>

D¢ nhi kj - Quye'n eXX/I - ThLfc /If.c ve'Thanh (6NJuin hoang de'

de lam cbb

a

va d6ng giii thOi, bllt tllt phcii chi cham vao Sl! my quan. Thanh trl
Nam Vang va don Tich Bien

a

thugng du, cho phep ngu<1iban vm vua Phien, vat
linh Phien, dfin Phien ra lam. COn don An Man ngoai thanh Nam Vang thi Illy bien
binh xfiy dap va pMn phai qufin d6ng giii. Roi chfim chuOc d~t qufin phong giii

nhiing n<1ihiem yeu, chinh d6n sua sang b<1coi, khien cho ch6n bien gi6'i ch6ng
dugc yen l~ng, the la dugc".

Kinh lugc d~i su Nguy~n Van Xufin va Ph6 su Ph~m Van Dien, d~o Trlln Ninh
thu¢c Ngh¢ An, tien den phil ly Trlln Ninh, qufin Xiem man nghe thlly bOng gi6, da
ch~y tr6n truac, lang m~e dfin cu xa g~n deu bi d6t chay g~n het, ben sai kiem diem
hai c6t nhiing bien binh chet tr~n, thu nh~t dem chOn. L~i suc thO ml;lc, th6 dong
chia nhau di 8 huy¢n trong h~t chieu dl;lth6 dfin cho hQ dem nhau quy thu~n, di bao
va chi ro tung tich Iii phan nghich la Hu6ng, Khuyet va gi~c Xiem man, tim cach na
bAt, roi lam

sa

tfiu len.

Vua dl;l rAng: "Ten Hu6ng, ten Khuyet manh tam phcin nghich, dAn dat bQn
Xiem man vao gfiy vi¢c bien, t¢i chUng c6 nhien dang giet. COn nhu thO ml;lc, nMn
dfin thu¢c h~t dugc trieu dinh vun dap tit lfiu, tuang chfulg c6 long nao khac. Nay
nen m¢t m~t tuyen truyen long nhfin due cila tri~u dinh mu6n dl;ldan ve yen eu, de
hQ biio nhau tra ve lang cii ; m¢t m~t tuc thi tufin theo dl;ltruac, rut quan ve. Khi ve
tai tinh, Nguy~n Van Xufin nay da gia yeu, cho

a

l~i tinh lam vi¢c, giao bien binh
cho Ph~ Van Dien cai quiin, mang tra ve Trlln imh, dieu khien quan qufin cac d~o

truac sau de danh d~p. COn c6ng vi¢c chinh d6n xep d~t

a

Trlln Ninh nen de quan
tinh thong thii lam sau. Roi xet trong dam thO ty, cu Illy m¢t nguai biet lam vi¢c, va
dugc mQi nguai tin phl;lC,tfiu xin cllp bAng cho t~m quyen lam c6ng vi¢e phil, de
cho c6 sl! th6ng thu¢c".

BQn H¢ phil Le Dl;lc Duc va

An

sat Cao Hiiu Dl!c, tinh Ha imh, tfiu n6i :
"Trong ngoai hcii ph~n tinh Ha TInh da do hai tinh Quiing Binh, Ngh¢ An chia nhau
tu~n phong roi, xin dinh vi¢c phai binh thuyen tu~ duang den niia".

Vua dl;lrAng: "M¢t diii yen m1i h~t cac nguai, g~n dfiy, nghe c6 gi~c cuap len
phat. Phiii nen luu tfim do bat, dUng de chUng An nllp trong rUng ru, lam kh6 cho

dfin. Neu vi¢c tu~n phong m~t bien da c6 2 tinh lam roi, thi ta kh6ng coi vi¢c d6 la
trach nhi¢m cac ngu<1iniia. V~y cho dinh chi !".

</div>
(114)<div class='page_container' data-page=114>

d6ng

a

T~m B6n. l3<?nTu ben phai ngum di do tham dich xac, d~ li¢u

ca

danh dyp.
H¢ pM Duang Van Phong cu theo tin Mo tAu len.

Vua sai truy~n d\l rAng: "Ngay truac ngum Xiem lien ke't be dang de'n han
3000, 4000 ten, quA'yr6i

a

viIng Ba Lan, lu6n bi quan quan danh b~i, keo nhau Ian
tr6n. Nay l~ dam de'n nil'a, ching qua lA nhil'ng du dang Ie te. Ne'u ta kip tie'n danh,
tA'tchUng thua ch~y ciing ching xong, thi c6 kh6 gi ma kh6ng dyp dugc !Khi tie'p
dugc d\l nay, cho phep l~p tuc tie'n quAn hi¢p suc quAy danh, biit gie't cho he't gi~c
Xiem, d~ chUng mlii mlii khie'p ph\lc binh uy, thi c6ng cac ngum kh6ng nho ! Ta tA't
kh6ng tie'c h~u thuang. Ne'u l~ cMn tr6ng ng6ng, lam 10 thai

ca,

tuc la ph~ de'n
quAn phap".

Sau d6, bQn Tu tAu n6i : "Cu tin tham tir v~ Mo, thi dang gi~c nghe tin quan
quan tie'n danh, dli d6t tr~i tr6n di. Va, cac Man

a

yen bien giai v6n khinh dAn
chin chAu(l) nhUt nhat, nen dOng loa vai gi~c Xiem, xAm lA'n quA'y nhieu dAn
ngoai bien. QuAn ta de'n thi chung tr6n, quAn ta v~ thi chUng l~i tra l~i. Con 28
ban

a

M\lC Da Han truac dli de'n ng\l

a

T~m B6n. Tri~u dinh r¢ng lugng cho
chung tru ng\l, the'ma chung kh6ng bie't earn kich nha an, l~i di theo gi~c sinh sl!,
t¢i dang che't, kh6ng tha. V~y xin twac he't hoi t¢i 28 bitn kia, rOi len duang thAng
de'n Muang B6ng, l~n lugt tieu trir. l3<?ntMn hi¢n dli dem d~i d¢i binh dong tir
quAn thu Ba Lan xuA'tphat".

Vua pM : "Muang, L~o chi bie't

sg

oai, kh6ng bie't me'n duc, ne'u kh6ng trUng
ph~t cho dau m¢t phen, thi sao yen dugc bien cuang mlii mlii ? cac ngum nen kip
tie'n, dUng d~ 10 vi¢c. ~n phai danh m~ d~ thuye't ph\lc ke c6 t¢i, rOi rut quAn v~
ngay, dUng

a

lAu, kh6ng ti¢n".

Nguyen C6ng Lieu, Thl! pM PhU Yen, bi cach lUll. Truac dAy, Lieu lam vi¢c
xet nghi¢m v~ ta ~o Gia T6 trong h~t, dli han m¢t nam, kh6ng dem vi¢c tAu len. An
sat Vii Duc Man v~chra, tham h~c. Vua sai cach chuc lia ly'

sa,

v~ Kinh, theo b¢
L~i lam vi¢c chu¢C t¢i. Dung quy~n B6 chinh Bloh Dinh la D~g Duc Thi¢m lam

B6 chinh PhU Yen, h¢i cung Vii Duc Man, giil' A'nquan phong cua Tu~n pM. Thang

An sat Bloh Dinh la Ph~ The'Trung len thl! B6 chinh ; Ph6 twang

sir

Tr~n Xac len
Vien ngo~i lang b¢ Hinh, thl! An sat Binh Dinh.

Giang Nguyen D6n T6, thl! B6 chinh Thai Nguyen, xu6ng lam Kinh lich.
Truac dAy, thO phi quA'ynhieu, T6 m¢t ml!c nhut nhat, chiln l~i, dli bi cach lUll;
de'n My gia dOi giang xu6ng chuc nay, cho thoo bQn Ph61iinh binh Nguyen Van Vng
di chuy~n v~n quan nhu. Sau d6, l~i phat giac cai an nhiing l~m, T6 bi cach hAn.

</div>
(115)<div class='page_container' data-page=115>

DÂ nhi

fry -

Quyin eXX/f -ThƠc l,!-c

vi

Thanh

t6

Nhan hoang de'

Thang Lang trung sung Vii kh6 d6c c6ng la U TruOng Danh len thl!B6chfnh
Thai Nguyen. TruOng Danh va TrAIl Xac vao tit bi¢t vua, vua vOi vao bao rAng:
"cac nguai la chuc quan nho, dugc cD:tnhAc len chuc ngay nay, ciing la mu6n ID:y
chfnh trj ma thir, d~ xem thi th6 nhu th~ nao. K~ ra, hai chii' "trung hi~u" cac nguOi
hli ll;likh6ng ro ? Pham nguOi ta co long kh6ng d6i, thi du truoc m~t vua cha hay b

xa mu6n d~m, ciing van m()t long D:y. N~u khi ra khoi cira cung, lien cho rAng vua b

xa mu6n d~m, minh co th~ am rilu()i lam b~y, l~p tam nhu v~y thi la con nguOi
kh6ng dang k~ nii'a ! Than minh bgAIl, trOi va m~t trOi kho d6i, cac nguai co th~
dem minh d~ thir phlip lu~t chang? Hay c6 gAng len !"

Vua ngoiinh biio thj than la Nguyen Khoa Minh va Truang Dang Qu~ rang:

"Ta thuOng thiic mile ve vi¢c dung nguOi. Dl;lide, dung khoa m\lc d~ ken ID:yke sI,
van la dUOng chfnh. Nhung cai sb hQc cua hQ ll;likhac vm sb hanh. Thf d\l nhu Trjnh
DuOng ban dau lam Tri huy¢n, do m()t vi¢c ID:ythuyen tre, giii lam voi, day lui
dugc gi~c, dugc ta tri ng(), nhAc len chuc Tuan phu. Th~ ma Wc nuoc nha hii'u sl!.
DuOng ID:ycAp tien c6ng. DO hli ching phiii la nguoi khoa m\lc dD:yu ? Xua, Vuang
An Thl;lch nha T6ng la chan ti~n sI c~p d¢, dQc h~t sach c6, sach kim, nhung xet d~n
thi th6 Sl! vi~c thi rut C\lCco b6 fch gi ? Nay cac thu()c vien cac B(), cac Vi¢n, nguOi
mien Nam kh6ng nhieu bAng nguOi mien mc.co Ie ve van hQCNam Ky mm cham

nb,db dl;lt con ft, tit khi mb khoa thi ti~n sI d~n nay mm co m()t minh Phan Thanh
Giiin db. N~u cu cau n¢ co khoa m\lc mm dung thi sau day mD:ych\lc nam nii'a, van
deu la nguOi BAc dugc b6 d\lng, con nguOi mien Nam, do dau ma dugc li¢t vao s6
lam quan ? V~y, tit nay pham nguOi mien Nam nao la man can, thi bA'tCll'co khoa
m\lc hay kh6ng, cac nguai nen tuy tai ma de bl;lt cD:tnhAc, de du nguOi dung vao
vi¢c nuoc".

Djnh ro dieu l¢ thi Huang.

B()U tau: "The trong phep thi da dugc sira d6i. Nam nay chfnh Ia nam d~n
khoa thi Huang, xin cham chuoc nghI djnh cac dieu khoiin the l¢ thi, chep thanh
dien l¢ d~ tuan hanh lau dai :

(M9t - TruOng Thita Thien, sI tir cac tinh tit Quang Binh trb vao Nam d~n PM
Yen, thi chung;

TruOng Gia Djnh, sI tir cac tinh tit Khlinh Hoa trb vao Nam, thi chung;
TruOng Ngh¢ An, sI tir hai tinh Ngh¢ An, Ha rmh, thi chung;

</div>
(116)<div class='page_container' data-page=116>

Trucmg Ha N¢i, si tir cac dnh Ha N¢i, san Tay, Bfic Ninh, Tuyen Quang, Hung
Hea, Th.li Nguyen, L;;mg san va Cao BAng, thi chung;

Trucmg Nam Dinh, si tir cac dnh Nam Dinh, Hung Yen, Hai Duong va Quang
yen, thi chung;

Deu lay cac ngay 1,6,12 thang 9 nh~p trucmg, ngay 23 yet bang.
Ngay helm [yet bang] ay, ban mG ao, ngay helm sau, cho an yen.

Hai - 3 thang truac ky thi, cac giao thl,l, huan dl;\othi thir m¢t lugt: cac hQc tre

U'ng thi trong hl;\t minh, r6i chuyen giao cho thugng ty HQc chinh sat hl;\ch ll;\i.Nm
nao chua d~t giao thl,l, huan dl;\othi cac vien phU, huy~n lam thay ; nai nao chua d~t
d6c hQc thi do d6c hQC

a

gan kiem Hnh. Neu c6 nhiing quyen viet khOng thanh
van ho~c de quyentrfing hay khOng du quyen, thi tuy theo nhieu, it, se li~u xet
h6i, nghi xir. R6i h¢i ll;\i lam thAnh danh sach d~ di, hl;\n truac trung tuau thang 2
dli phai tai Kinh.

Ba - Nhiing sl tir du hQC

a

cac tinh thi ve nguyen quan U'ng thi. Duy nhiing
ngum

a

Bien Hea

tra

vao Nam, ho~c sinh trubng

a

kinh ky, va nhiing nm huy~n
T6ng san cu tnl tir Quang Binh

tra

vao Nam dli dugc lau dm, thi cho phep dugc phl,l
thi [tl;\icM minh

a].

Bon -

Truac ky thi m¢t thang, quan chuc nm

sa

tl;\icac trucmg thi phai may san
mG ao cir nhan : Thira Thien, NgM An m6i trucmg 35 b¢ ; Gia Dinh, Thanh Hoa,
m6i trucmg 25 b¢; Ha N¢i, Nam Dinh, m6i trucmg 40 b¢.

</div>
(117)<div class='page_container' data-page=117>

D¢ nhj IcY - Quyln CXXlf - Thl!C l~c ve'Thanh

16

Nhiin hoang de'

Sau - cac vien m~t sat va th~ sat

a

N¢i truOng va NgolP truOng d~u dung cac
vien cai d¢i. Thua Thien, Ha N¢i, Nam Dinh,mOi truOng 4 m~t sat va 8 th~ sat;
Gia Dinh, Ngh~ An, Thanh Hoa, mOitrUOng4 m~t sat va 4 the sat.

Bay - V~ s6 l~i dien : ThuaThien, Ha N¢i, Nam DiM, mOi truOng 40 vien ;
Gia Dinh, Thanh Hoa, Ngh~ An, mOi truOng 30 vien. cac s61~i dien nay, cll'm¢t
ni':rathee chu khao, m¢t ni':rathee d~ di~u de lam vi~c.

Tam - Qi 3 ky d~u thee van the mm dinh. D€n ky thll'3 la ky tha, phUthi : Tha

lay v~n chii' gi, phai sac nhiing chii' thu¢c v~ v~n ay cho y€t thi cung vm d~u bai ;
v~ phu, co tren, du6i hai v~n, thi dl.l : "demg" [phuong dOng] v6i "dOng" (mua
dOng), "chi" v6i "vi", "ngii''' vm "ng'!" va "ngO" v6i "ng¢" ... thi cho dugc thOng
dl.lng.

Chin - Quan d~ di~u sll'ccho cac l~i dich thu¢c quy~n, dong rieng m¢t quy~n
s6 ghi danh sach cac thi sl, ten nao thu¢Cs6 hi~u nao, chua ngay vao dum ten trong
s6 cho ro rang, de ti~n nMn xet. ell' mOi ky, chu khao duy~t xong quy~n thi, l~i
giao cho nh~n giii'.D€n ky thll'3, phai kiem ky s6 hi~u, dem 3 quy~n cua mOingum
dinh l~i lam m¢t d~ len cM khao d~ xet lay s6 quy~n lay dOho~c danh hOng,xong
r6i l~i giao tra lIP de dan ten vao [tll'cla hgp phach].

Mum - cac quan trong vi~n thi, cll' mOi khi d~ di~u d~ quy~n thi de'n, thi
chuyen giao cho quan giam khao

a

n¢i truOng d~ chia cho cac vien sakhao cham,
xet pM h~g uu, binh, thll', li~t, ky ten vao quy~n dii cMm r6i tra lIP. Vien giam
khao l~i dem nhiing quyen trung ky

sa

khao ay giao cho PhUc vi~n ; con nhiing
quyen hOng de l~i

a

vi~n giam khao. cac vien phUckhao cham xong, cUngxet pM
cac h~ng uu, binh, thll', li~t, r6i ky ten va tra lIP. Vien giam khao lIP dem tat ca
quy~n trung, quyen hOng do phUcvi~n cham, cung vm nhiing quyen hOng do vi~n

sa

khao cham, d~u duy~t l~i m¢t lugt, xet pM cac h~g uu, binh, thll',li~t, r6i ky ten
vao quyen n¢p tra quan ·cM khao

a

thi vi~n. Chu khao xet duy~t lIP, chia thanh thll'
t'! hon kern r6i can nhAclay hay lo~i. Ba quyen d~u dugc uu la t¢t b~c, hai quyen
uu, m¢t quyen binh la h~g nhat, hai uu, m¢t thll',hay m¢t uu, hai binh la h~g nhi,

Cll'the'ma suy ra.1\lutrung ky thll'ba [tam truOng]la quan trQng,r6i thll'd€n ky thll'
hai [nhi truOng]va ky thll'nhat [nhat truOng].

Mum m91 - cac quan

a

N¢i truOngva Ngo~i truOngkhOngdugc t'! ti~n ra vao,
vi~n

sa

khao va vi~n phuc khao khOng dugc t'! ti~n di l~i v6i nhau. Ne'u khOng co
vi~c cOngma vi tu tinh, de'n tham nhau, danh b~c hay chai dua d~u co t¢i.

</div>
(118)<div class='page_container' data-page=118>

ho~c ga van cho ngum d~u bi sung quan. L~i dien cung vm m~t sat va the sat lam
b~y cling hi khep ph~t truc;mgva t¢i d6.

MuiJi ba - NhUng tu tai khoa truac ma t\! ti¢n bO khOng vao thi, se bi cach m4't
tu tai

a

s6 khoa cli ; n€u d\! thi ma khOng vi€t du quyen ho~c de quyen trling cling bi
cach nhu th€.

Ngoai ra, cac khoan cung ll'ng, c4'p phat d~i luqc vAn theo l¢ cli).

Vua theo 1m nghi. Duy vi¢ccilkhoa d~o di giam sat vi¢c truoog thi, thi cho de
luc tm ky thi se d~c bi¢t phai di, khOng phai 4'n dinh truac. Vi¢c lam phong

a

cho
cac giam sat cling dinh chi.

L~i cho rAng: Nam ngoai, sau tinh Nam Ky nhan co bien d¢ng, hQc tro khOng
tha suc hQc t~p, nen chuan cho van bai thi khoa nay hay con tuy

y

theo mai hay cli.
Khoa sau se theo dung the thuc mm.

Cho hoiln cac thu thue dinh, di~n va thue th6 san bi¢t tinh, bi¢t n~p cua tinh
Gia Dinh den thang 6 mm thu.

Thang chuc Giam d6c N¢i·t~o len tr~t Chanh tu pham (truac Tong tu pham).
D~t them chuc PM giam d6c, tr~t Tong tu phAm. Dung Cai d¢i Hoang Van Lich
lam Pho ghim d6c, hi¢p cung Giam d6c Tr~n Van Hi¢u, sung lam D6c cOng

a

cOng

xuang Vli kh6. L¢ cli, l4'y Lang trung lam chuc D6c cOngoTir day bO di.

o

Gia Dinh co 2 chiec thuy~n ngum nha Thanh den buOn ban, hanh khach d€n
800, 900 ngum. V~n hOi thi hQ d~u mu6n cu

a

l~i trong thuyen. Quan tinh dem vi¢c
tau len.

Vua dl;lrAng: "Nam ngoai, ten gi~c KhOi lam phan, co nhieu ngum nha Thanh
a dua, mang l4'y t¢i ch€t. Nay bQn khach dap thuy~n nay den day, l~i khOng co bang
truang chiu trach nhi¢m cam ket bao dam. V~y truy~n chi cho bQn thuy~n h¢ : IAn
nay la l~n d~u Mm l6i, tri~u dinh hily t~m tha thu, khOng nghiem trach. Tir nay, phai
bao nhau : neu Ia nhUng ngum co v~t l\!c di buOn thi mm duqc dap thuyen den trao
d6i mua ban. COn cu cha den hang tram hang nghin nhUng quan vO l~i du cOn, 10'
dy ra vi¢c lOi thOi thi ph~m nhan t4't bi xii tii, ma thuy~n h¢ cling bi tri t¢i n~ng va
cua cai trong thuy~n d~u bi sung cOngo Nay h~ cho trong thang tu, phai quay
bu6m v~, n€u c6

y

de hanh khach lUll l~i keo len bO gay S\!, thi thuy~n h¢ t4't bi
chern d~u, khOng tha".

</div>
(119)<div class='page_container' data-page=119>

D¢ nhi kj - Quyin CXXII- ThJ!c l~c ve'Thanh 16Nhan hoang de'

nhUng thu chim, ca, ba ba, 6c, so ngao, da bAt duqc

a

nai d6, deu la nhUng v~t l"!-,

it th~y.

Vua vai thi thAn den xem va thuang nhUng nguai di ve, tien, b,,!-cc6 khac nhau.

d

San TAy c6 bQn gi~c han nghin ten len phat

a

huy~n An Lang, phu Vmh
Tuang.

d

tinh phai l~y Lanh binh Doan Van eMmang Hnh va voi, d6c thUc cac
phil, huy~n, tOng, 19

sa

t,,!-ihi~p suc cimg di na bAt, chern duqc han 10 ten dau dang.
D6ng tri phil V'inh Tuang la Nguyen Tril cach mQt ngay sau mai dAn quAn den.
Quan dnh la Hoang Van Tr"!-ffidem tinh hinh tAu len va h~c Nguyen Tru.

</div>
(120)<div class='page_container' data-page=120>

CHtNHBI~N

D~ NHl

KY -

QUYEN

CXXIII

THVC LlJC

vt

THANH T6 NHAN HOANG I>:~

Ghip Ngc;>,nam Minh M¢nh thu 15 [1834], mila xuan, thang ba. Toan gi~c

a

d~o Thai Nguyen, tran xu6ng ChQ' Rii, ChQ'Mai. Ph6liinh binh Nguyen Van Vng
lui ve d6ng

a

d6n ChQ'Du, kip bao TOng d6c Nguyen Dinh PhO cho them quan di
ngan ch~n. PhO t~m phai Liinh binh Trari Dinh Di mang 100 quan di. L~i tu lay

a

Ha N(li va Nam Dinh, m6i tinh 500 quan tinh nhu¢ va 3 that voi tr~n chb khi tai nai
se than mang di sau. R6i lam

sa

tau len.

Vua dl;lrAng: "Bc;>ngi~c nay, sau khi Nguyen MUll bi b~i,

9

mu6n Ian r(lng ra.
can phiii kip tieu di¢t cho duQ'c to ro slJ tritng ph~t. Vi¢c dieu them binh lfnh va voi
aHa N(li va Nam Dinh cling hQ'P

19.

V~y kip tuan dl;l

wac,

xuat phat ngay ma tily
co danh d~p. Con nhu tinh Bilc Ninh Ia nai xung y~u, cling nen cho phong bi truac.
N~u Tran Dinh Di tong chinh dilc llJc thi cho mang di thee ma sai Liinh binh Thai
Nguyen la T6ng Van Tri giii tinh thanh Bilc Ninh ; n~u T6ng Van Tri dilc llJc thi
cho Tri di thee ma sai Tran Dinh Di trave Bilc Ninh".

TOng d6c Le Van Duc va Tham tan Nguyen COng Tru d~o Tuyen Quang ti~n
d~n dau h~t Vi Xuyen. Tham thinh bi~t duQ'c dang gi~c tu khi An Bien that thu,
ngay m(lt Ian dan xu6ng m~t Wac chau Vi Xuyen va dia ph~n chau D~i Man.
Chung chia d6ng d6n tr~i, mUll d6 ch6ng clJ. Bc;>nDuc lien ban nhau, chia lam hai
d~o : Duc do duang Vi Xuyen, Tru chuyen di l6i D~i Man, deu mang theo vai ba
ngay luang, ti~n quan len duang.

</div>
(121)<div class='page_container' data-page=121>

D~ nlli IcY - Quye'n CXXIll- Tlllfc l,!c ve'Tlulnll

16

Nilan Iloang de'

de'n Bang Ha~ va NgQc Lieu (deu ten xii), gi~c

a

trong rUng cM 500, cM 300, chia
nhau mfp Mn sung ra. Nguyen Van Quyen trong toan quAn di truac d6c quAn san
danh, chern dugc m¢t thU cap, con thi chUng tr6n ca. Th6 ty Ma Tuang Huy cling
ban che'tdugc m¢t tuang gi~c va do~tdugc khf giai, nghi trugng. BAy gib tie'pdugc

thu Nguyen C6ng Tru noi quAn cua Tn! de'n d6n PhUc Nghi, theo ta ng~n s6ng
Ngl1m (tuc Gl1m), thAng tie'n. Khi qua Kim Tuang, Nang Kha (deu ten xii) deu co
gi~c mai phl;lCcMn dubng. Th6 dong

a

d~o quAn di truac danh chern dugc m¢t thU
cap, gi~c lien tan ch~y.

a

Nhu Huang (ten dat) ben kia bb s6ng, bao co Ph6 tuang
gi~c la Nguyen Dinh Chu tir phia Thai Nguyen, hgp vai Nguyen Quang Thiem Ia
em Th6ng che gi~c Nguyen Quang Khai, l~p ra 3 d6n va co d6 dang de'n han nghin
ten. BQn tMn hi~n duang cho lam be sang s6ng danh pM dang gi~c nay, r6i x6ng
thAng den an L6n (ten xii), san phAng sao huy~t cua Quang Khai thi mai co th~
h¢i qul1ndugc.

Duc dem mQi tinh hinh tl1ulen va noi : "Hai d~o tien qUl1n,can phai li~u chUng
d¢ duOng, th6ng bao Ian vm nhau d~ tie'n dAn, IAnlUg( tieu trir r6i cung hQi quAn lay
l~i d6n An Bien. R6i l~i chia duang thAng de'n Vl1n Trung hgp suc tieu gi~c. Nhu
v~y e kh6ng khoi mat nhieu ngay giCf'.

Vua dl;l b¢ Binh rAng : "Quan quan d~o nay tie'n d~p th6 phi, tuy chua chern
gie't dugc lan, nhung deu dii co bat, co giet dugc gi~c, ciing dii la gl1ydugc tieng
tam. Th6 ty Ma Tubng Huy truac co c6ng bat gi~c, diidugc thuang thl;l chuc d¢i
truang ; nay l~i gie'tdugc ten dAu so gi~c. V~y l~p tuc thang thl;l cho Huy chuc Cai
d¢i thu¢c tinh ay. L~i truyen Chi cho cac th6 ty, ai hay gie'tdugc gi~c, l~p c6ng,
cling chie'u theo do ma khen thuang d~ hQ cam kich phan khai.

"L~i nua, nam ngoai hanh qul1n pMn nhieu ch~ tre d~ gi~c dugc ranh rang,
thimh ra v6 c6ng, ngay nay l~i den, cAn phai kieng ran dieu do. Hu6ng nay d~o

quAn Cao BAng danh gi~c thAng IU6n, hi~n duang quay l~i chb ngay qUl1ybat. Co
h¢i ay kh6ng nen bo la, v~y cho phep Le Van Duc, Nguyen C6ng Tru d6c suc
binh dong trir di~t cho samnhUng du dang gi~c

a

1l1nc~n, r6i thira thang ru6i dai,
cung cac d~o h¢i qUl1n, x6ng thAng tai Vl1n Trung, Mt chern dau dang gi~c d~
chu¢c t¢i truac.

"Duy qul1n luang la vi~c t6i khan yeu, nen dii dl;l sai TrAn NgQc Ll1m va H6 Si
Ll1m

a

Tuyen Quang, m¢t trong hai ngum nay phai than di d6c thuc v~ tai, ne'u
dUbng nui xa x6i tra ng~i, luang chua tm ngay dugc, ma phai den dAn gian mua
th6c g~o, thi li~u tra gia cao cho dl1n ; l~i nghiem sUe quAn lfnh den dl1ukhOngdugc

</div>
(122)<div class='page_container' data-page=122>

"Sai D~ng Kim Gilim, Gilim sat Ngl;1sir d~o Tri - Binh, di Tuyen Quang, h¢i
vm b(;mTr~n NgQcLam d6c v~n luang quan.

"L~i dl;lHa N¢i va Nam Dinh, m6i tinh pMi m¢t quan co da.cll;1c,mang theo
d¢ 400, 500 bi~n binh, rieng Ha N¢i phai vat tMm han chl;lCchi€c thuy~n, cho cung
theo di v~n luang".

T6ng th6ng d~o Cao BAngla T~ QuangO!tau : "NhUng quan quan tieu gi~c 6
tliugng du : d~o quan giii'a, Tham tan Vii Van Tit ti€n d€n mli Mii H6i, pM li~n
dugc han 20 tr~i gi~c, hi¢n d6ng quan 6 san ph~n mli Trung Thang ; d~o quan hiiu
la Tu~n phil Le D~o Quang ti€n d6ng S6c Giang ; d~o quan ta, Ph6liinh binh Van
Hiiu xuan ti€n d6ng Luang Nang. Gi~c dii rut khoi cac nai nay, nhung con dl;1a
nhUngcM hi~m y€u, d6ng giii'm~n ThOngNOngtr6len giap Bao L~c. Vita dugc tin
bao d~o quan Thai Nguyen thua, gi~c d6ng 6 Linh Quang uoc 3000 ten chl;1cHfn
xu6ng Cao BAng.Th~ dii truy~n hich di~u Van Hiiu xuan quay v~ Gia BAngan
ngii'va m~t tu cho Vii Van Tit va Le D~o Quang d~u bi€t. R6i tMn l~i l~p tuc tr6l~i
d6n Nhugng B~n cho dugc g~ d~ di~u khi~n".

Vua dl;lrAng : "D~i quan do nguai th6ng lInh, thl;1cnhieu han so vm cac d~o

khac, l~i dugc Le D~o Quang va bi~n binh sung suc 6 v¢ Nghia vo d€n trg chi€n thi
danh dyp1Ggi~c 0 hgp a:y,phOng c6 kh6 gi 1Th€ ma truoc gia cu loanh quanh 6
viIng Trung Thang va Nhugng ~n, khOngti€n dugc m¢t ta:c.Keo dai ngaygia nhu
v~y, thi d€n baogia xong vi¢c1Truoc day, Thai Nguyen ngau nhien tha:tb~i, dii c6
Chi cho Nguyen Dinh Ph6 ti€n v~ dnh thanh va vat tMm bi~n binh tuy COdi¢t gi~c.
BQnUVan Duc, Nguyen COngTru d~o Tuyen Quang ciing dii di duoog g~n tm An
Bien r6i. Nguai nen d6c suc khuy€n khfch binh dong, phOnggiii'Cao BAng,r6i h¢i
vm Vii Van Tit vaUD~o Quang t~p hgp binh ll;1ccho hUng h~u. Truoc h€t xOng
thang vao sao huy~t gi~c 6 NgQcM~o va van Trung, lam cho gi~c c6 cai 10 ngoai
v~ phfa sau, khi€n hai d~o Tuyen Quang, Thai Nguyen ciing c6 th~ nMn d6 ti€n
d€n h¢i biilh, thi 10 gi chang thllng1N€u cu loanh quanh trOngng6ng, e rAngnhu
nguill da.pmli, thi€u m¢t SQtda:t,cOngphutittrUoc se hOngca. Chang nen c6 ga.ng
la.msao 1".

Kinh lugc d~i su Nguyen Van xuan, Ph6 su Ph~ Van Di~n d~o Tra:nNinh,
thu¢c Ngh~ An dang so n6i : "Dan h~t a:ydii dugc chieu dl;lve, nhung sau Wc lo~n
ly, long ngum chua 6n dinh, nen c6 trQng binh d6ng d~ tra:n ap. BQntMn dii iiy
Liinh binh Vii Van Thuyen lInh 500 bi~n binh d6ng l~i. R6i rill quan qua l6i Ky
San nhAmduoog thang ti€n Tra:n'1mb.

</div>
(123)<div class='page_container' data-page=123>

D¢ nhj kj - Quyln eXXIU - Thl!c /If.C ve'Thcmh

16

Nluin hoang de'

qua can binh lira, dan chua dugc an cu, ma quan ta dong nhi~u

a

day, luang thl;lcrat
la khclnyeu. cac nguai nen tru tinh ngay vi~c chuy~n v~n luang thl;lccho quan Hnh

a

do. L~i chQnlay m¢t vien th6ng phan, kinh Ijch, ho~c pM, huy~n dugc vi~c, phai
den do luu tarn phil dl,lnhan dan cho chOng dugc ern tham, rOi rut ngay v~ toan
quan dong dan ap

a

day, kh6ng nen d~

a

lau. L~i phai tuan dl,ltruac, cho d~t nguoi
quy~n lam vi~c pM d~ chieu dl,ldan v~

a

yen nhu cii".

L~i sai truy~n dl,lNguyen Van xuan : ''Truac cho rAngnha nguai gia yeu, nen
co dl,lnoi khi mang quan v~ den dnh ly' thi luu l~i dnh lam vi~c. Nay cu to tau thi
nguoi da cung vai Ph~m Van Di~n chuy~n quan thAngtai Tran Dnh. Nay cho tl;lxet
neu khi ll;lccon m~nh, co th~ darn duang vi~ quan thi cung h¢i tieu cho vi~c quan
chong hoan thanh ; neu thay suc da suy kern, thi tuan theo dl,ltruac,

a

l~i lam vi~c
dnh, d~ an duang tu6i gia mQtth~. Tram ciing kh6ng no Mt bu¢c nha nguai phai di
tr~ m~c vat va dau. Con vi~c tuy co danh dyp

a

Tran rmh, chuy~n giao cho Ph~
Van Di~n ciing dil dugc vi~c".

Nguyen Van xuan tiep dugc Chi dl,l,dang

sa

noi : "Duang luc bien thuy hiiu
Sl;lnay, thAntuy khi ll;lcda suy, nhung tarn long khuy~n ma con mong bao dap. Xin
cung Ph~ Van Di~n h¢i nhau lam vi~c quan".

Vua l~i dl,lxuan rAng: "Nha nguai tu6i gia, chi khf vAnhang. Da khiing khai
xin di thi nhat djnh co th~ thanh c6ng dugc. Nay toan Ian gi~c Xiem

a

dja ph~
Chan L~p da bj quan quan danh b~i, tr6n xa rOi, thi du dang

a

m¢t dai Tran rmh,
the tat ciing se tr6n, quyet kh6ng th~

a

lau dugc. Hu6ng chi nhiing bi~n binh do bQn
Quan v~

a

Kinh la Le Van Phu va Quiin v~ Thanh Hoa la Dao Van Nghj mang di,
cMc ciing da g~p nhau d6ng du rOi. Vm ba, b6n nghin quan tinh nhu~ va sung suc
nhu the, gi~c nao darn ch6ng l~i?Khi nh~n dugc Chi, phai l~p tuc tien quan danh
giet thl;lcm~, khien nuac kia vinh vien kh6ng darn quay nhieu bien gim ta". Ben
sai thj v~ mang phat cho nhan sam va hOngsam Cao Ly h~ng t6t nhat m6i thu 3 chi.
L~i giao cho dau b~c ha va rugu ngl;lphong m6i thu 20 lQ, d~ phlln phat cho quan
quan trj b~nh.

Nguyen Kha BAng,Tuan pM Thanh Hoa tau : "Tham tir cua tinh di den dau dja
gim Chap Yet (ten t6ng) huy~n Trinh C6, truac m~t co quan Hnhgi~c ngan tra. Tham
tir dugc tin quan Xiem man

a

dOnNinh Bien xua du6i cuOphOcdan bien gim Hung
Hoa,

y

mu6n Ian sang dja ph~ pM Tran Man. Ba huy~n SO t~i da di~u d¢ng het th6
binh, dQ 2000 ngum, ra nga.n ch~. HQ d~u tinh nguy~n ra suc ch6ng danh, quyet

kh6ng theo gi~c. QuiinpM ThQxuan laUPhi Ba ciing da mang quan den tiep I1'ng".

</div>
(124)<div class='page_container' data-page=124>

vimg Chan L~p, Ha Tien, Chau D6c va dia pMn earn LQ, Tran Ninh d~u dii bi quan
quAn bat chern danh tan, du6i ra khoi coi. Nhiing kebNam Chuang xui gil;lc gAy SI!
kia, sam muQn cling tat phai rut di th6i !Va l~i, binh dong cua U Phi Ba hi~n dii
ti~n len, du lam thanh th~ rOi. Ba huy~n thuQc Tran Man l~i dmg ra suc ch6ng
danh, sl! co cMc cling thu~ l¢. V~y, nen nhan dip, phai ngay nguai d~n cac th6 ty
truy~n Chi ban khen, va bao cho hQ bi~t ro v~ tin quan quAn cac d~o danh lui gi~c
Xiem d~ hQ them hang haL ROi l~i phao ngOn len la may v~n quAn bat nh~t se ti~n
d~n, nhat dinh di~t nuac Nam Chuang mai th6i, d~ gi~c nghe thay hoang sq,tI! phai
rut di".

Tham tan Nguyen XuAn, Tan tuong Truong PhUc DTnh, d~o Nam Yang, keo
qUAnd~n dong bVl;lngXa Nang. CU tin tham bao, thi tuang Xiem la Phi Nhii Tr~c,
Phi Nhii Xa Lien, con dong bLO Go V~t. Nhiing dOn gi~cb&mg Xui d~u dii thieu
hily. BQn XuAn ben sai quan Phien la Oc Nha Tra Tri Long sua chua dOn cfi BOng
Tham, cai quan 1000 Hnh Phien dong giu. ROi bQn XuAn dem ngay binh thuy~n v~
thanh Nam Yang hQi ban vai Truong Minh Giang. Trich lay cac v~ Hnh Kinh hi~n
theo di tr~n cilng vOi thuQc h~ cua Thai COng Tri~u va huong dong cac dnh hon
2000 nguai, vai 42 chi~c thuy~n, cho theo Truong Minh Giang, Nguyen XuAn,
dong t~i Nam Yang db ap va tril tinh lam vi¢c qUAnco ; 1600 binh dong vai 36
chi~c thuy~n, thi cho theo Truong PhUc DInh dem v~ qUAnthu Gia Dinh. Hon 60 til
binh gi~c hi¢n bi giam giu, he ten nao la ngum ChAn L~p theo gi~c thi giao cho vua
Phien trirng tri d~ ran mQi ke khac. Con nhiing nguai Xiem thi l~p tuc dem chern b

Wac quAn. ROi lam

sa

tAu len.

Vua phe : "Xu tri d~u phai ca. Duy Thai COng Tri~u thi cfing cho mang huong
dong v~ Gia Dinh, theo cac Tuang quAn, Tham tan ra suc danh thanh Phien An".
Vua luc d6 thi thI! phil An Giang la U D~i Cuong d~n, cilng nhau k9 ten vao ti!-p

tAU,cho rAng vi~c kinh 19 bien cuong hi~n nay c~ phai co tuang vo dAc lI!c giup do
d~ khi canh tay dua ra thi cac ngon tay d~u theo. Thai COng Tri~u truac gia tong
chinh kha th~o vi¢c quAn ca, ma l~i am tuang nhan tinh dia th~ nuac Phien. V~y xin
cu d~ cho Tri~u luu l~i Nam Yang d~ theo doi ban b~c ma lam vi¢c. [Vua] ben cho
Thai COng Tri~u quy~n sung Liinh binh An Giang.

</div>
(125)<div class='page_container' data-page=125>

D¢ nil!IcY - Quyln CXXIlI -TlllfC l~c ve'Thanll

16

Nhtin Iloang de'

B6chfnh Nguy~n Dinh Tan va

An

sat Vli Dlnh dnh Ngh~ An tAu: "Lli

Ap

Ma
Hl;lt6huy¢n Carn LInh thul')c phii Tr~ Dinh bao co gi~c Xiem xAm Ian cac huy~n
earn cat, Cam MOn, thieu huy nhA dAn. BQn chUng dUC1I1gvat th6 dAn l~p d6n
nghiem phong 6 Na Nilng (ten dat). Va, cac huy~n thu¢c Tran Dinh 6 beo lanh m¢t
khu, xen vao quang giila Tran Ninh, Tr~ 1mh. Truac dAy, quan Xiem xAm Ian,
quan quAn dii danh lui, dia phUC1I1gdugc yen 6n, sau do ll;lirut quan v~, chi de 100
bien binh dong 6b€n sOng de phOng ngira. G~n nay, khOng thay tam hai quAn gi~c.
Nay d¢t nhien ll;lico cap bao, thl;lClay lam nga. Ho~c gia nguai Xiem tham thay dl;li
d¢i quan quAn d6n h!c lugng vao Tran Ninh va Tran TInh, nen mai bay tro do 6
Tr~ D!nh de nhtlm chia xe binh h!c cua ta chang. Thi€t wang cling khOng nen phai
nhieu quan d€n ch6ng giil. BQn tMn hi~n da uy pM V¢ uy v¢ Phan vo III T6ng
Phuac Mai mang 100 bien binh, kiem lanh ca s6 bien binh dong 6b€n sOng, chQn
chO dong ll;li.Khi nao dl;liqUAnti€n d€n Tr~ TInh danh d~p, thl di ngay ti€p l1ng".
Vua cho III phai.

Lanh binh Tuyen Quang la Tr~ Hilu An di h¢ t6ng 5 chi€c thuyen lUC1I1g,ti€n
d€n chO bC1sOng ChuC1I1gKM (ten xa), bOng co hoo 500 gi~c tir trong rUng trO ra na
sung, don cuOp thuyen. Bien binh tan va.

An

bi thuC1I1g,cling l¢i sOng chl;lY.Duy co
m¢t chi€c thuyen cua thuyen h¢ Doan Van GiOi ch~t truac dugc dAy bu¢c thuyen,
bUOng xuOi theo dong, dugc thoat, con deu bi gi~c lay mat. B6 chfnh Tr~n NgQc
LAm va An sat H6 Si LAmduac

.

tin bao, dem viec tAu len..

Vua pM: "Xem ta tAu, rat tuc gi~ ! cac nguai khOng dugc m¢t mUll lugc gi
giup nuac, th~t khOng dang ke la nguai nila !". Ll;li xu6ng dl,l rtlng : "Le Van Duc
mang dl;libinh ti€n len, ve vi~c quAn lUC1I1gda co Chi khuyen bao phiii t~ tAm h¢ v~
v~ tai, v~y ma nay gi~c con dam thira cO'cUOp dOl;ltmat lUC1I1g.Trach nhi~m tuy
thu¢c ve ke di d6c suath¢ v~, nhung VIdieu khien sai l~ thl t6ng d6c va b6 chfnh,
an sat cling kho tranh dugc lOi. Nay cach chuc Tr~ Hilu

An

va suat d¢i di chuy€n
ay, cho lam Hnh ; phl;lt Hnh mOi ten 100 trugng, va cho tong qUAngAng suc chu¢c
t¢i. U Van Duc phiii giang 2 cap, Tr~n NgQc LAm va H6 Si LAm mOi nguai bi
giang 1 cap. Con nhu ca doan thuyen b! cuOp, ma rieng m¢t chi€c thuyen lUC1I1gcua
thuyen h¢ Doan Van Gim ll;li kip quay ll;lidugc, khOng de that thoat gl, thl!c rat
dang khen. V~y thuang cho Giai 5 d6ng ngan tien Phi long hl;lng Ian.

</div>
(126)<div class='page_container' data-page=126>

Vua dl;l N~i cae rAng: "Truac kia,

a

Tuyen Quang, ten thU nghjeh Nong Van
VAn khai bi6n, Ian d6n cae dnh L~g san, Cao BAng va TMi Nguyen. Sau, bj quan
qUAn danh b~i, n6 da gQt dau tr6n tranh. Gan dAy, n6l~i hQp dang qu~y r6i. Nay
quan qUAn ba d~o ti6n danh, gi~e l~i dam an eh6 nay, hi~n eM khae, eh6ng hen
dong, dO'hen tAy. Ha phai m~t minh nghjeh VAn phAn thAn ra de eh6ng e\Tduqe cae
noi nhu v~y ?TlJU trung m6i nai t~t phai e6 m~t dau dang ehU mUll va d~e l~p tae
ehi6n ! V~y truy~n dl;leho TOng th6ng T~ Quang O!, Tham tan Vli Van Tu d~o Cao
Bfing, TOng d6e U Van Due, Tham tan Nguyen Cong Tru d~o Tuyen Quang va
TOng d6e d~o Thai Nguyen Nguyen Dinh pM: ai n~y phai xem tu trucre d6n nay,
n6u nhu e6 bilt s6ng duqe ten gi~e nao, thi phai hOi ro tinh hinh eua gi~e, hay la
pMi nhi~u ngum thO di bi m~t do tMm, xem ngoai ten Nong Van VAn ra, con lfi
Nguyen Quang Khai, LUll TrQng Chuang, B6 Van qn, B6 Van Huy~n, Nong Van
Si, Nong Van Th~e, t~t ea e6 bao nhieu ten, ten nao

a

d~o quAn nao, eho chi nhihlg
vi~e ti6p U'ng, hi~u l~nh, ngum ta huang U'ngra sao, d~ duqe quAn nhu tim l~y

a

dau ... can hOi eho dfch xae rOi tAu ro eho bi6t nguyen uy. L~i phai sai pMi nhi~u
nguai thO trucre, di khAp nai truy~n bao: tru ten nghjeh van t~i ae qua n~ng, pMp
lu~t khong the tha ra, con tu Nguyen Quang Khai tra xu6ng, n6u sam bi6t h6i cili,
bAt ho~e gi6t ten VAn dem n~p, se duqe tha h6t t~i trucre ; n6u con me mu~i, e6 sue

gil1p nhau lam b~y, thi eai t~i hUa dang lam ae kh6lQt khoi lurn trai. ChAng nhihlg
eh6t d6n thAn, ma th6 nao cling v~ lAy d6n vq con, an nan sao kjp.

"COn d6i vrn cae thO dAn, thi nen tim hieu each hieu dl;lrfing : cae ngum d~u la
con de eua tri~u dinh, trucre dAy bj gi~e ep theo, cling la vi bj bue baeh tren ngQn
lira bOng, chAng phai ban tam mu6n dAu. L~i vi quan dja phuang khong bi6t tuyen
duang y mu6n ban an due eua tri~u dinh, khong l~y gi de eho nguai ta tin, eho nen
gan dAy ehua e6 ai ra tbU. Nay quAn nha vua keo d6n chi de di~t nhihlg ke dau so,
ehu khong trUng trj nhihlg ngum bj ep theo. N6u cae ngum hieu bi6t Ie thu~n, Ie
nghjeh, bAt ho~e chern ke nghjeh ph~m de dAng eong, ho~e huang dan quan quAn di
danh d~p, thi khong nhihlg duqe tha thu t~i trucre, ma con e6 h~u thuang. N6u quay
giao xin hang ho~e bO v~ lang, x6m thi cling r~ng tha eho. Thang ho~e eu m~t ni~m
earn long buang ng~nh, khong theo gill0 h6a, d~t minh ngoai vong sinh thanh, thi
khi d~i binh da d6n, nhu lira dii'd6t COn Cuang(l), h6i cling khong kjp nii'a !".

L~i dl;l Le Van Due va Nguyen Cong Tru rfing : "Nhihlg ten nghjeh ph~

a

Tuyen Quang, lau nay con tr6n tranh, ehua bj gi6t, tue la e6ng vi~e eua cae nguoi
ehua xong. Lan nay l~i YAngm~nh di danh d~p, nh~n S\Tky tMe v~ quan Iii'. Co mUll

</div>
(127)<div class='page_container' data-page=127>

vi~c quan, ta tuy da tru li~u nhi~u phuang lugc, nhung vi~c

a

xa hang may ngan
d~m, tlnh hlnh m6i hIc thay d6i m<)t khac, ha co th~ nhat nhat dl! tinh ma chi bim

truac dugc dau ? Nay d~c cach cho phep cac nguai dugc tuy ti~n lam vi~c : co cach
danh d~p, co v6 v~, hIc nen tien, Ilk nen ngirng, can phai tru tinh ky va cham chuac
the nao cho dugc dung khap, cM yeu la phai mang v~ cho ta b6n chu "qp tao
thanh c6ng,,(1) thi mai khoi phl,l long ta uy thac. L~i nua, vi~c binh quy

a

mau
chOng. Phai sam lam kip thai

ca,

tu ngay cho hai d~o Cao Bang, Thai Nguyen dOng
thai cung tien. Neu lam dugc cho yang d~y oai quan, danh tan dugc dang gi~c,
khien chUng hoang sg, Ian tr6n kh6ng dam tra l~i ch6ng cl! nua, thl cling da la
thuyet phl,lc dugc long

ke

gian, to ro dugc sl! trirng ph~t cua nha trai. Con ten

nghich ph~m N6ng Van van len s6ng tmng rirng ru, Mt tat dgi no da bi Mt d~ lam
an hay chua, cling chuan cho ca 3 d~o quan dugc rut v~ hat khai ca, kh6ng nen
dung dang

a

lau ma nhiem lam chuang".

Thl! Lanh binh Khanh Hoa la Nguyen Van Da ph~m t<)i,

bi

mien chuc.

Van Da, mang binh thuy~n di tuan bi~n, g~p khi thuy~n g~p nguai nha Thanh
bi bao, tu Quang Nam b~t den hai pMn cau Huan, kh6ng chiu du6i Mt. Quan dnh
dem vi~c h~c tau, Van Da li~n bi cach chuc, cho lam Hnh

a

dnh ay.

B<;>nnghich ph~m

a

Gia Dinh la ngl,ly Tuqng quan di~u bat Nguyen Van Tam,
ngl,ly Th6ng lanh Nguyen Van ChAn va ngl,ly D6 quan lanh Quach NgQc Khuyen,
khi ten gi~c KMi b~t dau khai bien, bQn nay tMng dOng vai gi~c, ho~c dem voi ra
cum, ho~c lua

ma

c6ng thanh cho gi~c. Khi quan quan tien danh, the cung, chUng
ra dau thU. Nguyen Tuan pM Ha Duy Phien xet ro dugc tlnh hlnh, tau len. Chung bi
xi~ng xich giai kinh giao dinh than nghiem xet. Den My gia, an dang len, chUng
d~u bi khep vao t<)ilang trl xu tU.

Le b¢ Ta thi lang Tran Van Trung, HOng 16 TI! khanh Phan Thanh Gian, Han
lam vi~n Thi d<)c Nguyen Huy Chi~u, sang su nha Thanh v~, dugc d6i b6 : Tran
Van Trung lam U b<)HUll thi lang, Phan Thanh Gian lam D~i ly tl! Thieu khanh,
theo lam vi~c

a

b<)Le.

Cho : Ho Van Uy, Quan

ca ca

Chinh vo, lam Pho v~ uy, tr~t Tong tam pham,
sung PhO lanh binh dnh Hiii Duang ; Le PhUc San, Quiin co Tuqng caNam Dinh,
quy~n sungPhO lanh binh Nam Dinh ; Trm Quang Tu, Quan

ca ca

Trung tMy,
quy~n sung Lanh binh Thuy quan Nam Dinh.

</div>
(128)<div class='page_container' data-page=128>

Bay t¢c Man bThai Nguyen xin dem han 160 cay sung dien sang, do hQ lam
rieng, n¢p Nha

nuac.

Vua sai quan tinh lay tien kho thuang cho hQ (hcp1g dung

dUqc, thuang m6i khau 5 quan, hcp1gkh6ng dung duqc, thuang m6i khau 3 quan)
va hieu dl} hQ rAng : "Trieu dinh th\lc da xet thau tam long cac nguai bi~t huang
theo dieu nghla. Tu day, dugc huang duc khoan bOa, long nhan Mu cua nha vua,
cac nguai dao gi~ng ma u6ng, cay lua ma an, cung nhau yen am, mai mlii lam ngum
dan luang thi¢n, cung huang phUc thai binh, ha chang han mum Ian truac kia u ?".

L~i sai cac tinh Ninh Binh, San Tay, Hung H6a, Lcp1gSan, Cao Bang va Quang
Yen tuyen dl;lcho cac thO dan

sa

t~i coi vi¢c nay lam guang. Sau d6, dan h~t L~ng
San xin n¢p han 80 cay dieu sang ma tinh nguy¢n kh6ng lInh thuang. Quan tinh tau
len. Vua dl;l rAng : "H~t nguai la dat rimg ro. ThO dan lam rieng nhieu sung dieu
sang, hang ngay lay san biln lam thU vui, kh6ng cham 10 lam an ; 10 khi bi gi~c buc
bach, kh6ng khoi vac sung di theo, t\l mAc vao t('>i.Truac day da xu6ng dl} an c~n
khuyen bao khi~n chUng nhiem theo phong h6a "ban dao mua 00,,(1). Nay chUng
chiu vang m¢nh' to long thanh th\lc nhu v~y, cling dang khen thuang. V~y nen tuc
thi chi~u theo h~ng sung ma tuyen chi ban thuang, biio chUng rAng : day la trieu
dinh ban an cho de sAm trau 00 cay bua lam an sinh s6ng, d6 la to

y

khuyen dan
trQng nghe n6ng, kh6ng nen tu ch6i".

Quan tinh PhU Yen tau n6i : "Truac day, thue thuyen cua dan chb bien binh di
Nam

Ky

bilt gi~c. Nay cac thuyen h('>deu xin mien tra tien thue". Vua dl} : "BQn hQ
chu('>ngnghla va bi~t Ie phai, th\lc dang khen. Nhung cai ma Nha

nuac

thi~u kh6ng
phiii la tien ha no lay thuyen tu cua dan sung lam thuyen c6ng ? V~y phiii gQi ngay
hQ d~n khen ng¢ va tra tien thue theo gia".

B('>L~i tau xin : Tu nay, pham cac nhan vien sai phai dugc cap sAc chi, van
bAng di lam vi¢c gi, khi xong, phiii dem ve n('>ptra de thu l~i ma thu tieu. N~u tnii
l¢nh, se bi Mc va trimg ph~t. Ai con giii' biin nao tu truac deu cho mang n('>ptra, n~u
giau, se bAt t('>i.L~i nii'a, truac gio nhiing h6ng biin(2) c6loi chi dl} chau pM phat di
cac dia phuang tuan hanh, cling xin bAt n('>ptra l~i, ho~c qua N('>icac ho~c qua B('>.
N~u xet vi¢c c~n phiii chep l~i r6i dua di thi cho chep l~i. Tu day, cu chi~u l¢ nay

thi hanh. Vua y 1m tau.

Truac day, tmh BAc Ninh g~o kern, dan kh6 ki~m an, c6 8 nha giau bO cua ra
giup nhiing nguoi tung thi~u (2200 quan tien). Quan tinh tau len. Vua chuAn cho
ban thuang mli d('>iva mien thu~ than, di linh, SUll dich c6 timg b~c khac nhau.

(1) Cung To~ nha Han lam Thai thl1 B¢t Hili, gl!-pnam d6i, dtl.nvac gU<1ITldao di trc>mcUOp,Ong
khuyen da.n ban gU<1ITldi mua trtl.u, ban dao mua IX> de lam rUQng.

</div>
(129)<div class='page_container' data-page=129>

D~ Ilhi kj - QUY€1l eXXlU - Thtfc ll:lc ve'Thallh (6Nlulll hoallg de'

Tinh Thanh Hoa ciing c6 4 nha giau bO ti~n ra quyen rieng (hon 380 quan ti~n
va hon 900 hQc th6c), kh6ng bao cho quan bi€t. Khi xong vi~c, quan tinh tau bay.
Vua chuan cho ban ruqu thit d~ khen thuang.

Quan tinh Dinh Tuang tau xin : DOn nhii'ng nguai ngol;li tich huang ling vi~c
nghia lam co Tuang nghia, g6m 5 dQi, chia lam 4 ban. Nguai trong ban duqc cap
luong thang, ti~n 1 quan, gl;lo 1 phuong.

Ll;li trong tinh Dinh Tuang c6 4 thii sa Tuyen Uy,B6ng Nguyen, Th6ng Binh,
Hung Ngii', ti€p giap vm Chan Ll;lP,la chO dia dau xung y€u, ma lfnh tM sa c6 it,

xin phcii bien binh hl;lban chia d6ng m6i tM sa 30 nguai, cll 3 tbeing mQt Ian d6i
phien. Vua chuan y.

Cho dan Thu~n Dao (11 th6n) tinh Binh Thu~n duqc tinh nQp bAng ti~n va thu€
vai trang nam nay.

Dao cac dong s6ng nhO

a

Nam Dinh va Hung Yen. (MQt chi tir xii Kinh Dao,
huy~n Giao Thiiy qua Nam Chan, ChAn Ninh den cac xii thuQc Dl;liAn ; mQt chi

ta

xii c6 Quan huy~n Than Khe qua huy¢n Duyen Ha den xii An Liem thuQc huy~n
Thu Tri ; mQt chi tir xii B6ng Khe den xii Huong cap huy~n Thu Tri ; mQt chi tir xii
Hai An, huy~n Quynh C6i den xii PM La, huy~n Than Khe ; mQt chi tir th6n Th6
Kh6i, den th6n Phl;lffihuy~n Than Khe ; mQt chi tir xii Th9 Vl!c den th6n Th6 Kh6i
huy~n Than Khe). cac dan sa tl;li d~u tinh nguy~n, nguai giau xuat ciia, nguai
ngheo xuat c6ng lam vi~c nay.

T6ng d6c D*ng Van Thiem dem vi~c tau len. Vua sai truyen dl,lban khen.
Sau d6, duang s6ng duqc khai th6ng, nuac ll,lt c616i thoat ngay. Vi¢c cay dy
thu~n ti~n. Thiem va cac pM huy~n sa tl;li, vi bi€t khuy€n khich huang dan nhan
dan c6 phuong phcip, duqc thuang gia cap va ky 11,lC.Nguai giau duqc khao thuang

carn ruqu ; nguOi ngheo, tily theo c6ng vi~c kh6, de, uOc luqng tra ti~n.

Tinh Nam Dinh san bAt duqc ten gi*c tr6n la ngl,ly Hii'll quan Vii Du~t (d6ng
dimg ciia ten dau so gi*c Phan Ba Vanh), dem gi€t di. Thuang 100 ll;lng bl;lCcho
chllc dich dii bilt duqc, va 30 ll;lng bl;lccho nguOi t6 giac. Ll;licho rAng dan hl;ltNam
Dinh gan day t6 giac ra nhi~u gi*c cUOp,sai truy~n chi ban khen.

Vua nhan bao NQi cac Ha [T6ng] Quy~n rAng: "Quan gi*c, n€u kh6ng c6 dan
t6 giac thi quan quan bi€t dau ma bAt? Nay nhan vi~c nay ma h~u thuang cho h9
ciing la mQt cach "muqn vi~c dai cay gO d~ neu tin thl!c,,(1). Neu chi tiec m6n phi

(1) Tlin Hie'n C6ng dung Thuang ViYng thay dOi phap d¢, se;t dAn kh6ng tin, ben dl!llg m¢t cAy
gOCJcua Nam, hlJ,I¢nh : Ai dem cAy lly de'n cua Hac, thl thuiYng 10 IlJ,Ogbl;}c; sau co nguai mang due;tc,

</div>
(130)<div class='page_container' data-page=130>

t6n nho, khOng chiu thuemg, thi hQ c6 bi~t ma khOng t6 giac, dang gian se ngay m¢t
to len, bay gia phi t6n v~ vi~c trll dnh danh d~p ha chAng t6n nhi~u han u ?".

Ed NgO Duong H~o lam An sat Quang Binh.

Tham tan HO Van Khue til Ha Tien v~ Gia Dinh, dAng sa tAu: "Tinh Ha Tien
mm thu phl;lC,dAn trong h~t chua hOi phl;lc dugc may. N~u cOng vi~c sua sang giao
cho dnh lam dan, e trong mum ngay hay m¢t thang ciing khOng xong. BQn than da
t~m thai cho lam them : 1 gian kho thu6c sung

a

tren phao dai va 5 gian kho chua
luang

a

trong dOn Ian. L~i

a

cai luy M~c Thien Tu CU,til phia dOng ba sOng d~n
phia nam bai bi~n, dai han 512 trugng, he nhilng nai nao sl;ltla hu hOng thi cho sua
dllp sa qua l~i va d~t 14010 chAu maL

a

cu6i lfiy nay l~i dllp ngang m¢t dai lfiy da
dai 10 trugng, d~t 910 cMu mai, d~ h6

trg

cho phao daL Hi~n da xAy dl!J1gxong ca.
"Vila g~p thuy~n Hai D~o do Kinh phai di Ian truac da d~n cua bi~n Kim Du,
bQn than trfch lay 1 cO sung dOng "Chao uy d~i Tuang quAn" va 2 cO sung "Thllng
uy Tuang quAn", cung 300 vien d~ cac

co,

chia d~t

a

phao dai va

a

lfiy da. ROi
li~u d~ ngay l~i day 1000 binh dong d~ theo tinh di~u khi~n d6ng gift; con bao
nhieu mang h~t v~ quAn thu Gia Dinh". Vua phe: "Lam th~ dugc day".

L~i quAy bAt dugc m¢t ten gi~c Xiem

a

ph~ rUng Gia Thanh. Lam t~p tau
rieng tAu len. [Vua] sai thuemg cho nguai bAt dugc ten gi~c ay 3l~ng b~c.

Vua bao b¢ Binh rAng: "Lan truac, gi~c Xiem bi quan quAn danh b~i, dang
dem tr6n v~. Du dang cua chung con Ian lut chAc khOng phiiiit.Phiii truy~n dl;lcac
dia phuang sa t~i hi~u thi cho khllp : bat lu~n quan van, quan VO, dAn hay binh, he
bllt dugc dfch thl;lc gi~c Xiem, cung chi~u theo l~ tren, cu mOi ph~, thuemg 3 l~ng
b~c ; n~u la dau ml;lc gi~c, thuemg 10 l~ng ; n~u la tuang to thi cu theo thu b~c tang
them len. Nhu v~y d~ hQ d~u luu tAm do bAt, khOng d~ m¢t ten gi~c nao lQt luai".

L~i sai truy~n dl} cho Tran Chao

a

Ha Tien, chQn lay m¢t nguai dugc vi~c, m~t
phai sang Xiem do xem tin tuc d¢ng tinh trong nuac ay til truac d~n gia, va tinh
hinh nhilng toan b~i binh cua hQ v~ nuac ra sao, cu thl;lc tAu len.

Vua cho rAng sau dnh Nam Ky, sau khi hiiu Sl;l,cOng vi~c rat b~, ben sAc sai

pham nhilng bi~n binh theo dnh sai phai va huang dong da dOn thanh dQi ngu, d~u
phai luu ban, gia an cho til mOng 1 thang 3 d~n cu6i thang 5, mOi nguai dugc cap
luang m¢t thang. Ti~n 1 quan, g~o 1 phuang, cha khi cOng vi~c dnh do b~n, se l~i
theo l~ cu.

</div>
(131)<div class='page_container' data-page=131>

D¢ nhj IcY - Quyln eXXIlI - Thl!Cl~cve'Th{mh (6Nhim hoang de'

khi€n nguai ta trOng ngong qua chUng!V~y nghiem suc cho bQn Tuang quan,
Tham tan can l~y Sl! bao den an nuoc lam trQng, phai dfch than d6c thUc danh
thanh, dUngng~i miii ten hon d~n. 4i can phai nghiem minh ky lu~t : n€u bQtuang
nao nhUt nhat cMn l~i, thl cho Tuang quan va Tham tan dem chern ngay, de rao
cho mQi ngum bi€t ; tir su~t d()i d€n binh Hnh n€u nhut nhat chiln l~i, thi cho bQ
tuang ciing mang chern ngay. M()tkhi dii nghe co tuang l¢nh, b6n m~t deu phai t~n
cOng,nh~t dinh chi co ti€n, khOngco lui. N€u treo thanh Ian dau khOngdugc, thi l~i
Ian thu hai; Ian thu hai khOngdugc thi l~i Ian thu ba, cu ti€n nhu truoc, khOngquan
la bao nhieu lan, c6t cho ky dugc. Ngum treo len truOcphai diu dtlt ngum len sau ;
nguai ti€n sau th~y ngum treo len truoc ciing phai k€ ti€p len ngay. He ai ngoai
trOngnghe ngong se bi chern dau l~p tuc.

"Va l~i, khf cl,lch6ng giii'cua gi~cch!ng qua la chOngtre, gOva da. N€u quan
ta d€n sat chan thanh thi sung lan, sung nho cua chUng deu thanh vO dl,lng ; ma
nhilng khf cl,ldanh thanh cua ta nhu d~i ch~n dia lOi,d~i bac tir, d~i hoa phao cho
chi 6ng phun lira, du6c lira deu r~t day duoN€u chiu nghiem tuc tuan theo phuang
luge dii chi bao trong dl,ltruoc, kheo the theo ma thi hanh va nghiem suc tuang sT,
binh dong ciing lieu ch€t ken minh nhau ma leo len, thi nh~t dinh khOng co

19

khOng tMng. Hu6ng hO, s6 gO, da, gi~c trii' de phong ngl! chi co h~, m()t khi dii
day ca xu6ng, th€ t~t khOngkjp ch~t thanh d6ng ngay, quan ta l~ do do ma treo len
thanh cang de.

"Nam ngoai dii m()t Ian danh thanh,

sa

dI chua h~ ngay dugc, chi vi hi¢u l¢nh

th6ng nh~t va chgt ti€n l~i v()i lui. N€u nay d6ng tam hgp ll!c, xOng thing len m()t
hai thl Ian truoc n€u chua len duge, Ian sau nh~t dinh ciing phai len dugc. Sl! th€
quy€t nhien nhu v~y, cho l~i sai Iam Ian nii'a.

"L~i nii'a,bfun d6t tay, thang 3 dii h€t, ti€t dii sang he, n€u l~i Mn chan keo dai
ngaygia, g~p dgt mua d€n, nuoc hao day va sau, thl vugt qua cang them kho. Phai
tfnh sam di ! BQn Tuang quan T6ng Phuoc Luang va bQn Tham tan Le Dang
Doanh, cac nguai chiu an nuOc nha dii n~g, nay nhan Sl!uy thac cam quan d~p
gi~c, n~ng ne to Ian bi€t bao !cac nguai can phai h€t long h€t suc de bao dap sl!
diii ng() cua trieu dinh, nh~ bOtm6i 10 nghTcua vua chao

</div>
(132)<div class='page_container' data-page=132>

ma ta ding khOng the lam <1Ilkhoanthu cho dl1qc. Nay da AIlcAn hilo ro, cac ngl1ai
nen nam dem tl! v~n tam suy nghi ma c6 gAng len !".

R6i sai Ta thi lang bQ Hlnh la Nguyen COng Hoan mang theo thi v~, ch~y ngl,la
tr~m, dem h6ng hiln to dl;lnay d€n qUAIlthu tuyen thi. BQn nay

a

l~i m~y ngay, hOi
ro tmh hinh, tuc thl ve Kinh tau l~i. SOvan cua cac Tl1&1gquan, Tham tan dIng lien
d€n n6i : "Tham tan H6 Van Khue va Tan tl1<1IlgTfl1<1IlgPhuc Dinh tu Nam Yang
va Ha Tien deu da ve d€n quan thu, hi~n dl1<1Ilgcilng nhau hQi ban tril tinh cOng
vi~c danh thanh".

Vua pM : "Gi~c da kh6n cilng nhl1 th€ saD khOng danh g~p ? Da c6 Chi d6c
thuc r6i d~y".

BQn Nguyen xuan, Tfl1<1IlgMinh Giang va U D~i Cu<1Ilga quan thu Nam
Yang tau : "Quan Phien tham chinh bao rAng tl1&1gXiem la Phi Nha Ch~t Tri tu
Chan L~p rut ve BAc TAm BOn, c6 dQ 3000 quan, chia lam 4 nai d6ng giU. Va em
vua Xiem la ThOn Kha Long Danh Hoa tu V<;mgcac dem 2000 qUAIld€n d6ng Ban
Khl1<1Ilg(ten d~t) truyen hich gil;lc Ch~t Tri ve. Ch~t Tri khOng chiu ve, n6i rAng
quan cua ta khOng d€n thl n6 dIng d€n l~y Chan L~p, tM chAng ve nl1<JCXiem.

Ngl10i Xiem da nhieu IAn bi thua dau, tr6n ch~y, sq qUAIlta du6i cilng, hoi tQi, cho
nen huenh hoang d6ng qUiln

a

Ban Khl1<1Ilgva BAcTAm BOn cling la c61Y. Con nhl1
Ch~t Tri n6i the l~y ChAIlL~p, chang chi" ve Xiem, chAng qua n6 sqb~i tr~n tra ve,
chiing dl1qc ngl1m nl1<JCd€m xia d€n nll'a, nen tM loi de lua bip m<;>ingl1m d6 thOi.
Tuy v~y, vi~c phong ngl,l dia dAu bien gim, thl,lc khOng nen tre nai. BQnthAn da suc
cho quan Phien 11nhPhien d6ng gill' PM L~t va BOng Xui de phong bi nghiem cAn".
Vua pM : "Li~u doan ke dich nhl1 v~y thl,lc dung khap, r~t hqp

y

ta. Phia ta chi
nen cu im hai l~ng ti€ng, ma chuan bi san sang, lau ngay chUng moi m~t, tl,l khAc
quay ve sao huy~t".

Trl1<1IlgMinh Giang va Le D~i Cu<1Ilgl~ tau : "Tinh An Giang mai l~p, d~t
rQng, ngl10i it,l~i

a

vao nai xung y€u gill'a hai nga dl1C1ngHa Tien - Nam Yang,
binh lira mai yen, thanh trl chl1a vii'ng, cOng vi~c chinh la luc dl1<1Ilgb~n rQn. V~y
ma cac

ca

binh thuQc tinh, phAn nhieu b6 tr6n, hi~n s6 khOng con dl1qc bao nhieu,

sq khi dQng dl;lng khOng du ngl1oi. Nhii'ng 11nhd6n dien khi trl1<Jc,d6n l~i thanh dQi
ngli, cho l~ thuQc h~t khac nhl1 hai

ca

Dinh thling Ta, Hii'll va Thuy

ca

Bien Hoa,
deu la ngl10i tM trl1ac trong h~t [An Giang]. Nay xin rut ve cho theo tmh sai phai
de tl,lphong tM l~y".

Vua pM: "D6 cling la vi~c cAn kip trl1ac mlit. Cho lam theo dieu thinh cAu".

</div>
(133)<div class='page_container' data-page=133>

DÂ !llz! IcY - Quyi!l eXXIU -TIzƠc ll!c ve'TJza!l1z

[6

NJui!l lzoQ!lg de'

duang tMy, duang b¢ va uy thut)c vien chia nhau di Vi Xuyen, D~i Man, mua g~o
luang vm gia thOa thu~, r6i tuy ti¢n chua l~i, de chuyen v~n theo duang b¢. Nhung

tiltinh thanh den d6n An Bien, duang sa xa xOi ngan cach, vi¢c v~ tlii duang b¢ rat
kh6 khan, ma duang tMy thi phiii di ngugc dong thac nguy hiem, khOng khoi ch~m
tre. Nay d~i binh tien len Vi xuyen, dADsa t~i chAc dii dADdADt\1 t~p. V~y xin a

yen duang, til quiing Binh Sa, Phil Loan tralen, tinh d¢ duang d~t tr~m, lay dADphU
Ung tr\lc, r6i tcuoc het sai tM dong a Ham Yen, Thu CMu dai tlii luang, mu6i, Ian
lugt dua den trong quan de chi dung. COntil An Bien den Van Trung ciing cu theo
cach ay tuy ti¢n ma lam". Vua chuan y.

U Van Duc - T6ng d6c d~o Tuyen Quang, tien quADden thOn Mii Lang, tau

trinh ve tinh hinh quan thu : " ... Quan di den dau, gi~c thay bOng gi6, bo d6n tr6n
truoc. Vila r6i dugc tin Tran Van

An

b~i tr~n, hOi ra thi ngum th6 cho biet d6 la
Nguyen The KhOi con ten tuang gi~c Nguyen The Nga, mm len lut n6i len. Khi
phai quan den tieu, thi n6 dii tr6n xa, khOng biet dau ma du6i bilt. L~i tiep tin bao
tuang gi~c LUll Tf(~mgChuang va Hoang Trinh Tuyen t\1 hQp d6ng loa han 1.()()()

ten, til L\1c An den quay nhieu dia h~t t6ng Lam Duang. Nay d~i binh sAp toi An
Bien, gi~c a phia truoc tat kh6 rut ch~y. Neu m~c khOng hOi den, e chUng Ian vao
vilng giua Vi Xuyen thi duang tiep luang cua ta se kh6 thOng d6ng. V~y xin phai
m¢t vien quan to a gan mien, mang m¢t d~o trQng binh, qua l6i Thu Chau vat them
th6 dong, len duang den th~ng L\1c Yen, r6i tuy li¢u ho~c vO ve, ho~c danh dyp cho
dl1'tm6i 10 quan gi~c thila hu quay nhieu phia sau. L~i nua, d~o quADNguyen COng
Tru truoc hyn do duang chau D1;liMan vong ra phfa tren An Bien de ch~ duang
ch1;lycua gi~c. Nay COng Tru b~ vi¢c mai a COn LOn, khOng ti¢n chb mai, nen
tMn da an dinh ngay gib' chia duang tien len danh lay An Bien. Duy c6 vi¢c quAD
luang, chuyen v~ duang tMy duang b¢ deu rat kh6 khan. 56 g~o luang do tinh
phai ngum tlii di duang b¢, tm trong quan hi¢n dugc han 180 phuang. Khi hanh
quan dii tUng khan suc di mua luang th\lc voi gia thoa thu~n, nhung dADdia phuang
pMn nhieu con ch~y chua ve, thuang phiii chb l~i m¢t vai ngay mm mua dugc vai
ch\1c phuang, den ky can dung, khOng dugc day du lAm, rat lay lam 10 ng~i".

Vua d\1 b¢ Binh rang: "BQn gi~c ay thu th~p du dling chia nhau ch6ng c\l.

</div>
(134)<div class='page_container' data-page=134>

phai di h¢ v¢ vi¢c tai luang. L~i truy~n dl;l cho Lanh binh Doan van Ciii tinh San
n.y mang 100 linh tinh cung vai s6 th6 dong da gQi them truac, len mau Tuyen
Quang, chuyen tai quang giiia cMu Vi Xuyen, cai quan ca binh dong

a

tinh Ha
N¢i, Nam Dinh, Tuyen Quang da phai de'n truac de h¢ v¢ vi¢c tai luang. L~i phai
tuy co ma phong ngua dang gi~c, ne'u m¢t khi thay chUng cham n6i len, thi phai
di¢t s~ch ngay de duang v~n luang ciia d~i binh dugc th6ng d6ng".

L~i dl;l N¢i cac rAng: "Tu khi d~i binh d~o Tuyen Quang xu at phat de'n nay,
T6ng d6c Le Van Duc da tAu bao hai l~n, con d~o quAn ciia Tham tan Nguyen
C6ng Tru da IAu chua thay tin gi, khie'n ta tr6ng ngong phai truy~n dl;lcho Nguyen
C6ng Tru l~p tuc tim ro tinh hinh de d6c thUc binh dong sam tru cho xong dang
gi~c

a

m¢t dai C6n L6n, r6i tim duang h¢i binh vai Le Van Duc. B<.>nU Van Duc,

Nguyen C6ng Tru c~n phai lUll tAm han niia d€n vi¢c h¢ v¢ quAn luang, va tim mQi
cach lam cho co nhi~u luang th\lc, ho~c mang theo nhi~u ti~n b~c, bat cu dAt re,
ti¢n dAu mua day, dUng de de'n n6i thi€u th6n. Th€ la mUll chuac hay nhat".

Nguyen Kha BAng - Tu~ phU Thanh Hoa, tAu noi : "Th6 phi trong tinh h~t la
Iii Nguyen Dinh Bang, Nguyen Dinh Phat va Nguyen Dinh Lung, nam ngoai, d6ng
loa vm Iii Quach Tat C6ng, Quach T~t T~i va ten ph~m tr6n tranh la Quach C6ng
Que'

a

Ninh Binh, day lo~n. Sau nMn quan quan tie'n danh, chUng IAn tr6n, s6ng
VI;lngtr¢m, de'n nay chua ten nao bi xu an. Nam nay cac VI;lcUOpxiiy

a

Thanh Hoa,
Ninh Binh d~u do bQn chUng len hIt gay ra, chu kh6ng co dang nao khac. Va l~i,
hai huy¢n Quang Dia, Th~ch Thanh, v~ hinh th€ nui rUng tuy kh6ng cao nhu San

Am,

nhung v~ hiem tra, san lam, chuang khi, hang da lam cham trung di¢p thi
ciing nhu San

Am.

Truac dAy, sau khi thu phl;lCdugc Hoang San va Ph6 cat, quan
quAn chi tham na

a

vilng rUng dat bAng, chua tUng lung vao sao huy¢t ciia chUng.
Cho nen chung l~i lien ke't dugc vai nhau, mUll d6 qu~y nhieu. Ne'u kh6ng co m¢t
phen danh gie't th\lc m~nh thi dAn kh6ng dugc

a

yen. Nay B6 chinh Nguyen Dang

Giai la nguai am hieu dia the', dAn tinh vilng ay, xin cho y dugc nghi c6ng vi¢c tinh
2 thang, cung Lanh binh Vii Van HUAnva Ph~m Van Binh mang 700 bi~n binh va
2000 th6 dong de'n dia ph~ 2 huy¢n ay, cung vai tinh Ninh Binh h¢i tieu, sao cho
tru t~n g6c re, kh6ng de sot l~i m¢t m6ng I".

Vua chuAn y va cho Nguyen Kha BAng

a

l~i tinh lam vi¢c.

</div>
(135)<div class='page_container' data-page=135>

D¢ nil! kj - Quyin eXXIU - Tllifc llf,c ve'Thanll (6Nhdn Iloang de'

BQn ac Man

a

Binh Dinh len xu6ng ngu6n Tra Van, bAt nguai cuOp cua r6i di.
Vi¢c len d€n vua. Vien tM ngl!

a

day bi each chuc, quan tinh bi giang mQt cap, va
buQc phcii na bAt gi~c thee dung h~n dinh.

Quan tinh Hung Yen tau n6i : "Tinh hc~tsau tr~n thien tai nam ngoai, nhan dan
can kh6 ki€m an". Vua dl;l cho phep l~p truang phat chc1n

a

phia ngoai tinh thanh,
r6i sai t~p hqp dan ngheo l~i, li¢u phat ti~n va g~o, chc1ncap mQt thang (Mum ngay
phat chc1nmQt l~n : qrc ngheo, m6i nguai duqc 3 uyen g~o va 3 ti~n ; ngheo vua,
m6i nguai duqc 2 uyen g~o va 2 ti~n. Tre nh6 duqc phat mQt nua).

Chua l~i chi€c thuy~n Ian "Uy Phuqng". VI thuy~n nay da bi vap vap nhi~u
Ian, nen cho d6i ten la "Linh Phuqng". CO ten linh thuy lay cAp dciu rai dung sua
thuy~n tu. Vi¢c phat giac, giao bQ Hlnh xet

trio

BQ C6ng tl! xet la

sa

suat, dang

sa

xin nh~n tQi.

Vua dl;l : "G~n day c6ng vi¢c BQ rat b~ rQn, ma c6ng xuang ay tr6ng nom
kh6ng xue, cling nhu cai roi dai kh6ng tm bl;lng ngl!a. V~y hang mien xet xu. Th
nay, nhat thi€t mQi c6ng vi¢c d~u phcii can nhAc vat li¢u, tinh toan nhan c6ng, va
lUll tam kiem soat. Pham cae thu xuat nh~p linh tinh, dciu tu v~t nhO nhu dciu tre,
m~t cua, cling phcii chAp nMt ll!a dung vao vi¢c thich hqp, kh6ng nen vQi nghe bQn
eM tM ma b6 lam cui d6m, phao phi. Ngoai ra, cae vi¢c chi, phat, linh, nQp, d~u

phcii kiem xet cho ranh m~ch, kh6ng duqc de linh, thq va l~i dich cham mut xeo
xen. N€u can nhu

truac

kh6ng chiu xem xet, se giao dinh nghi kh6ng tha".

Tran Hili dai

a

Kinh va Di¢n Hcii dai, An Hili dai

a

Quang Nam d~u cho d6i
lam thanh.

</div>
(136)<div class='page_container' data-page=136>

CHINHBIEN

A ? ~

DJ;:NHl KY -

QUYEN CXXIV

THVC LlJC

V:t

THANH T6 NHA.NHOANG Dt

Giap NgQ, nam Minh M¢nh thu 15 [1834], mua h~, thang tu, ngay m6ng m¢t,
lam Ie H~ huang(l).

Toa KMm thien giam tau xin ghi them khi Mu nuac CMn L~p vao lich. Vua
ycho.

Sai cac dnh yen bien dong h~ng thuyen nhanh nhy.

Vua dl,l b¢ C6ng rAng : "Nhiing dia phuang yen bien khi g~p vi¢c khAn cdp,
duy dung lo~i thuyen nhanh nhy la du<,1cvi¢c nhdt. V~y ra l¢nh cho cac h~t

sa

t~i,
tuy theo c6ng vi¢c nhieu hay it,ldy khoan chi ciia tien c6ng, dong vAi ba chi€c. R6i
m¢ dan yen bien lam ngum Jai va thiiy thii, m6i thuyen co d¢ tren dum 20 nguoi,
l~p lam d¢i thiiy binh ciia tinh. Khi v6 Sl!, cho hQ ve lam an ; khi co vi¢c can kip,
vi¢c tuAu tieu, vi¢c tMng bao ho~c vi¢c chuyen cha chUt it d6 v~t thi dung d€n
thuyen nay". R6i may phat cho co hi¢u (co dung vai yang de mdy chii' : "Thuyen
cemg tdn

sa

m6").

Tinh Thanh Hoa co d¢ 50 nguoi dan ngo~i tich tir vung Quang Binh tra vao
Nam. Cho d6n lam 2 d¢i thu¢c dnh.

B<>bien hai tinh Hai Duang, BAc Ninh hqp suc bilt gi~c

a

huy~n Van Giang,
bilt chern du<,1chan 30 ten ph~m va thu du<,1crdt nhieu khi gim. Quan dnh deu lam

</div>
(137)<div class='page_container' data-page=137>

D¢ nhi IcY - Quyln CXXlV - Thlfc ll/-cve'Thtlnh (ifNhan hoang de'

Ng6 Van Giai, Qmin cO co Chinh vo, thang thl,l V~ uy, tr~t Tong tam phAro,
vAn lInh chuc Qmin co ;

Nguyen Hii'u Thjnh, PM quim co co Trung nhu~, thang thl,l Quim co ;

Hoang Van Quy€n, Pho qulm co co H~u nhu~ giU d6n An Xii, thang thl,l Quan
co, va d~u duqc thubng them m(>tcap quan c6ng ;

T6n That Loan, thv Qulm co co Ti~n nhu~, duqc thvc thl,l ngay chuc Quan co ;

U Thanh Bieu, Ph6 qulm co COTrung kien, duqc thang thl,l Quan co ;

Nguyen Van PM, Quan phu Binh Giang, thang thl,l V~ uy, tr~t Tong tam pham,
vAn lInh Quan pM ;

Ph'llm Van Duc, Qulm pM Thu~ An, thang thl,l Quim co, vAn Hnh Qulm pM.
Va m6i nguai d~u duqc thubng 1 chi€c ao tr~.

Nhi1ng suat d(>id~u duqc thubng m6i nguai 3 d6ng ngan ti~n Phi long h'llng Ian
va 1 chi€c Mu bao gam. Bi~n binh duqc thubng chung 500 quan ti~n. Nguai chern
duqc tuang gi~c, cu m6i tM cap tinh thubng 10 l'llng b'llc ; cac tM cap khac, thubng

2l'llng.

Ten d~u dang gi~c la Phan B6

a

Ha Imh, thucrng an hi~n

a

cac huy~n Ky Hoa,
Th'llch Ha, Huang San, Thien L(>c, thua C<1 cUOp hOc. Tinh cho t~m nii, li~n tr6n

mat. D€n day, tl,l h9P may tram d6 dang d6t pM han 60 nha dan

a

xa Huang L(>c
(thu(>c huy~n Th~ch Ha, g~n dnh).

An

sat Cao Hii'u Dvc, Lanh binh Phan Van OOng
dem quan va voi chia ducrng du6i d€n nui B~ch Th'llch

a

van Phong, chi quay bAt
duqc 4 ten d6ng loa.

Vi~c len d€n vua. Vua truy~n chi nghiem qua,bAt phai h€t suc tlm cach lung
bAt. L'lli cho di~u 200 bi~n binh

a

Quang Binh, theo di bAt giup. L~i treo thubng, bat
cu quan, linh hay nhan dan, ai bAt hay chern duqc ten chinh ph~m Phan B6 thi
thubng cho 100 l~g b~c ; n€u la linh, l~i duqc thubng thl,l them chuc d(>itrubng ;
n€u la dan thucrng, l~i cho tha thu€ than.· N€u bAt duqc ten thu y€u ph~ la Dinh
L¢ thi thubng 50 l~ng b~c. Ai truac da trot theo gi~c ho~c chua chap dung tung
gi~c, nay bAt hay chern gi~c, phai n(>pquan, duqc l~p tuc mien t(>i,l~i duqc coi nhu
nguai thucrng ma chi€u l~ thubng cap.

E(> bi~n dnh pMi di sau do lung bAt duqc han 20 d6 dang gi~c, dja phuang
duqc yen 6n. Linh Quang Binh pMi d€n truac con duqc rut v~.

</div>
(138)<div class='page_container' data-page=138>

Khai mo chi

a

Quang Nam. Sai Thi lang bQ H<?la Vii Duc Khue giam d6c
c6ng vi¢c.

Truac do, vua co hoi thi tMn : Ai dang sai di. Phan Huy Th\lc thua la Tran
Tuyen, Lang trung b<?Cllng. Vua noi : "Phien nhieu d~n dan la vi¢c b~t dAc di. Ta
mu6n duqc m<?tvi d~i than di d~ bi~u thi cho dan vui long". Do d~y mai sai Khue
mang Tran Tuyen cung di, h<?ivm quan tinh li¢u lam. R6i muOn 500 dan

a

gan
mien lam vi¢c, va c~p h~u cho tien, g~o (m6i nguai m<?t thang 6 quan tien va 1

phUC1Ilgg~o). Sau do, th~y phai vien di mua ve n<?pduqc nhieu chi, nen cho dinh chi
vi¢c khai mo, va tri¢u Khue ve.

Quan tinh Quang Yen tau noi :

"0

tinh, theo l¢, phai n<?pdau tMng, nhung vi
mua ll;lt, chua cho Hnh di n~u dau duqc, v~y xin tri~n h~n". Vua y cho. NMn do dl;l
rAng : "Binh Hnh la d~ gill'

nuac.

Luc v6

s\l,

phai cho t~p luy¢n thanh thu<?c d~
phong luc hii'us\l. N~u nay bAt Hnh chuyen lam nhii'ng vi¢c v~t, thi kh6ng phai cai y
nu6i binh cua Nha

nuac.

Tir nay phai thue dan lam dau tMng ma n<?p,kh6ng duqc
d<?ngdl;lng suc Hnh".

sa Giang Quan(l)

a

xii Nhu L¢ (thu<?chuy¢n Hai Lang) Quang Tri, bO dii lau.
Dan, co nguai xin lInh trung n<?pm6i nam 100quan tien thu~. H<?phu DUC1IlgVan
Phong tau len.

</div>
(139)<div class='page_container' data-page=139>

D¢ nhi leY - Quyin CXXIV - Thlfc /If-C ve'Thanh

16

NJuin hoang de'

Tu tai cac khoa, tu6i tir 40

tra

len,

a

cac dia phuong duqc gQi vao Kinh, tctt ca
159 ngum. Vua sai Tham tri b<>Binh la Nguyen Trung M~u va D~i ly tlJ Thi~u
khanh Phan Thanh Gian lam chU khao, h<>ivro quan

a

Qu6c tii giam sat h~ch l~i : 7
ngum dlJ h~ng Ull, duqc b6 lam huctn d~o, nhung thlJ chuc giao th\l ; 81 nguai h~ng
blnh duqc dung lam huan d~o. cac h~ng thu va li¢t, quan

a

Quang Blnh tra vao
Nam, chiu phai lam hanh tau

a

sau b<>,cap them cho m6i thang tien 1 quan, g~o 1
phuong, con nhihlg nguai quan tir Ha TIOO

tra

ra BAc thl cho ve hQc t~p, va cap cho
m6i ngum 2 lc;mgb~c.

D\l rAng : "cac nguai: nen cham chi dQc sach cho thaOO tai ; d~ d~n ky thi c6
ch6 tuy~n dung, dUng nan VIchuy~n nay kh6ng trung".

DAn Thira Thien c6 ngum daOOgiam gia d6ng Phi long ngc1ntien, bi liOOh<>v~
am y bAt duqc. B<>Ifmh dem vi¢c tAu 1en.

Vua d\l N<>icac rAng: "GAn dAy r~p ch~ cac h~ng kim tien va ngc1n tien Phi
long la mu6n cho tai hoa lUll thClng, lam l¢ cho dAn, va lam sang to d~i hi¢u trong
ngoai. Cho nen Nha nuac kh6ng ti~c c6ng cua ma d~c cach ch~ t~o. Truac da do b<>
H<>nghI dinh gia tien tAu xin cho ban hanh. Nhihlg ngum c6 tai, c6 milt chilc deu
nghe va thay ca. KhClng nga cai quAn 000 mQn con khiOOthuang phap 1u~t, mUll 1qi
rieng, d\mg y danh s\lt gia OOuth~. Hon nii'a, chUng la dAn nai kinh ky, bi~t phap
lu~t ma ph~ phap lu~t, la c6 y vi ph~m !Dang ly phiii tri d~n clJc hlnh, OOungnghI
y mai ph~m IAn dAu, v~y chuan cho ph~t : dAn ngay di cac chq ph6, d~n m6i nai
l~i danh 10 Mng c6n, rao to cho mQi nguai bi~t, r6i dAn d~n nai da ph~m t<>i,
g6ng n~ng m<>tthang. Khi h~t h~n, l~i daOO 100 truqng r6i bAt lam vi~c kh6 sai

a

C\lCNgAn tuqng.

"L~i truyen d\l cho trong KiOO va ngoai cac tinh : Tir nay pham c6 d6i ho~c
mua tien nay phiii theo gia an diOO, chi c6 tang, kh6ng c6 giam. N€u ke nao dam
giem che, daOOgiam gia, se bi khep vao t<>ich6ng l~i quy ch~ Nha nuac, xii t<>iOOu
tren, l~i g6ng them m<>tthang nii'a".

</div>
(140)<div class='page_container' data-page=140>

tra

xu6ng, chua thay gi~c Ian tm, nhung

a

cac h~t Tu San, Thu~n An, Thien PhUc va
L~g Giang thu¢c HAc Ninh thi quan gi~c chieu t~p nhau, co dlmg han nghin, co
dang 600, 700, ch6ng l~i chuc dich di bAt quay nhieu dan cu. Phu, huy~n

sa

t~i
nhieu Mn da xin them quan ch~ danh. BQn than da ban cung vai b6 chinh, an sat
Thai Nguyen, de l~i 300 bien binh giao cho Lanh binh T6ng Van Tri quan nh~n
phong thU. R6i quay ve HAc Ninh, phan phai nguoi di tra xet tcim na gi~c. L~i sai
Lanh binh Trcin Dinh Di di d6n d6c Nguyen Van Ung, Vfi Van Bclng tuy co h¢i tieu
tru, ngan giii. Khi nao c6ng vi~c d~p gi~c

a

Bilc Ninh t~m 6n, se tuan dl;ltruac, l~i
tra ve Thai Nguyen dieu khien".

Vua dl;lra.ng : "D~i binh mai di da danh gi€t dugc gi~c, rat dang khen. Nhiing
nguoi chern va bAt dugc 2 tuang gi~c, tinh m6i ph~m thuang cho 10 l~g b~c ;

nhiing nguoi chern dugc cac ten khac, tinh m6i ph~m thuang 2 l~g. Va mQi ngum
deu dugc thuang them "thuang c6ng ngan bai". Nguyen Dinh Ph6, truac bi ghi
giang 4 cap

a

duai ten, nay cho khai phl;lCmQt cap.

"Nay nguoi tra ve tinh, nen d6c suc bQ bien nha.m nhiing nai quan gi~c !en hit
n6i len, l~p tuc d~p di, kh6ng de chUng Ian tran".

"Ten The da bi thua, l~i dem d6 dang len ve huy~n Yen Th€. Quan phU L~ng
Giang Ia Le Duc PhU dem quan di tuein tieu g~p phiii, bi chUng gi€t ch€t. Chung l~i
d€n huy~n nha d6t cuOp. Vi~c tau len, vua dl;l cho Nguyen Dinh Ph6, phai ngay
tuang s1 dAc llJc di na bAt. D6ng tri phu Ph~m Minh DlJc va thi thlJ Huy~n thua Ly
Dang Khoa deu bi cach lUll, bAt phiii di na gi~c.

Dieu 3 that voi tr~

a

Nam Dinh va 2 that

a

Hai Duang di theo tinh BAc Ninh
d~p gi~c.

Tham tan Nguyen C6ng Tru d~o Tuyen Quang keo quan d€n nui BQt LInh, xli
Vmh Ninh lam

sa

sai ngum dang len tau ro tinh hinh gcin nay luc ti€n luc dUng :
"Tu t6ng Th6 Hoang, chau D~i Man xuat phat, duang qua Kim Tuang, Nang Kha
(deu ten xa) cM nao cfing co quan gi~c ngan tra, da Mn lUql:danh tan. Duy ve hfiu
ng~n s6ng Gam gi~c d6ng d€n han nghin ten, l~p 3 d6n

a

nui dat thu¢c NhlJ Huang,
cach s6ng tr6ng ngAm, thi ra bQn chUng co d€n han nghin ngum. Thein da ngcim
phai th6 hao Bui Dinh D~ng d€n d6n Dai Man, hi~p llJc cung th6 ty Ma Doan Khe
mang thU h~ th6 dong, theo duang hQ, thing ti€n. R6i l~i cho lam ilhieu. be nua,

a

~~~~~~~~~~~~~~~~~~

</div>
(141)<div class='page_container' data-page=141>

D¢ nhi kj - Quyln CXXIV - Thl!c l~c ve'Tluinh (6Nhiin hoang de'

kh6ng lqp tM di thi chUng d6t truac. Va l~i, m¢t dai hii'u ng~n, nam ngoai, quan
quAn chua di d€n noi, ch6 nao cling co b6 tri phOng bi cua gi~c. Trong rirng r~m

d~u

ma

16i t~h va dao h6 tha ch6ng.

0

dAy, phong U;lC d¢c ac, nui s6ng hi~m tra con

ghe gam h<1nBao L~c. Hi~n nay chUng xAy dl!Ilg d6n bAng da

a

nui Ma Thai va
thCmBan D~ lam k€ c6 tM. Vi g~p ky nay mua lu6n, nen chua lqp tan c6ng.

"L~i nfra, quAn lU<1ngtir tinh Tuyen Quang v~n theo duang b¢ d€n nm quAn thu
h€t 19 ngay. M6i chuy€n nhi~u thi dugc 160, 170 phu<1ng, it thi tren duOi 100
phu<1ng, nua thang di l~i dai tai kh6ng du an 3 ngay. QuAn cang di xa thi lu<1ng
cang ch~m tn~. Duang b¢ v~ tM da kho khan, duang tMy l~i cang co nhi~u di~u
bat ti~n. Tat phai chia dong lam tirng d6n ma chua d~n lU<1ngl~i thi mai co th~ ti€p
t€. Nhung binh dong tong chinh, n€u cho di gill lU<1ngnhi~u qua thi l~i kh6ng du
ngubi, cho nen cu phai chb dgi dAng dai, kh6ng phai thay duang sa hi~m tra xa x6i
ma dam thoai thac".

Vua dl,l : "Gi~c ay sau khi thua vcr tan tanh, con dam nU<1ngnm rirng r~m,
ch6ng cl! l~i, th~t rat dang ghet ! Nay quan quAn ti€n danh dugc tan, bit dugc t¢i
ph~m, thi rat dang khen. V~y thubng thl,l cho Bui Dinh D~ng, Ma Doan Khe d~u
dugc chuc D¢i trubng thu¢c tinh, va thubng them m6i ngubi 5 d6ng ngAn ti~n Phi
long h~ng Ian. Duy v~ tmh hinh quAn lU<1ng,ta da sai b¢ Binh g~ hOi ngum dugc
phai v~, thi trong quan da co ve thi€u an 2 ngay r6i, ma lU<1ng

a

tinh tai di con d¢ 7,
8 ngay nfra mOi tai noi quan thu. Nghe noi khi€n ngubi phai sUng s6t 10 ng~i. N€u
qua nhu 1m ngum do noi, thi Sl! the rat la khan cap !Sao kh6ng chiu tim m9i cach,
ho~c lui l~i chUt it de h¢ t6ng lU<1ng,chb dugc ti€p t€ r6i hay ti€n quan ? Va chang,
lU<1ngthl!c trong quan la vi~c quan tr9ng bi€t chirng nao, th€ ma sao kh6ng trinh
bay ro rang vao trong t~p tau ma chi phai ngubi tir nghln d~m v~ dua tin, tl!a h6 coi
lam tro dua v~y ? ChAng bi€t Nguyen C6ng Tru, ngum nghi ra lam sao ! Bay gib
ngum phai li~u lam th€ nao d~ cho duang ti€p lU<1ngcMc chtm kh6ng bi ngan trb.
Phai cung vai U Van Duc hai ben tu<1ngtrg, giup dcr Ian nhau. COn vi~c tuy coluc
ti€n luc ngirng, khi danh d~p, khi pM dl,l, thi ta cling kh6ng h~n dinh la trong tu~n
trong thang phai xong, mien la lam th€ nao mang v~ cho ta hai chfr "thanh c6ng" d~

thOa long tr6ng mong ma th6i".

Vua l~i cho rAng Tru hanh quan

a

d~o khac, m6i khi co d~ t~p tau, l~i phai tu
mugn an tri~n cua thl! B6 chinh Tuyen Quang, kh6ng khoi ch~m tre. V~y sic sai
quan ph~n vi~c ch€ cho Tru cai an quan phOng "Tham tan tieu b¢ quAn Vl,l"d~ khi
co t~p tau rieng thi dung. Con khi d~

so

h¢i ham vai U Van Duc thi dung m¢t an
quan phong "T6ng d6c quan Vl,l".

</div>
(142)<div class='page_container' data-page=142>

con duang tAt mien mli lluli Nguyen) de Uun thanh Ung phfa sau va kiem vi¢c h¢ v¢
duang v~n luong cho dl;libinh.

B6 chfnh Tran NgQc LAm va An sat H6 Si LAm

a

Tuyen Quang deu bi t¢i
mat chuc.

Dieu b6 : Tran Van Trung, Hiiu thi lang b¢ Le, lam B6 chfnh Tuyen Quang;
Nguyen Huy Chieu, thl! Thai thuang W Thieu khanh lam thl! An sat Tuyen Quang.
Vua dl;l N¢i cac rAng : "BQn Tran NgQc Lam, H6 Si Lam, dii co Chi giao cho
chuyen 10vi¢c quan luong.

Truac

kia v~n luong duang thUy dii lam hOng vi¢c(l), ta
tUng co dl;l ran bao nghiem qua, ma nay trong quan con bi thieu th6n luong thl!c
nhu the, thi t¢i chUng con gi to hon ! Lu~t phap Nha

nuac

rat nghiem, quyet kho
long khoan thu. Nay deu cach chuc bAt lam linh, cho theo phai vien D~ng Kim
Giam de d6c v~n binh luong. Vua r6i dii dieu bien binh aHa N¢i, Nam Dinh hang
nghin nguai. Bay gia ll;li cho phep Hai Duong phai ngay m¢t quan COdAc ll!c va
400, 500 bien binh tuc t6c den Tuyen Quang

M

Linh binh Doan Van aii dieu
khien vao vi¢c h¢ t6ng luong thl!C, va kiem lam Mu Ung cho dl;libinh".

BQn Trung vao tu bi¢t, vua cho vai vao, bao rAng : "cac nguoi yang ml;lng
di su, xa x6i mu6n d~mmm ve, ta cling kh6ng mu6n bO di lam quan ngoai. Nhung
can lao la ph~n nguai bay t6i, thi

a

trong,

a

ngoai cling nhu the. Tu khi Nam,
BAc Ky hiiu sl! den gia, ta d~y sam an trua, chAng duqc lUc nao nhan rOi, hu6ng la

ke t6i con? Nay c6ng vi¢c

a

Tuyen Quang thi vi¢c v~n luong la trQng yeu hon het.
Ta dii phai D~ng Kim Giam den hQp suc de lam, neu con chua tiep te duqc day du,
thi trong cac nguoi : m¢t nguai

a

ll;li tinh lam vi¢c, m¢t ngum mang quan di d6c
v~n, dUng ngl;li vat va". R6i ll;li noi : "Vi¢c bien

a

Tuyen Quang cling chi la bCri
quan cai tri phan nhieu kh6ng duqc nguai gioi. Ngay khi ten gi~c Van bAt dau lam
pban, no dem thfch vao m~t phai vien cua tinh may chu rAng : "Quan tinh an h6i
l¢". The thi du biet binh nh~t lli Phl;lffi PhO tham lam bi Oi nhu the nao ! Dung
chAng duqc nguai, den nOi nhu v~y ! Ta la b~c vua cha cling kh6ng the tr6n duqc
trach nhi¢m, dem nAm suy nghT thl!c h6i kh6ng kip ! Guong

truac sa sa,

cac nguoi
nen ghi xuong tl;lcdl;lde khoi phl;lcai on tac thanh cua ta".

Vua sai thi v¢ mang cap thu6c men cho quan quan cac dl;lOTuyen Quang, Cao
BAng, Thai Nguyen (2 dl;loTuyen Quang, Cao BAng, mOi dl;lOduqc 3ll;lng dau que,
10 lQ ruqu ngu phong, 20 lQ dau bl;lCha ; dl;lOThai Nguyen duqc 2ll;lng dau que, 5
lQ ruqu ngu phong va 10 lQ dau bl;lCha).

</div>
(143)<div class='page_container' data-page=143>

D¢ nhi

kY -

Quye;z CXXJV - Th¥c 11!-cvlTluinh

[6

Nhdn hoang de'

Truac day, quan ta d€n Du Khe, chia lam 3 d~o, ti€n d€n cac dOn L~p LInh,
Vuu Gilm, Tung T~o. Gi~c d~u tr6n truac ca. Duy

a

ba ben hiiu sOngThuqng Mi¢n
thuQc An Bi~n, chUng con ph\lc quan ngan clm. D~o quan di truac, quyen Lanh
binh, cach luu la Nguyen Van Quyen d6c quan danh, gi€tdugc nhieu t~n. Gi~c vugt
sang ta ng~n, ch~t c~u phao ma ch~y, du6i khOng kip. Duc ben d6ng quan l~i An
Bi~n, chi~u d\l nMn dan, suc mua th6c g~o. ROidem m<;>itinh hinh tau l~n va n6i :
"Quan di duang g~p mua nhi~u ; s6luang thl!c c~ dung chuy~n cha duang tMy thi
tra ng~i, duang bQciing kh6 khan ma khOngdugc bao nhi~u, thuang pMi dUng l~i
tim cach cung c~p; vi v~y ti€n khOngdugc mau".

Vua d\l : "Quan quan di l~n nay, hang hai gi€tdugc gi~c, thu ph\lcdugc dOn
An Bi~n, r~t dang khen. Nguyen Van Quyen chiu xu~t ll!c

a

m~t tr~, nay gia an

d6i lam giang 4 c~p, luu d\lng. COn nhiing ngum dl! tr~n la b<;>nPh6 quan CCI

Nguyen Duc Chung deu thuang m6i ngum 3 dOng ngan tien Phi long h~g Ian.
Con vi¢c quan luang, ta da h~ nghi~m d\l cho dnh Tuy~n Quang pMi thuqng khan
d6c suc v~ tai. Nhung vi duang nui xa xOi,hiem tra, n€u chua kip d€n, thi nguCli
c~n n~n tim nhieu cach chi~u d\l nhan dan, dem d~i nghla khuy~n bao, nhung dUng
ng~i d~t re, ma mua th6c g~o "¢ai gia tbOathu~ c~n cho quADluangdugc d~y duo

"V~ d~o quan cua Tham tan Nguyen COng Tru, da c6 d\l sai tim duang hQi
quan vm nhau. V~y nguClipMi tru tinh th€ nao, lam cho dung khap de chi€n cOng

dugc mau chOnghoan thanh. Thlmg ho~c sl! th€ c6 c~n pMi rQngthem ngay thang,
thi ta cling khOnggi\lc gia d6c trach. KhOngde vua cha phai 10 lAng,d6 la t~m long
thanh thl!c cua nguCliIa wi con".

B<;>nTuang quan, Tham tan Gia Dinh tau n6i : "Con gi~c Ch~m la Nguyen Van
Trinh da giai d€n trong quan. B<;>nth~n da cho dan n6 l~n d~u ngo~i quach g<;>id\l
b6 n6. T~n Ch~m sai dOngdang cam tii la Tr~n Dinh Tam ra xin xa tQise l~p tuc ra
hang. B<;>ntMn da h~n cho chung 3 ngay. L~ic6W ng\lYtrung quan Ph6 tuang t~n
la Chuang va ng\lY DO quan lanh ten la Long han 10 nguai uy dOng dang la
Nguyen Van Long mang m~t thu ra xin lam nQi ll'ng,ti€p d6n quan quan. Vi¢c lQ,
bi cMm gi€t".

sa

d€n nCli,vua phe : "PMi tuc t6c ~n dinh ngay danh thanh. Gi~c da tang t~n
luang tam, quy€t chAngra hang dau. Con nhu cac d~u dang gi~c da gi€t Ian nhau thi
dOdang cang chia re, t~t khOngben chi. D6 l~i laCCI hQit6t".

Man h~n, qua nhi~n nghich ChAmkhOng chiu ra hang, ben dem Nguyen Van
Trinh, Tr~ Dinh Tam lang tri xii

tii.

</div>
(144)<div class='page_container' data-page=144>

BQnThlJ phUNguyen Tu, Chuemg

ca

Le Van Th\lY,tinh Quang Tri danh gi~c
Xiem

a

bO phfa bilc Khung Giang, thilng tr~n. Truac kia, qUAIlta mm

tai

ban BOn
Than thu¢c T~m B6n, gi~c bOtr~i, ch~y tr6n

truac,

ben Henngay ti€n th~g d€n ban
B6 XAIl(m¢t trong 28 ban

a

g~n Khung Giang). Duqc tin co may tram quan gi~c
dong

a

phfa bilc Khung Giang, bQnTu li~n d6c binh va voi chia duang danh khep
l~i. Gi~c thua to, tranh nhau sang s6ng ch~y. Voi chi€n ciia ta

a

trong s6ng, huc
chim han 10 chi€c thuy~n gi~c, lam ch€t du6i han 100 ten. Ta bilt duqc 4 tu binh,
chern duqc 3 thUcap, thu duqc khf gim va voi ; con thl chung vuqt duqc sang Nam
Ng~, tr6n thoat. Quan ta l~i quay v~ cM 28 ban t~ na, nhung d€n dau, chung d~u
tr6n h€t. Cho do tham

a

La A Cu¢c thu¢c Muang B6ng thl gi~c thay bOng gio da
tr6n xa ca, qUAIlta ben rut v~ s6ng Tam L\lc, roi lam tr~ng tau.

Vua pM rAng: "Hang hai gi€t gi~c nhu v~y dii thay cac nguai thlJc long VI
nuac, ta xi€t bao vui mUng!".Li~n xu6ng d\l : "Gi~c Xiem truac day da bi quan
quan danh thua nhi~u l~n, con mo t6i kh6ng bi€t sq ch€t, l~i dam di d\l d6 cac ban

a

M\lCDa Han tra l~i sinh slJ. Nay quan qUAIlhang hai x6ng len chern bilt duqc gi~c,
l~i d6c thUc voi tr~ x6ng pha duqc thuy~n gi~c, thlJc la dilc IlJc ! V~y Nguyen Tu

truac

bi giang 4 cap, nay cho khai ph\lc 2 cap;

"HOHihI Tham

truac

bi giang 2 cap, nay cho khai ph\lc ca ;

"Le Van Th\lY,Ph~ Phi va Lanh binh Nguyen

Om

d~u thuemggia qUAIlc6ng
1 cap, l~i thuemg m6i nguai 1 dOngkim ti~n Phi long h~ng nhOva 1 chi€c ao tr~
bang do~n gam tMu kim tuy€n ;

"Qic quan ca, d~u thuemg m6i nguai 10 dOng ngan ti~n Phi long h~ng lan, 1
cai ao tr~n bang sa tMu hlnh con mang ;

"Qic suat d¢i, d~u thuemgm6i nguai 3 dOng ngan ti~n Phi long h~ng Ian va 1
chi€c hau bao bang gam.

"L~i nua, l~n thilng tr~ nay do binh lfnh di~u khien voi co nhi~u c6ng nhat,
v~y thuemgcho :

"Nhilng quan tuqng, m6i nguoi 1 dOng kim ti~n Nh~t Nguy~t Tinh van h~ng
nho va 1 chi€c ao tr~ bang nhung vai ;

"Nhilng pho quan tuqng, m6i nguai 3 dOng ngAIlti~n Phi long h~ng Ian va 1
chi€c ao tr~n bAngsa t6t ;

"4 vien chanh d¢i truemg suat d¢i v~ Kinh tuqng d~u thang th\l cai d<)i;
"Qic binh, dung dlJ tr~, thuemgchung 1.000 quan ti~n ;

</div>
(145)<div class='page_container' data-page=145>

D~ nhi IcY - Quyin CXXlV - Thlfc llf-cvlTMnh (6Nluin hoang de'

"Dao Van Nhu~n ll;liml;1cT~m BOn, thuemg ham th6 Huy¢n thira ;

"Ngoai ra, cac th6 ty, th6 dong d~u thuemg cho ao, quan va ti~n co tUng b~c
khac nhau.

"Vii ll;li,quan ta 3 Ian ti~n danh d~u lu6n duqc toan th!ng, quan Xi~m da khi~p
uy tr6n xa, thi ciing du lUng lay uy danh r6i. V~y cho phep l~p tuc khiii hoan, rut
quan v~ tinh thanh Quiing Tri nghi ngai va d~u ban cho an y~n, xem hat m<)t Ian.
R6i L~ Van Thl;1yva Phl;lffiPhi mang s6 quan Hnh do Kinh phai truac trb v~ Kinh, 3
t~n tu binh Xi~m va I tu binh Man, cho ap giiii v~ Ngh¢ An. Tu binh Xi~m thi dem
chern, dua dau d~n ~u bTrfu1 Ninh, Tran 1mb. COn t~n tu binh Man thi tha cho v~
Khung Giang, cho mang theo cac dl;lOdl;1,hich v~ pMn phat cho cac Man d~ chUng
chuy~n Mo Ian cho nhau".

U Van Thl;1y,Phl;lm Phi da v~ d~n Kinh, vao Mu. Vua cho vcJil~n di¢n, tt! tay

rot ruqu ban cho, va eho m6i ngucJi m<)t chi~c nhan yang chl;lm con ca. Ll;li sai n<)i
tMn ban ruqu cho khflp cac vi~n eai d<)iva eho m6i ngucJi I d6ng kim ti~n.

R6i vua dl;1rAng : "Ole nguai da vi tri~u dinh xuat It!c, danh m<)t tr~ thanh
c6ng ngay, tht!c dang khen thuemg. Ta rat d~ tam d~n cae nguai di chuy~n nay, treo
non l~n su6i, x6ng pha lam chuang, ngay nay khiii hoan hay cho phep nghi ngai
may ngay, sau do ll;li thee l¢ thmmg vao Mu".

Vi kho Khanh Hoa th6c ehua duqc day, ma thu~ ehinh cung Mng nam n<)pvao
thi th6c it ma ti~n nhi~u, vua ben eho phep quan tinh chi~u s6 luang tinh, phat
bAng gl;l0, thi d6i phat bAng ti~n ; gl;lo luang an thi d~n khi co lua mua va gl;l0 tir
mi~n Nam bu6n d~n, tang gia ma mua eho du chi dung m<)t nam ; con s6 th6c t6
hAng nam, hay cu chua ll;li.

Ll;lithay trUac day nMn bNam Ky hihl st!, Blnh Thu~ phai chi ti~u nhi~u, n~n
dl;1sai Khanh Hoa chuy~n v~ Binh Thu~n tir 3 d~n 5 vl;lnquan ..

Dl;loquan cua Tham tan Nguyen COng Tru thu<)e dl;lOTuy~n Quang ti~n dong b

xa VInh Khanh, duqe tin quan gi~c muu ch~n duang ti~p luang. Tru dang d~m sai
nguai di tuan tham, thay m<)t toan tir tMn BAc Man len ra phia sau quan ta, ben l~p
tuc sai thu<)e hl;lla Iii Nguyen Quang Di¢u mang 200 thU hl;ldoi theo. Gi~c nap cM
r~m, bAn sung ra. Di¢u san d~n, chern duqc m<)tthu cap va bilt duqc I t~n. Gi~e ben
tr6n chl;lY.

</div>
(146)<div class='page_container' data-page=146>

thay co chua thoc, thlli~u lay ma tra ti~n. N€u tlm dUQcdu 5 ngay luang, thl quAn
mai co tM ti€n dUQc. Vi th€ con min l~i d~ chb".

Vua d\l : "Dang gi~c Am muu tri~t duang ti€p luang cua ta, ma quan quAn vao

sAu nai hi~m, ra suc danh lui dUQc gi~c, cling la dang khen. Nay thubng th\l
Nguy~n Quang Di~u lam D¢i trubng thu¢c tinh, va cap cho tfun "thubng c6ng ngAn
bai". COn vi~c luang quAn, ta truac d1i ~6c suc lam khan cap r6i. Nguoi n~n nghl
cach khi ti€n, khi ngirng, th€ nao cho tnlng COnghi la dUQc".

B<;mTuang quAn, Tham tan

a

quAn thu Gia Dinh tAu noi : "Quan quAn hai d~o
Nam Yang va Ha Ti~n d~u d1it~p h<;>pd6ng du

a

khu vt!c tan

sa.

Khi C\l danh thanh
d1i ti€p t\lC sua so~n gfin xong. D1i bi~u thi cac bi~n binh

a

tan

sa :

ai tlnh nguy~n
x6ng truac l~n thanh gi€t gi*c, thl thubng truac cho m¢t quan ti~n ; n€u co ai bi
ch€t tr~, thl xin cho 1 con, ho*c em, ho*c chau, dUQCt~p fun. 56 tlnh nguy~n co
d€n han 7700 ngubi, ai cling khoa chAn mua tay chb dQi. D1i tuc thl truy~n ro hi~u
l~nh an dinh ky h~n danh thanh".

Vua pM :"05vo long hang hai cua quAn sl, nhu th€ rat t6t. N~n sam h~ l~nh
danh thanh. Phen nay c6t phai danh bAng dUQc mai tMi ; nhat dinh phai thanh
c6ng, nhat dinh phai h~u thubng". Ben xu6ng d\l rAng : "Lli gi*c li~u ch€t gift c6
thanh tlnh th€ ngay m¢t cung qufin. CU theo 1m tAu, thl s6 bi~n binh tlnh nguy~n
x6ng truac l~n thanh d€n han 7700 ngum, du thay tuang sl ta, chi d6c gi€t tM, long
dfiy carn gi*c. D1id6ng tam gAng suc nhu v~y, 10 gl ch~ng h~ dUQcthanh ? Ngay h~
thanh, binh dong co ai bi tr~ vong thl cho 1 con, ho*c 1 em, ho*c 1 chau su6t dm
dUQcmi~n di linh, n¢p thu€ than va t~p dich. Suat d¢i tra l~n, ai kh6ng SQt~n d~n,
mang quAn x6ng truac l~n thanh ma kh6ng may tu tr~n, thl cho con, ho*c em, ho*c
chau, dUQc 1 ngum t~p am, l~i h~u cap ti~n tuat cho gia dlnh. T~p am thl theo l~,
hubng kern quan ham ngum d1i ch€t m¢t b~c. Va l~i, truac d1i co d\l noi ro v~ ky
lu~t : pham tuang sl, bi~n binh, n€u ai lui buac cMn l~i thl chern ngay d~ rao m<;>i
ngubi bi€t. Nay l~i dinh rol~ thubng, kh6ng ti€c an hu~ ; tubng d1i dinh ninh nhAc
di nhAc l~i v~ sl! thubng ph~t cua tri~u dlnh la rat dung chAc, noi sao lam v~y. V~y,
ti:rTuang quAn tra xu6ng n~n h€t suc muu toan bao dap. Ghi c6ng cb bi~n

a

m¢t
chuy€n nay, phai n~n c6 gAng!".

</div>
(147)<div class='page_container' data-page=147>

D¢ nhj IcY - Quy€n CXXlV - Tht,tc l~c vlTluinh

16

Nhdn hoang de'

d~u di ti~n ca. N€u cho vua Phien I~p thanh tri 0 day thi thl;lc Ia thOa dang va t6t. Dii
hOi

Y

ki€n vua va cac quan Phien hQ d~u mong mu6n gi6ng nhau. V~y xin y cho
vua Phien dm d6ng v~ day de duqc yen On cM 0".

Vua chuAn y 1m tau.

5ai hai tinh PM Yen, Khanh Hoa, m6i tinh tai 3 v;;ln quan ti~n kho d€n Gia
Dinh ; Gia Dinh chuyen m¢t mia s6 ti~n ~y di Vmh Long, r6i Vmb Long li~u trich
I~y 1 hay 2 v;;lnquan tai d€n d6n An Man 0 Nam Vang.

U Thu~n 1mb, Chuang

ca

cach luu, ch€t 0 quan thu sach Tn1 eArn. Quan tinh
tau len. Vua dl;lb() Binh r~ng : "Le Thu~n TInh truac duqc pMi di d~p gi*c 0 vung
Tr~n TInh, vi di~u khien sai I~m, bi cach luu. Y bi€t x~u hO, c6 guqng b~nh di
tong chinh, mong thu c6ng sau de chu¢c 16i truac. KMng nga c6ng chua thanh dii
v¢i 6m ch€t, thl;lc dang thuong. V~y gia on cho y duqc khai phl;lC chuc V~ uy,
ham Chanh tam phAm, duqc chi€u theo pham ham c~p ti~n tu~t va thuang them
30 l;;lng b;;lC".

TOng th6ng T;;lQuang Cl;lva Tham tan VO Van TIr d;;lOCao BAng danh thO phi,
tMng lu6n.

QuAn Cl;ld6ng 0 Nhuqng B;;ln.Duqc tin quAn gi*c tir nui Kim Mii thu¢c Thai
Nguyen chia duang IAn qua Nguu LInh, dl;la cM hiem de ch6ng cl;l. Cl;l ben thAn

d6c linh va voi ti€n d€n, d6c suc Ph6 liinh binh Van Huu XuAn I~p muu danh up
ban dem, chern duqc pM

ca,

truang hi~u cung 6 thu c~p gi~c, va biLts6ng duqc 4
ten. Gi*c tan ch;;ly, Mm sau l;;li d€n Dinh LInh ch6ng cl;l (Nguu LInh, Dinh LInh
d~u ti€p giap dia ph~n Gia BAng). Tir gia Miio d€n gia Than, quan ta chia duang

giap c6ng, chern duqc 29 thu c~p gi*c va thu duqc sung Ian cung khi giai. Gi*c
tan va thua to. DuOi d€n Linh Mai thu¢c Thai Nguyen la nai sao huy~t gi*c, d6t
pM r6i v~.

Dang gi*c 0 m;;ln thuqng du Cao mng tran xu6ng Th6ng San, Trung Thang.
Tham tan VO Van Tir than d6c bi~n binh tieu bAt, Tu~n phil U D;;lOQuang cOng
phai quAn d€n ti€p l1'ng: chern duqc 8 thu c~p gi*c, con d~u ch;;ly tr6n. Cl;llam tr;;lng
tau n6i : "5ao huy~t gi*c van 0 cM giap gim thuqng du cua Tuyen Quang, Cao
BAng va Thai Nguyen, phia tren tirMLInh ch;;ly su6t NgQc M;;lO,van Trung cho

</div>
(148)<div class='page_container' data-page=148>

chO

sa

ha cua ta ma xam lful. Ho~c gia ngan ch~ kh6ng xu~ va duang sa xa cach,
ti€p 6'ng hai ch~m, 10 chUng co th~ quay r6i phfa sau cua ta, thl ve m~t Gia Bang,
tMn chua yen tam duqc. V~y thful da phi tu cho TOng d6c Ninh - Thai khAn cap
gi1,1Cquan quan h~t Thai Nguyen ti€n mau chb' khi ti€n d€n d~u h~t Kim Ma thi giao
rieng cho Van HihI Xuan 1000 binh dong de hi~p lI!c tieu phi vung nay. R6i tMn
than mang d~i binh, hl)i d6ng vm Vfi Van Tir va U D~o Quang len duang x6ng
truac vao Ng9c M~o, van Trung, de lam cho xong vi~c".

Vua pM : "Quan quan lien ngay danh gi€t tho phi, thl,fc dang khen ngqi. Lm
ban ve quan ca nhu th€ cfing phiii". R6i xu6ng d1,1rAng : "01 1m tau, quan quan
m~o hiem ti€n danh, deu hang hai c6 g~ng x6ng len, da thiing tr~n lu6n. T~ Quang
CI,f,Vfi Van Tir dieu khi~n duqc vi~c. V~y mOi ngum duqc thuang quan c6ng tMm
1 cap, 1 khAu sung tay lo~i di~u thuang co ve hoa bAng yang, va 1 h~u bao bAng
gam. Nhfing ngum d~c ll,fcnhat trong tr~ Dinh Linh la :

"Van HihI xuan, th6ng quan d~o nay, truac bi giang 1 cap, nay cho khai ph1,1C
va thuang 1 chi€c ao tr~n bAng gfun tMu kim tuy€n ;

"Quan ca Hoang Nghla Uyen, PM quan ca Tr~n Van van truac bi giang cap
nay cfing duqc khai ph1,1c;

"Thf sai PM quan ca U Van Quang, quyen sai PM quiin ca Tr~n Van Lu~n
deu duqc thl,fc th1,1;

"Quiin ca Vfi Van Nguyen duqc dung nhu Quiin ca va Pho quiin cala Vfi Van
Ng6n, Nguyen Quang Tim, d~u duqc thuang quan c6ng gia ky 11,1c2 thu, mOi ngum
l~i duqc m¢t chi€c ao tr~n bAng do~ hoa d~t con mang ;

"Chanh d¢i truang suat d¢i Nguyen Hoang, Vfi Quang Huy, Tr~n Hao Thu d~u
cho thuang th1,1Cai d¢i va mOi ngub'i duqc 1 chi€c ao nhung vai.

"Tr~ Nguu Linh, c6ng tr~g vao h~ng thu;

"Cai tOng B€ Nhan Tuyen dAn d~u tr~n danh up ban dem, duqc thuang th1,1
Chanh d¢i truang thu¢c tinh ;

"B9n quy~n sai D¢i truang Nguyen Tr9ng Quynh, Phan Tuy~n, Thai Tang,
xung phong pha tr~n, d~u duqc thl,fc th1,1Chanh d¢i truang, va mOi ngum l~i duqc 1
chi€c ao nhung vai ;

"B9n thl,fV~ uy U Van Thao, thl,fPho v~ uy Nguyen Tmh L¢c va Nguyen Van
T~p ti€p sau x6ng vao gi€t gi~c, d~u duqc thl,fc th1,1,mOi ngub'i l~i duqc 1 chi€c ao
.tr~ kieu b6ng vai bAng hang sa, hoa mling tron;

</div>
(149)<div class='page_container' data-page=149>

D¢ nhi IcY - Quyln CXXIV - Thlfc l~c ve'Thanh (6Nhtin hoang de'

"Tr~n Th6ng San, Trung Thang ciing co bAt duqc gi~c, nay thuang :
"Quan v¢ Nguyen Ti€n LAm truac bi giang 1 c~p, nay cho khai phl;lCngay ;
"Uinh binh Vii Van Tmh, Quan v~ U Ba D~ d~u duqc quAn c6ng gia ky ll;lC2
thu, m6i ngum l~i duqc m¢t chi€c ao tr~n bang sa ki~u b6ng vai, hoa mang tron ;

"PM quan ca duqc dung nhu Quan ca va duqc ham Quan cala Nguyen Van
Ky, D6 Van HuAn, Doan Van 5ach, Dam Vii Ki~n, Nguyen HUll DTnh d~u duqc
quAn c6ng gia ky ll;lC2 thu, l~i duqc m6i ngum 1chi€c ao tr~ bAng sa hoa mango
Ngoai ra, thuang ti~n, b~c, hAu bao g~m co tUng b~c khac nhau. Linh va dong,
thuang chung 1000 quan ti~n.

"Va, nay dang gi~c lu6n bi thua dau, la h1c ta co tM thila th€. HC1Dnua, d~o
Tuy~n Quang, quAn L~ Van Duc da d€n An Bi~n, quAn Nguyen CCJngTru hi~n
dUC1Dgti€n th~ng vao C6n L6n ; Tr~ Dlnh Di, Nguyen Van Ung

a

Thai Nguy~n
d~u da duqc phep tim ducm.g, hqp qUAnv& Nguyen C6ng Tru d~ lam thanh th€ CUu
vi~n va ~n dinh nh~t ky, x6ng vao sao huy~t VAn Trung. cac ngueJi : T~ Quang O!,

Vii Van Tlr va L~ D~o Quang cAn n~n kich l~ tuang Slthila dip thAng, tril di¢t cho
sam h€t ngay nhUng du dang cua gi~c

a

IAn c~, rOi tu cho b<.mU Van Duc,
Nguyen C6ng .Tru h~n nhau ba d~o quAn cung t~n c6ng c6t sao v~n toan va t~t
thiing, n€u phiii keo dai d€n hang tu~ hang thang, ta ciing kh6ng trach".

Vua d€n khe doanh

a

HUll Tr~ch xem xe "Thuy bOa ky te', th~y c6ng trlnh
nhanh chong, r~t hai long. Thuang cho vi~n tr6ng coi lam xe ~y la Tcuoog Vi€t Suy
ky ll;lC1thu va 3 dOng ngAn ti~n Phi long h~g Ian. Sai vi~n Kinh doan chQn cM
d~t

a

nm do l~p mi€u tho chung hai vi th~ doanh khe va thu6c sung, hAng nam,
d€n ky tr<;mgxuAn luy~n thu6c sung thi m6 trAu, d~, lqn d~ t€. L~i sai l~p xuang

a

Thai Blnh dai, vat 300 linh d~ theo phuC1Dgphap luy¢n thu6c sung. L~i cho rAng s6
thu6c sung

a

cac tinh Quang Nam, Quang Ngai, Blnh Djnh, Phu Y~n, Khanh Hoa
va Binh Thu~ khtmg th~y co m~y, cho tai di~m ti~u, lUll hoang

a

kho trong Kinh
phAn phat cho cac tinh ~y luy~n thu6c sung d~ lUll trU (Quang Nam 5000 cAn,
.Quang Ngai 4000 cAn, Binh Dinh 6000 cAn, Phu Y~n 3000 cAn, Binh Thu~ 5000

cAn, Khanh Hoa 1000 cAn).

L~i cho Lanh binh Quang Tri la Nguyen Ciru Duc sung Lanh binh Quang
Nam; V~ uy v~ H~u nhi doanhVii lAm la TrAn Van VAn do chuc V~ uy, tr~t Tong
nhi pham sung LTnh binh Quang Tri.

</div>
(150)<div class='page_container' data-page=150>

W

ti€p tl,lc h~c Dang Giai da t\1 ti~n bO nai quan thu. C6 Chi sai [Giai] phai tAu l~i
cho minh b~ch vi~c nay. Khi tAu len, vua thay 1m Ie phAn nhi~u to vi: run sq,ben
bao b¢ ffmh rAng: "Nguyen Dang Giai thAn lam B6 chfnh, m(lt chuc quan to, n€u
c6 di~u kh6ng phai, bi ngttm ta Mc thi t\1 khAc se c6 c6ng nghi tri~u, Ie nao l~i d€n

trttac vien tuAn phu ma l~y ll,lc, yay du6i xin thttang nhtt th€ !Hu6ng h6 Dang Giai
dttang cAm quAn d~p gi~c, mill nghe n6i bi tAu Mc, da v(li bo quAn, l~n l(li ma v~,
ci'r chi saD l~i sai lAm d€n th€ ! V~y nen giao cho nghi xu ngay". Cu6i cung Dang
Giai phai giang 3 cap. Con Kha BAng, vi kh6ng bi€t d6ng long hqp suc d~ giup dB'
nhau, cUng phai truy~n Chi ban qua.

Thuy~n binh cua TrAn Tu Long b(l bi~n dnh Quang D6ng nha Thanh bi bao d~t
vao cua bi~n Y Bfch cua Thanh Hoa. Vua sai quan dnh giup cho ti~n, g~o. L~i sai
Vien ngo~i lang b(l Binh la Ly Van Phuc va Han lAm Thua chi U Eli Tu di thuy~n
hi~u chii' "Binh", h(l t6ng v~.

Hoan vi~c tri~u c6ng nam ay cho nttac ChAn L~p.

Vua dl,l b(l Le rAng: "ChAn L~p lanttac phien thu(lc cua ta da lAu, doi dm ti€n
c6ng. Truac da cho phep cu 3 nam m(lt Ian c6ng va mOi nam m(lt Ian sai su vao
chAu. Tu truac gio he;>vAn kfnh thu~n thanh khan, ti€n c6ng dAy duo Nay tai ky lam
Ie thttang c6ng, nhung nttac ay, nam ngoai, bOng bi gi~c Xiem xAm lan, ctt6'p d6t
thanh Nam Yang, d€n nOi vua Phien phai mang gia quy€n lanh vaonttac ta. Vi nghi
clii nghia nang dB'nttac nho, cUu giup n~n nhan, nen ta da l~p tuc sAc cho sa t~i h~u
cap ti~n g~o, l~i phai d~i d(li quan quan vi Phien vuang ma quet s~ch gi~c Xiem.

R6i ban sAc thtt, thttbng cho pham v~t va sai quan h<?t6ng v~nttac. L~i sai vien Bao
h<?la Truang Minh Giang kheo 10 sua sang chinh d6n d~ nttac ay chOng dttqc dAy
du vii'ng Yang. D6 la cai an vO v~ vun xai cua ta. Pham ai c6 tai mAt d~u ro ca. Va
l~i, nttac Phien giii' chuc ph~, ti€n c6ng hAng nam, theo Ie, la Ie dttang nhien ;
nhung long nhAn cua tri~u dinh vO v~ ngttm xa thi chi c6 han len ma kh6ng tMi.
V~y Ie c6ng thttang nien nam nay gia an cho mien khoi phai sai su, d~ d€n sang
nam

At

Mui, hai c6ng se ti€n n(lp m(lt th~".

</div>
(151)<div class='page_container' data-page=151>

DÂ nil! IcY - Quytn CXXIV -TIlƠc l,!-cve'Thanll

16

Nhdn Iloang de'

U Van Duc, T6ng d6c dl;loTuyen Quang, dong quAn 0 d6n An Bien, dem tinh

hinh gi~c va vi¢c quADnhu thi~u th6n lam

so

tau noi : "An Bien dii kh6i phl}c. Dii
cho tham thfnh tinh hinh gi~c thi v~ m~t tren, An Dinh 0 dau dia gim Bao L~c va
cac xii Tung Bach, Du Gia, D~i Mi¢n, Ti~u Mi¢n, ghip Bao L~c d~u theo gi~c ca.
Va con ducmg th6ng ra d6n phfa bAc Tl;lLong, d~u co gi~c dong cMn, ma th6c lUa
o trong nha va ngoai d6ng chUng d~u c4t gi4u di s~ch kh6ng ca. V~ phfa dum,
ducmg b¢ thi co tuang gi~c la Nguyen Th~ Nga cung vm gi~c Chuang hqp quADd~n
vai nghin, Ian qua cac t6ng Lam Ducmg, Tien Yen va Ml}c Ha thu¢c Vi Xuyen,
chi~m cu d6n An Long, chia dang dong 0 xii ~ch Sa chl,lc ch~ ducmg luang cua
ta. Chau D~i Man cling co tuang gi~c N6ng Van Nghi¢t tir VAn Trung d~n hQp dang
cung gi~c Khai. Va, dia gim An Bien 0 vao khoang giii'a, ducmg 16i an th6ng vm
mQi nai, n~u m¢t khi rill kh6i nai nay, kh6ng d~t trQng binh dong giii', thi e gi~c
thira ca,se l~i chi~m mat. Ngo chO nay, hOng chO kia, ti~n cling do, ngirng l~i cling
do. 56 luang thl,lc quAn nhu thi dung rat Ian. Tir khi ducmg thUy bi tro ng~i, kh6ng
chuy~n v~n dugc, chi con tr6ng vao ducmg b¢. Tuy tinh dii h~t long lam vi¢c, nhung
ducmg sa hi~m tro xa x6i, l~i g~p mua dam lu6n, chuyen cho rat kho. Luang dem
d~n dau, an d~n day, ti~p t~ kh6ng dugc day duo Dii nhi~u Ian suc mua luang 0
quanh viIng, nhung kh6ng dugc la bao. May ngay gan day, trong quan dii co ve
thi~u th6n. L~i ti~p dugc tin cua Tham tan Nguyen C6ng Tru bao rAng d~o quAn,ay

cling thi~u luang, dii phai an khoai rirng, rau mH, va bat dAc di, sAp phiii chuy~n
sang ta ng~ d~ tim luang 0 viIng yen s6ng. Than dii khan cap tu cho C6ng Tn1'phiii
gap d~n An Bien, h¢i hQp tru tfnh cho kh6i 10'vi¢c. Thi~t nghi hai d~o ti~n quan chi
vi luang thl,lc kh6ng k~ ti~p, d~n n6i phiii ch~m l~i, chAng khac nao cu phiii dirng
quADl~i cho tirng mi~ng carn, thl,lc rat lay lam 10sg".

</div>
(152)<div class='page_container' data-page=152>

n~u hQ dem quan v~, thi cling dugc phep rut v~ Thai Nguyen nghi ngoi, cha Chi".
L~i sai Le Van Duc cho vien Chuang cO sung Uinh binh Ha N¢i la Tran Van L¢c
v~ Ha N¢i truac de cung chuc.

Quan quan

a

quan thu Gia Dinh danh gi~c

a

thanh Phien An cli, kh6ng thing.
Tuang quAn T6ng Phuac Luang, Tham tan Le Dang Doanh d~u bi gild chuc.
Nguy~n XuAndugc trao chuc Thao nghich Ta tuang quAD.

Truac kia, trong quAngiao uac vai nhau : b6n ngay truac thi danh thanh, dia
pMn tan

sa

bu¢c phai ngay dem bAncac h~g sung Ian nhOvao thanh lam cho gi~c
moi m~t ; ban dem, l~i bat than treo den lOng,biin phao thang thien, lam r6i lo~ tai
mAt gi~c. D~n ngay danh, dau canh nam, cho biin d~i hOa phao, toa kh6i mu vao
ch6 trung tam chi~n dau trong thanh. ROi bi~n binh mang theo khi cv danh thanh,
do 4 m~t ti~n sat d~n chAnthanh. Tuang si binh dong ti~n theo. cac Tuang quAn,
Tham tan than ra d6c chi~n. Gi~c

a

tren thanh nem g~ch da va biin sung nho xu6ng.
QuAnta dung hOa yen, hOa ti~n va 6ng phun lira bAnvao, h~t suc danh pha tir gia
Siru d~n gia Thin. Nhii'ngnguai leo thang thi bi gi~c fiynga, nhii'ngnguai vUg1hao
thi bi d~n biin, da nem bi thuang, rut cvc kh6ng saD lea len dugc. Duy c6 vien
quy~n thi D¢i truang co Huang nghia la Truang Van Si lea len thang, dAmtrung
m¢t ten thUyquADd6 quan lanh gi~c nga xu6ng va ch~t dugc dau. cac tuang si cac
m~t thanh d~u moi m~t.S6 ch~t tr~ han 300 nguai va bi thuang han 2400 nguai.
Tuang quAnNguy~n Van TrQngcling bi thuang. HQben thu binh lui ra va dem tinh
hinh lam

sa

tAu,nh~ t¢i, n6i : "Tr~n danh thanh nay d~u da h~t long tru tinh, hi~u
l~nh rat d~u, ba quAncung c6 suc x6ng pha duai mlii ten ngQn giao, ai cling mu6n

gi~t h~t gi~c de to long nghia phan. Ng~t vi thanh nay hao sAu,tucrngcao, danh pha
th\l'c kh6, ma danh Mug hoa yen, hOa ti~n cling v6 hi~u, cho nen rut cvc kh6ng
thanh c6ng. Tham tan Nguy~n XuADda tir Nam Vang v~ d~n quAnthu, duang hQp
ban de tinh cu6c lai danh sau".

..

.

</div>
(153)<div class='page_container' data-page=153>

D~ nil!

IcY -

Quyin CXXlV -TlllfC /If-Cve'TMnll

16

Nluin Iloong de'

thuang vong nhieu d~n hang tram, hang nghin. Xem

ta

tau, khOng xi~t qua d6i
tuc bt,rc !

"Vii l~i, cac Tuang quan, Tham tan deu mang an nuac dii day, nay nh~n st,r
giao ph6 cllm quan d€fp gi~c trQng d~i bi~t bao. Th~ ma danh d€fp khOng c6 muu
lugc, d~n n6i hOng vi¢c nhu v~y, dang

19

phai chi~u quan phap, trUng tri n~g.
Nhung nghi nay duang Wc hiiu st,r,clln ngum lam vi¢c, nen hang gia an

XU

nh€f :

Hoang Dang Th~, H6 Van Khue, Trlln Van Tri, Truang PhUc Dinh, deu giang
4 cap; Nguyen Van TrQng di tr~n bi thuang thi giang 2 cap. Phai l~p tuc cat chuc
Thiio nghich Tii tuang quan cua T6ng Phuac Luang va chuc Tham tan d~i than cua
Le Dang Doanh. Hai vien nay deu mang theo Hnh tuy thu~c va Hnh hau 35 ten, ve
Kinh cha Chi.

Trao chuc Thao nghich Ta tuang quan cho Nguyen Xuan dugc linh an, tri¢n,

ca, bai, hi¢p It,rc cung Hiiu tuang quan Nguyen Van TrQng va cac Tham tan coi
quan cac h~ng bien binh. Nhat thi~t cac ceJ nghi danh d€fpdeu cung nhau ban b~c
tru tinh ma lam, c6t saD tieu di¢t dugc h~t Iii gi~c nghich d6, sam dang cOng to d~
xU'ng dang vai st,ruy thac.

"Con nhu vien quyen D~i truCmg Truang Van Si treo len thaJ}.g,dam ngii dugc
ten y~u ph~m gi~c, va vi¢c ngum Hnh Nguyen Van Than san d~n chern dugc dllu

ten gi~c ay thi dii cap cho "thuCmg cOng ngan bai" va 30 l~ng b~c. Nay l~i ch,?
Truang Van Si dugc tht,rc thl} [d~i trUCmg]va thuCmg them m~t d6ng kim tien Phi
long h~ng nhe ; Nguyen Van Than dugc lam Ngo~i uy d~i truCmg va dugc thuCmg
them 10 d6ng ngan tien Phi long h~ng lan, d~ khuy~n khich cho nhitng ngum diing
carn dam xOng len truac".

L~i dl} ~ Binh rAng : "Quan quan ti~n cOng cai cO thanh ma khOng h~ dugc
ngay, dang

19

khOng nen Mu thuCmg, nhung nghi tuang si dt,rtr~n dii xOng pha ten
d~, hang hai quen minh, d~n n6i phan nhieu thuang vong, thi cOng tuy chua thanh,
nhung chi ciing dang thuang. V~y nay chuAn thuCmg cho nguai ch~t tr~n la: V¢ uy
dinh Vii lam la Nguyen Van Th~n dl1<,1ctruy t~ng Th6ng ch~, tr~t Chanh nhi phAm,
thuCmg them tien tuat 30 l~g b~c, va cho am thl}1con lam cam binh Cai d~i, tr~t
Chanh ngii phAm.

"PM v¢ uy Nguyen Hiiu Thuyen, dugc truy t~ng V¢ uy, tr~t Tong nhi phAm,
thuCmg them tien tuat 60 l~g b~c, va cho am thl}1con lam Chu quan cai d~i, tr~t
tung ngii phAm ;

</div>
(154)<div class='page_container' data-page=154>

"Ngoai ra, l~i tra CUu v~ ten va chuc, ai chua thl,lcthl,lthl cho thl,lcthl,l; ai dil
thl,lcthl,lthl truy t*ng them m¢t c~p. L~i xet nhihlg vien su~t d¢i do Kinh phciidi
deu cho ~m thl,l I con lam d¢i truang, tr~t chanh th~t pham ; nhiing su~t d¢i

a

cac
rinh ngoai va ngo~ iiy su~t

ca

d~u dugc ~m thl,lI con lam chcinhciro pMm ha h¢ ;
nhihlg ngo~i iiy su~t d¢i d~u dugc ~m thl,l I con lam tong ciro pham ha h¢ ; nhihlg
binh, dong, m6i nguoi dugc I con mien trir chung than kh6ng phiii di linh, lam t~p
dich va dong thue' than. Nhihlg nguOihi¢n bi thuang n*ng, ho*c nhAnbi thuang ma
che't thl cho chie'u thuang ti~n tu~t : chanh nhi pham, 80 l~ng b~c ; tong nhi pham
60 l~ng b~c ; chcinhtam pham, 50 l~ng ; tong tam pham, 40 l~ng ; tu pham, 30 l~ng.
Con nhiing nguOi bi thuang n*ng ho*c nhy d~u chie'u theo l~ thuang truac dil dinh
ma phan bi¢t c~p phcit".

L~i sai Thi lang b¢ Binh la D*ng Chuang mang huang, ll,latrong kho, di ngl,la
tr~m de'n quan thu de quan rinh Gia Dinh ch(;mcM l~p dan, m6 con sinh, bi~n Ie v~t
lam tuAn te', rOi quan kham m~g de'n rot rugu, tuyen dQc to dl,l,te' cac tr~n vong
tuang S1. L~i cho [Chuang] mang theo 3 l~ng sam Cao Ly va 30 can hOng sam Tay
duang, d~u h~ng t6t nh~t, de tily theo chuc quan to, nhc, b¢nh tinh n~g, nhy, ma
truy~n Chi ban phcitcho. Con tuang SI bi~n binh bi thuang, ai mu6n v~ thl cho di
thuy~n c6ng

tra

v~ Kinh ; ai mu6n

a

IlJ.ithl cho

a

I~i trong quan de di~u trio

Vua tuang nha de'ntuang SI VInuac bOminh, thuang tie'ckh6ng ngu6i, l~i xu~t
ciia kho n¢i phii 60 t~m g~m, do~n, sa, trim, sai thi v¢ mang di chia phcitcho cac
tuang tr~n vong. COncac binh, dong tr~n vong thl sai rinh Gia Dinh c~p them m6i
nguOi I t~ viii ; gian ho*c co nguoi bi thuang rOi che't thl cling chie'u l~ ~y, c~p
cho m¢t lo~t.

Vua I~i sai truy~n dl,lcho cac Tuang quan, Tham tan r~ng : "Nay quan gi*c
li~u che't c6 gifi'c6 thanh, thl ta phiii tim cach phcitan nhiing thu chung chua

a

trong
thanh, khie'n chUngkh6ng con b~u VlUvao dau nfi'athl ta mai de thanh c6ng. V~y,
nen li~u thue dAnphUIan c~, c~p cho ti~n, g~o, sai diip them nhihlg go d~t cac m~t
thanh cao len 5, 6 thuac nfi'a,c6t nhom dugc vao trong thanh. ROi cho keo d~i hac
len go, nh~ nhiing nai co kho chua luang thl,lc,mu6i, d~ dugc ma biin phci.Ai
biin d6 dugc kho chua luang thl,lc,se thuang 100 l~ng b~c ; biin d6 dugc kho kh6ng,
thuang 30 l~ng. Con ngay thuang, phiii xet xem gi*c len lut tl,lhQp vai nhau ch6
nao rOimill biin, c6t sao trung dich, dirng nhu truac, cu biin vu va phi d~n, v6 lch".

</div>
(155)<div class='page_container' data-page=155>

D~ nhi leY - Quyln CXXIV - Th¥c ll:lcve'Thanh

16

Nhan hoang de'

v¢ HihI dinh TMn

ca,

v~ Ban tl1!c ta, v~ H~u hao Nhi, v~ Trung hao Nhi, v¢ HihI
dinh Tien phong, cho dap cac h~ng thuyen

a

Kinh phai den, nhAn ti¢n cimg vai thuy
binh cha d6 v~t ve Kinh. Hai v¢ Dinh diing cua Binh Dinh va Trang uy cua Quang
Ngai di tong chinh hin

truac

deu cho dU<;1cve tinh. R6i li~u de l~i 4000 bien binh

cua Kinh phai den va cac tinh tir Binh Thu~

tra

ra BAcphai den va 4000 binh dong
cua 6 tinh Nam Ky de phong thU cac tan sa truang liiy ; 1000 bien binh va 1000
binh dong d6ng gill Nam Vang ; 500 bien binh va 500 huang dong d6ng gill Ha
Ti~n ; con bao nhieu deu cho ve, cho sau nay se tuy ti~n cho thay dOi nghi ngai.

L~i dlJ Bien Hoa, Binh Thu~ m6i tinh gQi lay 500 huang dong, l~p lam v~
Bien Hoa va v~ Binh Thu~n, deu mi~n cho thue thAn nam nay va cho thee cac
Tuoog quAn, Tham tan de phAn phai phong thU cac tan

sa.

COn v~ Thu~n diing cua
Binh Thu~n phai di

truac,

nay cho ve dQi ngii

a

tinh.

B6 chinh Nguy~n Dinh TAn va An sat Vii Dinh

a

Ngh~ An tAu: "Tho dAn Tran
Ninh

truac

dAy

bi

gi~c Xiem lua di, mum pMn chi con hai,

truac

gio vAn nuang tl!a
quAn thu Vii Van Thuyen ; huy~n Quang, huy¢n cat, huy¢n Lien, huy~n Khang va
huy~n KhAm chi c6 han 200 nguoi ; huy¢n X6i, huy¢n Liem, huy¢n MQc deu chua
thay ve. cac ten nghich Hu6ng, nghich Khuyet cung vffi dAn con thee gi~c Xiem
den d6ng

a

bo phia nam s6ng Khung. Hi¢n da bAt dU<;1c11 t~n do tham, va da ra
l~nh cho giam cfun nghiem ng~t".

Vua dl;l : "DAn Tran Ninh

truac

Ida

bi

gi~c Xiem ep theo, tl! chu6c lay di¢t
vong. Quan quAn den dAu, gi~c da IAn tr6n het. Vii Van Thuyen, hang d6ng l~i de
tran ap, mQt khi da dU<;1ctin tMng tr~

a

phU Tran rmh thi rut quAn ve ngay. Trong
s6 do tham bi bAt d6, nen tM mQt t~n ve cho nghich Hu6ng, nghich Khuyet va bQn
ngum Tran Ninh, hieu dl;ld~i

Y

n6i :

"Truac

Ida gAy sl! la do sai lfun ma can ph~m.
Neu sam biet h6i cai

tra

v~ lang cii, thi trieu dinh ciing khoan tha tQi cho, chAng
han la cu bO lang, bO dat ma chiu Sl! ap buc cua gi~c Xi~m u ?". Lam v~y de hQ t6
ro, hieu biet. Con cac t~n khac thi cu lUll l~i

a

quAn thu, khi nao khai hoan, se mang
ve tinh, cho Chi".

</div>
(156)<div class='page_container' data-page=156>

CHINHBIEN

D~

NHl KY - QUYEN

CXXV

THVC LlJC

.vt

THANH T6 NHAN HOANG D:t

Ghip Ng9, nam Minh M~nh thu 15 [1834], mila hC;\,thang tu. Phat thu6c men
cho quan quan cac dC;\oNam

Ky,

Bilc

Ky

(Quan thu Gia Dinh : 119 thu6c tay tri s6t
ret, 6 19 d~u thu6c tay chfta v~t thuang, 3 thOi thu6c cao tay chfta v~t thuang. Quan
thu Tran Tmh, quan thuU Van Duc v~ quan thu Nguy~n COng Tru bTuyen Quang
va quan thu TheHNguyen: m6i neri duQ'c 119 thu6c tay tri s6t ret, 219 d~u thu6c tay
chfta v~t thuang va 1 thOi cao thu6c tay chfta v~t thuang. Quan thu Cao BAng : 1 19
thu6c tay tri s6t ret, 3 19 d~u thu6c tay chfta v~t thuang, 1 thOi cao thu6c tay chfta
v~t thuang).

Sai t6ng d6c, b6 chfnh va an sat Gia Dinh ch9n cM dat, tC;\md~t cOng duang de
lam vi~c, va g9i them 1000 ho~c 800 bien binh cua dnh de dong gift kho, dinh,
cOng duang, nha lao va de sai phai di vi~c cOngo '

LC;\itruyen dl;l 5 dnh : Vmh Long, An Giang, Dinh Tuang, Bien Hoa, Ha Tien

chi~u theo ngC;\chquan, cho t~p hgp quan Hnh Vmh Long, An Giang, Dinh Tuang,
m6i dnh 1000 nguai ; Bien Hoa, Ha Tien, m6i dnh 500 ngubi, n~u thi~u thi lay
them huang dong quanh tinh sung vao, r6i cap phat luang, tien, cho di thao di~n de
gift dnh thanh. ve vo khf, dnh 1000 Hnh thi cho 400 c~m dieu thuang, 400 c~
truang thuang ; dnh 500 Hnh thi cho 200 c~m dieu thuang, 200 c~m truang thuang;
con thi cho mang ca, tr6ng. cac tinh ay lC;\iphiii sua chfta cac thuyen, thanh tri, sung
Ian va khf giro, c~n cho duQ'cviing Yang, tinh nhu~.

</div>
(157)<div class='page_container' data-page=157>

D4

nhj

kY -

Quyln CXXV - ThlfC l,!c ve'Thanh

td

Nhan hoang de'

Cho· Tan tuong Truong PhUc Dinh sung chuc Tham tan, rOi cimg vOi Tuang
quan Nguyen xuan, Tham tan HO Van Khue va Lanh binh Le S<ichlam m¢t ban;

V¢ uy Doan Oil sung chuc Uinh binh, cilng vai Tuang quan Nguyen Van Tr<;mg,
Tham tan Hoang Dang Th~n, Tran Van Trilam m¢t ban. eu 3 ho*c 5 ngay l,,!-id6i
ban m¢t Ian. Theo ky dii dinh, lam t~p t~u, c6 cac vien trong ban cilng ky ten. L,,!-i
sai l~p m¢t s6 ngay 6 quan thu d~ lam ch6 h¢i ban vi¢c quan

ca.

Dl,1rAng : "Quan cala vi¢c bi m~t th~ trQng hon h€t. Pham c6 ban b,,!-cgi, phiii
du6i xa nguai ngoai di ma n6i kin, khOng de nhiing ke vO sl! nghe lorn, sg lam ti€t
l¢ tin hai. Tuc nhu danh thanh la vi¢c quan trQng bi€t chUng nao, th€ ma dem hao

truac ngay danh, ha chiing phiii la ti€t l~u d6 u ? Sl!ca khOng kin thi vi¢c khOng
thanh, d6 la m¢t tfun guong hiiy con tra tra, ti'rnay phiii tl! ran minh, phiii dn th~.

"L,,!-itruac dii c6 nghiem dl,1rAng : Quan quan 6 cac tM s6 khOng dugc de cho
gi*c len ra ki€m chac m¢t v~t gi, th€ ma yay khon dii lau, chung van chua ch€t h€t,
ha chiing phiii vi bQn gi*c con c6 dua len ra, dem ti~n b,,!-Cd6i lay thuc an, ma binh
dong ta con c6 dua tham chUt l¢ nho ? cai an Nguyen Van Tuang, Hoang Kim
cAn du chUng to di~u d6. (Nguyen Van Tuang, Hoang Kim cAn d~u la dO diing
gi*c ma dau hang, dugc cho lam huong dong, linh

ca.

Thang ch"!-pnam ngoai, 2 Ian
Tuang sai cAn vao thanh dua thuoc la cho gi*c KhOi va h€;n lam n¢i Ung, danh up
quan quan. Vi¢c phat giac, bi gi€t). V~y, l,,!-itruy~n dl,1cho ro : Pham 6 dOn canh,
binh dong nao con dam dung tung gi*c ra vao va cho chUng v~t gi, b~t cu v~t ~y
quy hay khOng quy, nhieu hay it,ke vi ph"!-ffil~p tuc bi lang tri xu tu. cac cai d¢i,
d¢i truang trong d¢i ~y

sa

su~t khOng xet, deu bi danh 100 trugng, cach chuc va
gOng n~g m¢t thang, l,,!-ibi cAm ten vao tai, beu di cac doanh tr"!-i; cac quiin ca,

quiin v¢ thi bi giang c~p ho~c bi ph"!-ttrugng ; tuang quan, tham tan va lanh binh
cilng c6 16i.

</div>
(158)<div class='page_container' data-page=158>

dich, hay bAn vao chO d~t khOng, thl se chi€u thee IOi n~g, nh~ ma khien tnich.
Lam th€ de mQi ngubi deu bi€t vi~c thuang, ph~l.tnghiem minh ma t~n tAm blin cho

dugc trung, thl thanh nay chLtg danh cling tlJ va.

"Oic tuang quAn va tham tan truoc da khOng c6 suc danh, nay cling phiii nghT
cach dung tri ma thilng, de thu l~y hi~u qua sau nay. cac tuang quAn, ai c6 kiem
chuc t6ng d6c, pham cac vi~c t~m thuang trong tinh da c6 hai ty b6 chinh va an sat
dam nhi~m, chi huy nhfi'ng vi~c trQng d~i khan y€u thl hay cho trlnh bao de dinh
do~t ; cac tham tan va lanh binh thl chi nen hQp ban ve cOng vi~c di~t gi~c, nh~t
thi€t khOng dugc dlJ d€n vi~c tinh. Nhu v~y cac nguai khoi b~ long vi~c khac, ma
chuyen tAm lam vi~c mlnh da phl,l trach".

Nguyen COng Tru, Tham tan d~o Tuyen Quang, d6ng quAnb hiiu ng~n sOng
COn LOn, dAng so n6i : "QuAn di ch~ tre, chi VIco thi€u luang. Nay l~i g~p nling
du, trong quAn thee nhau ma 6m ; l~i slip d€n tie"t Tieu man, ky mua, sOng ngoi
nuoc Ian khOng ti~n di l~i, thlJcsg chua xong dugc vi~c. Thi€t nghT : An Bienbvao
khoang giua tinh Tuyen Quang, la nai vi~c cOng, vi~c tu, duang thuy, duang bQ t~t
phiii di qua; mQt khi de sa say, thi~t h~i khOng phiii la 000. Han nua, gi~c VAn c6
Quang Khai va TrQng Chuang lam YAycanh. D~i binh ta th~ng ti€n phia m~t, thl
hai ben ta, hiiu chUng khep l~i danh up bphia sau. L~i them TrQng Chuang bgan ke
ngay An Bien, se thua hk

sa

hb ma ngan ch~n, lam cho duang sa bi nghen. CAn
nhlic n~ng nh~ thl An Bien la nai c~n dp, nghT nen Mn lugt tru tinh ma lam moi
dugc v~n toan : Xin truoc h€t x€p d~t An Bien, chua luang thlJc lam k€ lAu dai, de
cho h~ng dAn a tong bi€t c6 chO dlJa, mOi chiu 16 d~u ra. R6i phi tu cho Hung H6a
chi€u thee dia h~t, phOng thu ngan ch~. Ma Doan B6i bTl,l Long thl dieu nhieu
binh dong, thee 16i H~ Giap (ten d~t) ma d€n; bien binh thl mQt toan do Thu ChAu,
mQt toan do Duang LAm, hai m~t giap cOngo Nhu v~y, gi~c Chuang, gi~c Tuyen
khOng ch~y tr6n dugc, se phiii bi bAt. An Bien da c6 cai 10 ng~ bphia ta thl ta c6
the chuyen chU d€n Bao L~c, r6i sau tuy

ca

ma danh d~p ho~c vO ve. N€u cu mQt
niem me mUQi, phai mQt toan quAn ra truoc bnhfi'ng chO g~n An Bien, r6i nay ra
An Dinh, mai vao Du Gia, d6t nha cua, du6i nhAn dAn, khi€n hQ ch~y v~y m~t nhQc,
khOng rOi cUu c~p IAnnhau, thl trong d6 t~t se c6 ke oan trach ma sinh bi€n.

"Hai d~o quAn Cao - Thai, cling xin cho l~p d6n va li~u d~t quAn linh d6ng
ngan ch~ bnhfi'ng nai xung y€u, con bao nhieu quAn linh thl cho ve nghi ngai. Chb
d€n cu6i thu, nuoc c~n, se h~n nhau nh~t te hQi quAn, san bAt d€n cung, tuang gi~c
VAn khOng con tr6n dAu dugc nua".

</div>
(159)<div class='page_container' data-page=159></div>
(160)<div class='page_container' data-page=160>

cling cho truy c~p theo l~ 'nay d~ d~u duqc huang an".T6ng d6c D~ng Van Thiem
va TuAn pM Trinh Quang Khanh tliu rAng: "Nay cOng vi~c dii xong, l;;li g~p Vl,l
chiem duqc mua, dan d~u tinh nguy~n, khOng 11nh". Vi~c ~y ben dinh chi.

Cho vien quan ph;;lm tt')i la H6 Hl;lUduqc khai phl;lClam Tu Vl,lbt') Binh.

Hl;lU,

truac

co 16i, bi khep tt')i tram giam h~u. Nhan Cam Lt') co dt')ng, duqc phcit
viing d~n qulin thu d~ lam vi~c chut')c tt')i. Hl;lUco cMt cOng, nen nay duqc dung l;;li.
Cho : PhO v~ uy Trung v~ dinh Long vo la Nguyen Tr<;mgTinh lam Pho v~ uy
v~ cam y, chuyen coi cac dt')i Tuc tr'!c van 11nhthi v~ va vi~n Thuqng tu ;,Cai dt')i ty
Tr~n pM Nguyen Ciru NgQ thang th,! Pho v~ uy Trung v~ dinh Long YO, quy~n IInh
~n d6 ky (1) cua Ta v~ dinh Long YO.

D~t phep luy~n binh

a

cac h;;lttu Quang Binh

tra

v~ nam d~n Khcinh Hoa.
Vua dl;l Nt')i cac rang :

"Truac

dliy VI Nam Ky va Cam Lt') co gi~c, cho trung
mt') huang dong d~ tong chinh, d~n dliu cling l~p duqc cOng va luOn to ra co thanh
hi~u. Dlin ta mt')t d;;lcung carn thu gi~c, so vai quan qUlin, cling chAng kern dling
cam, gioi giang, ta r~t vui long. Nay gi~c cUOpcling chua th,!c dii yen, ta nen phOng
bi

truac :

"GiQi nha ngay tu luc chua mua". Phiii suc cho

sa

t;;liluy~n binh, tri~u t~p
huang dong, luc vO s'! thl phOng v~ dia h;;ltla n<1ipMn rao ch6ng do cho duqc viing
yang ; Wc hiiu s'! thl tuc khAc di~u dt')ng di danh d~p duqc ngay ; nhu th~ thl chi~n
cOng chOng thanh ma bien cuang miii miii duqc yen 6n. Do la cai k~ r~t t6t d~ giii'

nuac

yen dlin va cling la b~t dAc dI ma phiii dung, tuang dlin ta co du luang tri,
luang nang, cMc d~u tin long ta. Quan dia phuang cac ngu<1inen truy~n d;;lty nay

d~ mQi ngU<1id~u duqc bi~t. L;;liphai giii' cOng bang, lam cho t6t, chQn b6 cho d~u,
cha phom~c cho tay nha l;;lima d~ sinh m6i t~ nhu Nguyen COng Lieu

a

PM Yen,
thl phl;l tram nhi~u Him ! D~n nhu nhii'ng vi~c chi~u ky cho thao dien va dp phcit
ti~n, luang cling phiii dfch than ki~m tra dOn d6c. Nhii'ng huang dong thao luy~n,
cAn sao t~t cii d~u duqc tinh va khoe, d~

tra

thanh mt')t d;;lOqulin gioi, trong do, m6i
mt')t ngum linh phiii ra ngum linh, thl cac ngu<1imm khOng phl;l s'! uy thcic cua ta".
Th~ r6i quy dinh thanh di~u l~ cho thi hanh :

</div>
(161)<div class='page_container' data-page=161>

D¢ nllt

kY -

Quyln CXW - Tlllfc /If.C ve'ThO:nll

td

Nluin lloQng de'

Hai - Nhi1ng huang dong thao luy~n d~u duqc mien thue than nam nay. Rei

nham ngay meng me)t thang 5, phai t~ tlfU,meng m¢t thang 6, duqc ve nghi. Thang
7 den thang 12 ding nhu the. Thang 5 bAt dau tri~u ~p. Thang 12 cho v~. ThuOng
m6i nguoi 1 quan ti~n.

Ba - Den ky t~ t~p, d~u phat cho co tr6ng, truang thuang, di~u thuang, non
tr~n d~ thao luy~n ; neu co sai phai, l~i phat cho quAn ao.

Bon -

V~ chuc qm\n v~, 6 Thua Thien thi do b¢ Binh tAu xin phai nguoi lam;
con 6 dia phuang thi h,ra ch<;>nquiin co ho~c suat d¢i tipTIsung. Trong thang thao
dien, vien nay duqc an luang theo chanh tu pham. Con chuc suat d¢i thi h,ra ch<;>n
trong t6ng,

19

ho~c dAn co am hi~u cMt it vo ngh~ ho~c trong bi~n binh hoi am
hi~u quAn lu~t d~ sung lam. Trong thang thao dien, chuc nay duqc phat 2 quan ti~n
va 1 phuang g<;lo.Huang dong, trong thang thao dien, m6i nguOi duqc phat 1 quan
ti~n va 1 phuang g<;lo.

Niim - Nhi1ng tr~n phap va phuang phap sir truang thuang, bAn di~u thuang

d~u theo phuang phap da l~p thanh ma thi hanh).

Sau do, 3 v¢ Kinh binh 6 Thua Thien d~u dung h<;lnt~ tlfU thao dien. Vua than
den duy¢t, thay nguoi nguoi trang ki~n, hang ngii t~ chinh, ben thuOng cho nhi1ng
vien da d6n d6c vi~c thao dien la Kinh doan, Kinh huy~n eung nhi1ng vien chuyen
d6c vi¢c thao luy¢n linh co tUng b~c khac nhau. Rei sai Thi v¢ va N¢i cac ehia nhau
di den eac tinh d~ xem xet vi~c thao dien. L~i sAc sai nhi1ng ngay thao dien, nen
cho Wc t~p, luc nghi, co tiet d¢ vtra phiii, kh6ng nen bAt bu¢c qua sue va earn kh6ng
duqc dung linh lam vi~c tu.

B6 : Nguyen Due Dl;lng, Mai Viet Trang lam Lang trung b¢ He), Nguyen The
D<;lolam Lang trung b¢ Le, Nguyen cap lam Lang trung b¢ Binh.

Cho : Han lAm Thi giiing h<;>esi Nguyen Tri Phuang thang thl,l'Thuqng biio
khanh, vAn sung lam vi~c 6 N¢i cae.

Ban sAm Quiing(l) eho cae hoang tir, cae

wac

e6ng va cac dinh than co tUng
b~c khac nhau.

Thai KhAc Minh, TruOng hi>lam dau rai, 6 h~t Gia Dinh, truac dAy vi thay Gia
Dinh co vi¢c, ben tl,l'nguy~n bO ra dAUnii va nhl,l'a tram m6i thu 10.000 cAn, ne)p
lam cua c6ng. Quan tinh cho dung vao vi¢e quAn, den My gio tAu len.

</div>
(162)<div class='page_container' data-page=162>

lily t~n eua Thai KhAc Minh, khi blnh dinh xong, se «}ul~i vi~e nay, d~ eha Chi
khen thuang. S6 dl1umo dy dii dem dung r6i, efing

de

sau se tra tien".

B~t dau d~t ehue Th6ng ehfnh pM su b ty Th6ng ehfnh su, tr~t Tong tam pham.
Cho : thVPhUthua Thua Thi~n la L~ Van Trung lam Lang trung bl) L~i, thang thV
Th6ng ehfnh ph6 su, l~i lam ca e6ng vi~e bl) L~i ; Lang trung bl) C6ng la Tnln
Tuy~n thang thVTh6ng ehfnh ph6 su, l~i lam ca e6ng vi~e bl) C6ng.

Cho : Ha Dang Khoa, Lang trung bl) Binh, thang thV Quang ll)e TVkhanh ;
Nguy~n Van Toan, Bi~n ly L~ bl) sVVl;l,thang thv Thai bl)e TVkhanh ; Nguy~n
Van Can, Bi~n ly Binh bl) sv Vl;l,NgV sit d~o L~ng - Blnh, thang thv Phu thua
Thua Thi~n.

D6i CC1 Ha TInh lam v~ Ha 1mb. Sai quan dnh ml) th~m dan ngo~i tieh tu

Quang Blnh trb vao Nam sung eho du 10 dl)i, m6i nam edp eho quan ao ml)t Ian.
Chuang ea Ph~m Hfru Tam va Ph6 v~ uy v~ Tien nhdt dinh Vfi lam, quyen
sung Th6ng ehe L~ Van Quy tu Gia Dinh ve Kinh. Vua eho Ph~m Hfru Tam thang
thVTh6ng ehe H~u dinh Than saeh, ki~m Hnh dn tri~n Thuy quan ; b6 thl;lUVan
Quy lam V~ uy v~ Tit~nnhdt.

Dong d5i vua Chi~m Thanh la Quan ea, ham V~ uy Nguy~n Van Thua, bi tl)i,
phciit6ng giam.

Nam ngoai D6 Van Hoan, nguai Blnh Thu~n bu6n ban b Gia Dinh, g~p khi
gi~e Kh6i lam phcin, e6 gm y ehb gil1pnguai Man, t~n la Ti~m V6 (gia n6 eua
Nguy~n Van Vinh, nguy~n trdn thu Thu~n Thanh) mang m~t thu eua gi~e dl;lt~n
Thua ehi~u t~p be dang, eha khm sV.Thua dii nh~n lai, am mUlllam phan. Sau duge
tin quan quan tien danh, t~n Kh6i lieu ehet, e6 giu e6 thanh, Thua ben th6i vi~c
mUllphcin. Sau, t~n Hoan bi nguai ta t6 giae vi~e nay ; quan dnh la Hoang Qu6c
meu va Phan Phu lien b~t Hoan giam giu nghi~m dn, r6i tham h~c vi~c Thua tu
thOngvai gi~c.

Vua cho doi ve Kinh d~ xet hoi, nhung Thua nhieu Ian cao 6m, kh6ng chiu di.
Ben each chile, kh6a giam l~i va sai NgV sit L~ Hfru Ban den hl)i xet, nhung Thua
can giao tra eh6i ciii. Sau giao cho bl) nghi~m xet, Thua chiu tM nh~n va xung ra
d6ng dang la Nguy~n Van Nguy~n (con Nguy~n Van Vinh). Lien cho b~t ca d~ xet
xit tri tl)i.

</div>
(163)<div class='page_container' data-page=163>

D¢ nhi kj - Quye'n CXXV - TllIlc /If-C ve'Thtinh 16Nluln hoang de'

quan linh. Nhung trot da khai cOng, la SlJ bat dAc di. V~y thuang cho linh va th<;1
500 quan tien".

Dieu b6 V¢ uy H~u v~ dinh Than cola Nguyen Van Nien lam V¢ uy Tien v¢ ;
Quim co COTrung dinh, gia ham V~ uy la VU Tien MAu lam V~ uy Ta v~ Ha N¢i.

D6i dinh vi¢c d~t sung Ian

a

cac thanh : tinh, phil, huy~n xu HAcKy :

(Tinh thanh Ha N<)i : 1 c6 sung d6ng d~i luan xa, 6 c6 sung gang Wang quan,
24 c6 sung gang h6ng y, 38 c6 sung d6ng qua san ;

Nam tinh thanh : Nam Dinh, Hai Duang, Son Tay, BAc Ninh, Hung Yen deu :
1 c6 sung d6ng d~i luan xa, 2 c6 sung d6ng phach san, 16 c6 sung gang Mng y, 16
c6 sung d6ng qua san.

Ba tinh thanh : Tuyen Quang, Hung Hoa, Thai Nguyen deu : 1 c6 sung d6ng
d~i luan xa, 1 c6 sung d6ng phach san, 2 c6 sung gang phach san, 8 c6 sung gang
Mng y, 10 c6 sung d6ng qua san.

Ba tinh thanh : Cao BAng, L~ng Son, Quang Yen deu : 1 c6 sung d6ng phach
san, 2 c6 sung gang phach san, 8 c6 sung gang h6ng y, 10 c6 sung d6ng qua san.

21 phU thanh deu : 4 c6 sung gang Mng y, 4 c6 sung d6ng qua san. Duy co
phU thanh Ly Nhan r¢ng han thl 1 c6 sung gang wang quan, 5 c6 sung gang h6ng
y, 6 c6 sung d6ng qua san.

6 huy¢n thanh deu : 4 c6 sung gang Mng y, 2 c6 sung d6ng qua san).

</div>
(164)<div class='page_container' data-page=164>

Vua cho la phai. DOi ten don la don Tran Bien.

Giang tn1 ve CMu D6c, dugc tin tham bao tuang Xiem, Phi Nha Chat Tri, dem
5000 quAn Xiem, duang bQ do 16iU>Go V~t thuQc HAcTilm B6n, duang thiIy do
16i Bi~n Ho, hyn nhau d€n Ian ChAn Ll!-p.Dan Phien hoang sg, chl!-yd€n vl.!ng Xa
Nang. Giang lien di Nam Yang hQi vai Le Dl!-iCuong lam vi¢c, va phi tu cho quAn
thu Gia Dinh phai them bien binh d€n hQi tieu. R6i dem vi¢c tAu len.

Vua bao bQ Binh rang : "Gi~c Xiem truac bi thua dau, phiii chl!-yve, chilc da
kinh bOn khi€p dam. Nay cu thee tin bao, chUng l<;lid€n xam Ian quay nhieu, chua
bi€t hu thvc th€ nao, nhung la mQt vi¢c cap bao ve bien giai, kh6ng th~ kh6ng
phong bi san sang. Truac da co Chi cho quAn thu Gia Dinh truac hay trich lay 6 v¢
Kinh binh va cac v¢ Dinh dung, Trang uy cho dap thuyen ve dQi ngu

a

Kinh. V~y
truyen dl.!cac tuang quAn, tham tan l~p tuc cho lUll ll!-ica. Va cho phep Tuang quan
Nguyen XuAn, Tham tan Triln Van Tri trich lay 3000 tuang bien, binh dong co dily
dil thuyen be, sung dl!-n,khi giai, tuc t6c di Nam Yang, hi¢p Ivc cung Truong Minh
Giang tuy cadanh dyp, phong ngv. N€u chUng qua tMt d€n sinh sV, thl phiii danh
gi€t thvc ml!-nh ; neu chUng chi

a

ngoai coi, pM truong thanh th€ hao thl cu chi€u
dia hl!-tma canh phOng nghiem cAn, bat tat dQng binh truac, lam nhQc quAn linh

a

nai xa. L<;lini'i'a, tinh Ha Tien la nai dia dilu xung y€u, nen li¢u vat 500 linh Kinh
cho thee ThV phil Triln Chan phan phai".

Sau thay cac hi¢u thuyen Ian do Kinh phai di, kh6ng thich hgp duang s6ng,
nen sai trich lay 5 chi€c, chQn lay 1 v¢ Kinh binh da alau tr~n va cac b¢nh binh cho
chia dap cac thuyen ay ve Kinh.

Vua sai NQi cac truyen dl.!Truong Minh Giang va Le Dl!-iCuong rfing : "Nam
ngoai,

a

Chan Ll!-pco phai nguai di tham thinh vi¢c ngoai bien, cu tin bao thl nguai
Xiem dinh slip day binh sang Ian Chan Ll!-p.L<;lico dugc tin la vua Xiem bi b¢nh da

ch€t. ve sau xet nghi¢m thl qua th~t co vi¢c gi~c Xiem, duang thily duang bQ, sang
xAm Ian. COn vi¢c vua Xiem bi b¢nh ch€t deu la tin hao. Vi¢c la vi¢c h¢ trQng, sac
ll!-itham thinh nua hu nua thvc nhu th€? Ho~c gia ben trong co tlnh

y

gl, nen mai
bia ra nhi'i'ng lai v6 can cu ay, lam cho nguOi ta nua tin nua nga ma kh6ng phong bi
truac. V~y nen xet ro ngay vi¢c nay, tau len d~ bi€t tuang t~n tlnh hlnh. Ll!-ini'i'a,tir
nay, he co tham bao vi¢c bien giai, ciln phiii cho xac thvc, thi dl.! : quan gi~c co
1000 ten, n€u kh6ng bi€t dugc con s6 dich xac thl cung dUng sai llim, nghla la bao
hon 1000 hay tren duai 800, 900 chAng h<;lll,chu dUng dvng dUng nhieu qua, ho~c it

qua lam mat sV thvc".

</div>
(165)<div class='page_container' data-page=165>

D¢ nhj kj -Quye"neX\'\! -ThtfC l~c

vi

TJulnh

16

Nluin hoang de'

co gi~c Xiem l~i keo d~n, tuc thi ban uy Nguyen XuADva Truang PhUc DInh mang
binh va thuy~n di Nam Yang h¢i tieu, va dii tu suc cho 2 tinh Gia Dinh, Bien Hoa
li~u phai bi~n binh chi~u theo dia ph~n ma ngan ch~n".

Vua pM: "Duang luc danh thanh chua thAng ma co gi~c trong thanh ra thu, du
thay th~ gi~c cang them cilng kh6n. Nhung quAD gi~c tl! bi~t t¢i chUng dii n~ng,
khOng con co the dugc dung thu

a

trong vong trOi dat, cho nen cling li~u ch~t ch6ng
giii' hong keo d~lidugc luc nao hay luc ay. KhOng bao IAunii'a chAc chung cling ch~t
h~t tMi. Con nhu vi¢c bao ngoai bien co d¢ng, tuy chua lay gi lam dich thl!c lAm,
nhung c~n phai d~ phong truac. N~u chUng cam phan vi bi thua dau ma l~i d~n thi
la m¢t tOlin qUAn di danh nhau vi tuc khi l~i d~n mua lay cai nh\lc tMi ! Nguyen
Xuan, Truang PhUc DInh di ngay de danh d~p la chinh hgp

y

ta. Hang ngay ta
mong tin thAng tr~n".

Vua d\l dinh tMn ra.ng : "Nhi~u l~n xu6ng d\l sai

sa

t~i tuyen nhi~u huang
dong de phong khi c~ di~u d¢ng. V~y truy~n d\l cho cac tuang quAn, tham tan

a

Gia Dinh, n~u vO Sl! thi tMi, n~u bat tMn bien giai co d¢ng thi phi tu cho 5 tinh

Nam Ky li¢u vat huang dong di tong chinh va hOa t6c gQi lay huang dong dii thao
luy¢n

a

3 tinh Khanh Hoa, PhU Yen, Blnh Dinh mau d~n quADthu de sai phai. cac
tinh, m¢t khi ti~p dugc

ta

hich di~u d¢ng, phiii khan cap cho di ngay, khOng dugc
ch~m tre, la vi¢c. 4i truy~n d\l cho 6 tinh Nam Ky, xet ngay ng~ch linh thu¢C tinh
minh, n~u thi~u, phiii di~u ngay cho du so"'.

Sai qUAnthu Gia Dinh : Pham cac vien van vo do Kinh phai hay tinh phai, ai
con thl! ham hay mai quy~n sung quan v~,

ca,

d¢i, d~u do cac tuang quAD, tham
tan, can cu vao sl! tr~ng tu truac d~ngia cua tUng nguOi, x~p lo~i, d¢ tau, de li¢u xet
cho dugc thl!c th\l.

</div>
(166)<div class='page_container' data-page=166>

Cho teii 3 vf;lnquan ti~n CJ Binh Dinh va 2000 phuong mu6i CJ Binh Thu~n den
Gia Dinh, va ra l~nh cho khi da den dnh thi trich lay 1.000 phuong mu6i chuyen
di : Bien Hoa, Ha Tien m6i tinh 200 phuong ; Dinh Tucmg, An Giang, m6i tinh
300 phuong.

Gi~c N6ng Van van CJTuyen Quang girl thu phi'm gilin cho Nguyen Dinh Ph6,
T6ng d6c Ninh - Thai, mu6n mUll tu th6ng, lbi Ie d~u phi'm b¢i, lao xuqc. Ph6 tiep
duqc thu ngf;lc nhien sq Mi, li~n dem tau vua. Vua dl;}reing : "Vi~c nay, tuy quan
gi~c co gian hiem gii'lOquy~t, nhung ciing la thil dOf;lntam thucmg, den nhii'ng hf;lng
b6 cu my di ciing chAng bi xui df;li.hu6ng chi ngubi kMc ! Nguoi Cll'yen tam lam
vi~c, dUng lay the lam quan tam".

T6ng th6ng Tf;lQuang Cv, Tham tan Vii Van Tu va Tuan phil Le Df;lOQuang
df;lOCao Being chia quan lam 3 ducmg, d~u tien den Th6ng N6ng, kiem soat het dia
giro Cao Being. Quc1n gi~c tMy bOng gio, d~u tr6n truac. BQn CV ben bi m~t ban
tinh: Vii Van Tu mang 1500 binh dong, Le Df;lOQuiing mang 1200 ten, d~u tim
ducmg tien danh Be Linh, thAng den NgQc Mf;lO,van Trung, h¢i binh vai df;lOTuyen
Quang ; Tf;lQuang Cv mang 900 binh dong chia ra an ngu cac noi m~t thuqng du
Th6ng N6ng, chb khi quan df;lOThai Nguyen den Kim Ma, Hen truy~n hich cho PM

lanh binh Van HUll xuan hqp lvc tieu tru bQn gi~c CJ Long Liing, r6i chuyen den
Vc1nTrung. Con Quang Cv ciing do Be Linh tiep tl;}Ctien len, can quet sao huy~t
gi~c. R6i dem tinh hinh lam

so

tc1ulen.

Vua pM : "Dang tiec ! Sv vi~c tuy co the thua co duqc, nhung nay dang mila
he, mua to, ntmg du, luong thvc kho khan, nhi~u di~u Mt ti~n ! V~y cho phep tuan
Chi, rut quan, gay nu6i cho sAc ben de tinh cu¢c sau, cMc ciing kh6ng la co h¢i".

D6i cac co quc1nngubi Nam CJ BAc Ky thang len lam v~, pham tr~t, b6ng l¢c,
hang thll'CJduai cac biio, m6i nam pMt m¢t Ian quan ao.

Vua dl;}b¢ Binh reing : "Nhii'ng binh ngubi Nam, do cac tinh BAc Ky da m¢,
truac gib sai pMi van co tieng la dAc lvc. Nay 3 co Ha N¢i, Nghiem diing, Thi~n
vo thu¢c tinh Ha N¢i d6i lam 3 v~ : Ha N¢i Trung v~, Ha N¢i Tii v~, Ha N¢i HUll v~ ;

"3 co Nam Dinh, L~g diing, Trang uy thu¢c Nam Dinh, nay d6i lam 3 v~ :
Nam Dinh Trung v~, Nam Dinh Tii v~, Nam Dinh HUll v~ ;

"3 co San Tay, Vii diing, Nghi diing thu¢c San Tay, nay d6i lam 3 v~ : San Tay
Trung v~, San TayTii v~, San Tay HUll v~ ;

</div>
(167)<div class='page_container' data-page=167>

D¢ nil!

ky -

Quye'n CXXV - Tlllfc l~c ve'Tluinll (6Nhan Iloang de'

"2 co Bilc Ninh, ClJ vo thuQc Bilc Ninh, nay dOi lam 2 v~ : Bilc Ninh Trung v¢,
Bilc Ninh Ta v¢. Hai dnh nay m6i tinh l<;limQ them lay 1 v¢ nua d~t lam HUll v¢ ;

"Co Hl1I1gYen thuQc dnh Hl1I1gYen, co Quang Yen thuQc tinh Quang Yen, co
Thai Nguyen thuQc tinh Thai Nguyen, co L<;lngsan thuQc dnh L<;lngsan, co Cao
Bang thuQc dnh Cao Bang d~u d6i lam v¢, r6i d~t 2 chu ten dnh len tren dau ;

"Hai co Hl1I1gH6a thuQc dnh Hl1I1gH6a, nay d6i lam 2 v¢ : Hl1I1gH6a Ta v¢,
Hl1I1gH6a HUll v¢ ;

"Hai co HUll va H~u thuQc dnh Ninh Binh, nay d6n l<;lilam mQt v¢ la Ninh
Binh Ta v¢, l<;limQ them 1 v¢ nua d~t la Ninh Binh HUll v¢ ; Ta co cu cua Ninh
Binh, nay dOi lam Ninh Binh H~u co ; Ti~n co Ninh Binh viin cu d~ nguyen ten cu.

"Cho phep cac tOng d6c, tuan phil, b6 chinh, an sat d~u suc mQ dan ngo<;litich
tu Quang Binh tr6 vao Nam, lay nhiIng nguoi suc v6c khoe m<;lnh,m6i v¢ phai du
10 dQi ; ho~c c6 nguoi que quan 6 Bilc nhl1I1gc6 can

cuac

ro rang, thi mQ lay mQt
vai dQi cung duqc, mi~n la phai thlJc slJ c6 nguOi, kh6ng duqc mQ bua nhiIng d6 du
c6n du diing, nay 6 mai tr6n, chi c6 con s6 hiio ma tMi.

"L<;litruy~n Chi cho tuOOg bi~n, binh Hnh cac v¢ d~u nen biet an, cam kich,
phan kh6i, luc v6 SlJ,chiu kh6 luy¢n t~p, luc hUll slJ, c6 giing trO suc, d~ danh duqc
xUng vai thlJc, miii miii lam binh phong bao v¢ bo coi".

ChuAn dinh v~:

cac M tiet hang nam : Te Nam Giao, dan Xii tilc vao 2 ngay ngay M~u, mua
xuan, mua thu va l~ Nguyen dan 6 li¢t mieu, l¢ van d6t den 16ng 100 sang ngoi, tu
nay bO b6't di ; duy cac mieu, dan, tu, vii v~ cac vi trung tlJ, quan tlJ, den du6c
kh6ng bang nhiIng b~c d<;litlJ, thi van theo l¢ cu. L<;li,cac tiet Thanh th<;>,V<;lnth<;>,
Nguyen dan, Doan duang 6 truac sAn cung di¢n va truac Ng<;>M6n, l¢ c6 treo den
16ng, cung bO. L¢ nay chep d~ lam l~nh.

Tiet V <;Inth<;>.Hang nam, vao ngay Mm truac, treo co khanh hi 6 tren ky dai,
d6t 1000 ng<;>nden ilia 6 phia truac kinh thanh ; den Mm chinh ngay l~, 6 nha
Duy~t Thi thi c6 mua bat d~t, hat bQi ; 6 dai phia nam thi d6t cay Mng, mua bili
Mng.

Vua dl;lNQi cac rang: "Nay gi~c Xiem tuy dii binh, nhl1I1ggi~c cu6'p can chua
thlJc yen; tram thuc sam an trua, 10 lilng vat va, can r6i dau ng6 den nhiIng tro ay".
Cung cho dinh chi.

</div>
(168)<div class='page_container' data-page=168>

1 cap thi deu cho khai phl;lC,bi giang 2 cap thi duqc khai phl;lC1 cap, bi giang 3 cap
trO'len thi do bQ L~i, b¢ Binh d~ danh sach, cha Chi.

Nguai D6ng Trl thuQc Thira Thien la Hoang Nghia ThAng dao duqc ngQc ty(l),
nhan dip Khanh ti~t, dem dang nQp (an Mng ngQc mau xanh canh chim tra, 4mi)t
nguyen lanh, dinh Mng, dU<linO'tren th6t, cao 1 tac 6 pMn 2ly, M vu6ng 1 tac 5
pMn 3ly, khAc n6i 4chii' "Phong cuang v~ c6,,(2).

Vua dl;lNQi cac rAng: "Ta xem cai an nay, chii' tri~n l6i rat c6, hinh nhu la v~t
ve dau dai Han, chu kh6ng phai chii' c~n d~i. Nhung nay giC\iccuOp chua yen hin,
chfnh la luc dn phai tu tinh, ha nen khoe khoang diem lanh ? Tuy nhien gi)p duQ'c
dip t6t nay, ciing la tri~u chUng hay. V~y thu lay de lam cai an dung dong vao cac
ban tho van vua lam, ciing t6t". Ben cho Hoang Nghia ThAng 30 l~ng b~c.

Mi~n, giam thu~ nam ay cho 10 cMu thuQc Cam LQ, co tUng b~c khac nhau.
Truac do, gii)c Xiem d~n xam lan, dan trong cMu, ke thi bi gii)c d6t nha cUOp
cua, nguai thi bi dieu dQng di tong chinh hay hQ t6ng, chuyen v~n binh luang. D~n
day da binh dinh, l~i nhan gC\ipdip Khanh ti~t, nen di)c cach gia an (3 cMu Tam
BOn, Ba Lan, Muang B6ng bi giC\icd6t cUOp,duqc toan mi~n ; 6 cMu Lang Thin, Na
B6n, Thui;mg K~, Muang Vanh, Ta Bang, Xuang Thinh, bi dieu dQng di tong chinh,
duqc giam 4/10. Chau Huang Hoa di hQ t6ng binh luang, duqc giam 3/10).

Dieu b6 Duang Van Phong, Ta thi lang bQ HQ, hQ

19

Tuan pM Quang Tri, lam
Hii'll thi lang bQ Hinh.

Cho : Ha Duy Phi en, nguyen Tuan pM Gia Dinh, lam Ta tham tri bQ L~i ;
Tran Van BUll, Hii'll tham tri bQ L~i, vein giii' chuc ay, chuyen lam c6ng vi~c
thuang truang(3).

H6 Hii'll Thfun, B6 chfnh linh

An

sat Quang Tri, bi ~nh. Vua cho Vii kh6 Lang
trung Di)ng Van Th6ng iam

An

sat Quang Tri. Sau do ThAm ch~t, cho 50 l~g b~c,
1 cay gam Trung QiI6c, 5 tam ll;la, 10 tam vai.

Thang Vii Xuan CAn len thl,l Hi~p bi~n d~i hQc si, vein Hnh chuc T6ng d6c
Binh - PhU(4).

Xuan CAn tir khi ra lam T6ng d6c d~n bay gia, lam vi~c chu dao em thAm ; gan
day, nMn co vi~c bien gim, Xuan CAn dIeu binh, v~ luang deu duqc nhanh ch6ng
day duo Vua ban khen, nen col~nh [thiing] nay.

(l) Ng9C

ry :

An ngQc.

(2) B<1coi muOn thiia.

(3) Thuc11Ig trUdllg :trui'mg

sa

kho tang.

</div>
(169)<div class='page_container' data-page=169>

D¢ nhi kj - Quyin CXW - Th/fC l~c ve'Thtinh 16NJuin hoang de'

Vua dl;l N¢i cac : "Tit truac den gib, pham nhiing cOng vi¢c xAy dl!Ilg cung
di¢n, dong sua thuyen be, xay d~p tuang thanh, nhieu Ian dii dl;l nghiem ng~t : v~t
li¢u phai tot, lam phiii chAc ch~n, khOng duqc cMt doi da, bOi hac. The ma nhiing
vien giam lam (1)phan nhieu khOng th~n tr<;>ngcua kho, cu lInh ra den dAu pM den
day, khOng he ki~m ke, tra xet. Nhiing giam tu (2) va chuyen bi¢n (3) ding cu m~c

cho lfnh va thq lam phung phi, khOng d~ tam den, den n6i nhi~u khi co nhiing t¢ h,!-i

lam d6i, lam dieu, an c~p, an bOt. Nay khOng th~ khOng nghiem suc Ian niia : tit nay
ve sau, nMt thiet cOng vi¢c, cac vien giam tu, giam lam va chuyen bi¢n phiii dich
than ki~m tra, dOn doc, neu con d~ cho lfnh va thq

a

trong lam b~y thi deu phiii giao
b¢ nghiem xet. LC;\iniia, Vi¢n Do sat la noi giii gin phong hoa, pMp lu~t, pMn sl! la
phiii bai vC;\chra dan h~c nhiing t¢i 16i ; vi¢c thq thuyen lam an tuy tam thuang,
khOng phiii di xem xet, nhung cfing nen nam ba ngay m¢t Ian den tC;\icM ma ki~m
soat, thay co tinh t¢ gi thi phiii nghiem ng~t tham h~c ngay".

Cho Th6 Tri huy¢n Ham Yen, gia ham Th6 Tri phil la Nguy~n Van Bi~u, lam
Th6 Tri phil va d6i di lInh chau DC;\iMan.

Chau DC;\iMan, tit khi gi~c Khiii n6i 10C;\n,th6 ty, th6 dAn chua co sl! thong
thu¢c. Bi~u kheo v6 ve, khuyen biio, duqc nhieu ngum tin nghe.

Con chau Ham Yen

a

ngay c<;tnhdnh thanh va dii co Huy¢n thita lam vi¢c. Vi
v~y Tham tan Nguy~n COng Tru dem

ca

nay tAu xin. Vua ben y cho.

T6ng doc Le Van Duc dC;\oTuyen Quang tit An Bien dem quan khiii hoan, dAng

sa

tau : "Do tMm duqc tin tuang gi~c Nguy~n The Kh6i dmg vai d6ng diing hon
1000 ten

a

Ll;lc Yen, Ian vao m¢t diii tii ngC;\nven sOng thu¢c hai xii Gia Tuang,
Chuong KM chau Vj Xuyen, mUll s~p sang sCmg,ch~n ngang phia sau quan ta. Vii,
An Bien dii bj gi~c tan pM, nhAn dAn cac xii

sa

tC;\iPM Linh, Linh H6 deu chC;\y
tron, nha cua khOng con gi, khOng th~ dong giii duqc niia. Trong quAn thi om dau
nhi~u, luong an, thuc dung thieu thon, m6i ngay m¢t qua !Kh6ng Ie ng6i d~chb

nguy ? Hi¢n dii tu cho hai dC;\oCao BAng, Thai Nguyen biet. R6i tMn than dem so
binh dong cua minh chuy~n ve BAng mmh va Vo Diem (deu ten xii), den gan cM
dong luong

a

Phu Loan d~ lay quAn luong, don tin tl1'cNguy~n COng Tru va tuy
theo co h¢i, truac hay ti~u bQn gi~c

a

Ll;lCYen d~ do cai 10 gan day. LC;\ixin nh~n

t¢i vi chua tiep duqc Chi dii v¢i rut quAn ve".

Vua pM : "Dii co Chi cho rut quAn v~, casao den nay con chua tiep duqc ?
Nguoi phiii mang toan quAn v,e cho sam Ia hon". L,!-itruy~n dl;l cho bo chinh, an

(l) Giam tam :nguoi ph\! trach coiqulin t~ chO.
(2)Giam tu : nguoi d6c cOngo

</div>
(170)<div class='page_container' data-page=170>

sat Tuyen Quang dem ngay dl,lchi "IAn luqt: rut quan", gap sai d~ mau den cac
quan thu".

BQn tuang quan, tham tan

a

quan thu Gia Dinh tau noi : "Quan gi~c trong
thanh len ra ngoai nai phl,lquach d~ thlim thfnh, quan tuAn ti~u cua ta du6i belt
duqc m¢t ten. L<;lico dua ra thU, noi dng : "H6m danh thanh, em ten gi~c L¢c,
ngl,ly Hfru quan Nguy~n Vinh Tai va d6ng dang, bi chet 44 ten, hi~n chi con han
2000 nguai".

Vua dl,l: "Quan gi~c lieu chet gift co thanh, con dam len lUtvuqt:ra ngoai vong
yay dai, nhOm ngo tan

sa

bien binh tr6 suc du6i belt duqc, ciing dang khen. V~y
thuang cho ngan tien Phi long h<;lngnho va "thuang cong ngan bai" d~ khuyen
khich. Tit nay, phai nghiem suc cac bien binh tuAndem

a

dia ph~n cac tan

sa,

neu
thay gi~c len ra, phai gelngsuc beltgiet, khong d~ sot m¢t ten nao, se co h~u thuang.
Thang ho~c belt s6ng duqc nhii'ng tuang gi~c va nhii'ng d6ng dimg lieu chet cua
chUng la cac d¢i H6i luang, An luang, Belcthu~n, Thanh thu~, An thu~n, thll~p
tuc dem celttiet, moi ru¢t, te cac tuang S1 tr~n vong d~ yen ui nhii'ngvong Mn trung
diing. Con nhu noi r~ng dang gi~c

a

trong thanh chi con han 2000 ten, thl tit sau
thling 11 nam ngoai den nay, nhieu llin co dua ra thUdeu noi m¢t con s6 ay, v~y tit
truac den gia, chUng ho~c da bi trung d<;lnchet, ho~c bi b~nh chet, ho~c ra dau
hang, sac con s6 ay kbong tMy giam di chUtnao ?Thvc la vo

19

!Tit nay, neu co

dua ra thU, thl phai tra hoi minh b<;lch; neu chUng khai ham M cho xong vi~c thl
phai v~n Ie d~ chUngkhai thvc, r6i tau cho biet ro tlnh hlnh".

T6ng d6c Truang Minh Giang, ThVpM Le D<;liCuang b quan thu Nam Yang,
tau n6i : "Dan ta co nguai tit

nuac

Xiem tr6n ve, khi qua Bi~n H6, nghe tieng sung
gAnPhu L~t. CUtheo chUng noi, thl nguai Xiem qua da d¢ng binh, mu6n uy hiep
Chan

4P.

BQnthAnhi~n dii cmnh d6n binh thuyen tien len d~ tuy co danh, giii'''.

Vua dl,l sai hai tinh Vinh Long, Dinh TUbng deu phlii ngay lanh binh mang
1000 binh dong, cho di l~ thu¢c d~ sai khien. L<;liphai chuan bi san sang tien, g<;lo
va mu6i cua kho tinh, m¢t khi trong quan co tu lay thl tai di d~ cap cho.

</div>
(171)<div class='page_container' data-page=171>

D¢ nht kj - Quye'n CXXV - Thl!C IlfCve'Thanh (6Nluin hoangdl

Khanh Hoa, Blnh Thu~n : mOi tinh deu 300cay dieu thucmg, 6000 vien da lira). LC;li
cho cha cung nhiing sa, trtru, vai tay va d6 tra, giao cho tinh Gia Dinh gift d~ tuy
vi~c phat thuang.

Kinh luqc dC;lisu Nguyen Van xuan va Ph6 su Ph'!-m Van Di~n

a

NgM An dem
d,!-idQi quan quan ti€n d€n phu Tran TInh. Dan cu pM ly' dii bi gi~c tan pha, bo di.
HQ l,!-iti€n d€n Pha xuan (ten dA't, la cM

a

cua ten phan nghich Chuyen Cucmg,
nguyen Tuyen uy d6ng tri pM

a

L'!-cBien, n6 dii ngam dan quan Xiem ve d6ng d6n

a

day), du6i theo, kh6ng tMy tung tfch dau ca, ben suc cho Tuyen uy d6ng tri la
Tuan Ky va Th6 tri chau la Xam Thuy tra ve Tran TInh, chieu dl,1,vO ve nMn dan
d~ gill ba coi. R6i bQn Xuan l~p tuc dAn quan ve tinh, lam

sa

tau n6i : "Ten phan
t~c Chuyen Cucmg Ia Th6 ty pM L'!-c Bien, hua vm gi~c Xiem, xam Ian quay nhil~u
Tran TInh, gi€t h,!-iquan quan. Nay d,!-ibinh d€n noi, chUng dii ch'!-y truac, thanh
thir kh6ng danh gi€t duqc mQt tr~n to d~ chUng ran sq, tht;rc lay lam h6i Mn".

Vua pM : "Gi~c thay bOng gi6, ch'!-y tr6n xa, chAc chUng dii khi€p sq. Nay
quan quan ram rQ keo ve de cho tuang si nghi ng<1i, ta rat hai long. Nhu th€ la
kh6ng danh ma khuat ph\lc duqc nguai, sac l,!-ih6i h~n la nhQc ma kh6ng c6ng ?".
Ben xu6ng dl,1cho nghi ng<1imay ngay r6i mang cac v¢, dQi, do Kinh phai di, tra ve
Kinh. Bien binh cua hai tinh Thanh Hoa, Ha TInh ciing cho ve tinh. Liinh binh
Vii Van Thuyen truac lUll

a

Tran TInh ciing cho rut ve. Trong thai gian hanh quan,
kh6ng may c6 ai ch€t, deu cap cho tien tuat gap d6i ; ai 6m, deu cap tien d~ dieu
duOng. L,!-i, B6 chfnh Nguyen Dlnh Tan, An sat Vii Dinh tru bi¢n vi¢c lucmg tht;rc
duqc day du, cho duqc khai phl,1c nhiing cap bi giang khi truac. Nhiing van va,
l,!-i, dich, lfnh trang thuQc tinh c6 dlJ vao vi¢c chuy~n v~n [lucmg tht;rc] deu li¢u
ban thuang.

Con trai A NO, Qu6c truang nuac V'!-n Tuqng la Chieu Thi~n, Chieu Mien,

truac ngl,1

a

Tran TInh, d€n nay kh6ng cM nucmg tlJa, xin ve cu tru

a

tinh thanh
Ngh¢ An. Nguyen Van xuan tau do cho hQ. Vua dl,1quan tinh, cho hQ

a

yen trong
d6n Quy Hqp va thuang thuang tr6ng nom giup do. Chieu Thi~n ben dang 5 that
voi khoe. Sai tra tien theo gia, l,!-ithuang cho 100quan tien, 100phucmg g'!-o.

</div>
(172)<div class='page_container' data-page=172>

ra kh6i cai thi th6i, neu con tra l~i xam Ian quay nhieu, thi nen kip khich l¢ tuang sl
danh m~nh m¢t chuyen, d6 chUng mlii mlii kh6ng dam ngap nghe nuac ta, thi mm
c6 th6 ca khuc khai ho~m, rut quan v~. Va l~i, nay chi d6n suc vao m¢t m~t, kh6ng
c6 cai 10 nam duang bay nga, thi quyet mu6n pMn phai tMng. L~i truy~n dl,l cho
cac wang quan, tham tan

a

quan thu Gia Dinh dugc biet : Neu l~i tiep dugc loi hich
cua Nam Yang xin di~u quan Hnh, thi li¢u d6 l~i

a

truang lfiy 6000 quan du vay
thanh, con bao nhieu, l~p tuc phai them di mau, d6 s6 quan t~p hqp dugc hung h~u,
ch6ng bao tin thAng tr~n !".

o

Ha N¢i c6 nguoi la Nguyen Van Nhan trinh bay phuong lugc tri tMy. Loi
ban chi thien ve m¢t m~t. Toa Tam phap cho la m~o mu¢i nham nhi, xin tri t¢i. Vua

n6i : "Gii 19i, cai h~i ve vi¢c tri ha, ta dli tUng vi dan ma cho r¢ng hOi d6 tim lay
thi¢n sach. Tuy nguOi ta n6i kh6ng phai, ha no bAt t¢i ? Tha cho !".

DAp l~i d6n thanh CMu D6c.

Truong Minh Giang, T6ng d6c An - Ha, va Le D~i Cuong, Tuan pM An
Giang, tAu dng : "Thanh mai An Giang chua tiep tl,lc dAp dugc. Quan quan m¢t
dnh con t~m cu tru

a

CMu D6c. Khu6n kh6 thanh Cll nay dai qua, nen cAt bOt m¢t
do~n cho thanh hinh vu6ng, chuan bi lam cai pM thanh gill gin bien gim sau nay.
(Thanh Cll : r¢ng 60 truqng, dai hon 140 truqng. Nay cAt chieu dai hon 30 truqng,
thi 4 m~t tien, h~u, ta, hfi'u deu 60 truqng. L~i m~t ta quay ra s6ng Ian CMu D6c
nay d6i lam m~t truac). Hi¢n dli dieu d¢ng hon 1.000 dan phu lam vi¢c va cap cho
tien, g~o, h~n m¢t thang lam xong thi th6i". Vua y cho.

VOi thlJ An sat VInh Long la Nguyen van ve Kinh. D6i b6 thlJ Th6ng chanh
ph6 su Tran Tuyen lam An sat VInh Long.

Cho vien quan bi cach chuc la T6n That B~ch dugc khai phl,lc lam Tu Vl,lb¢

U.

B~ch di tong quan d6 chu¢c t¢i, lam vi¢c kh6ng ne kh6 nhQc, nen nay dugc
dung l~i.

Sai b¢ L~i, b¢ Binh va cac quan

a

ngoai la cac t6ng d6c, tuan pM, b6 chinh, an
sat xem xet cac quan chuc van, va, c6 ai trung ten hQ thi cho nguoi kern pham tr~t
d6i ten (ho~c bOt di m¢t chfi', ho~c d6i chfi' khac, ho~c d6i ra chfi' d6ng am khac).

</div>
(173)<div class='page_container' data-page=173>

D¢ nhj kj - Quye'n CXXV - Thl!c 11!-cve'Tluinh (ifNh{m hoang de'

20, 30 d~m

a

ngoai khai, n€u tM:y thuy~n l~, thi l~p tuc phai bOi ro, ve bao, cho
dugc nhanh ch6ng.

Pham cac h~ng thuyen c6ng dugc sai phai khi di bien, g~p thuy~n quan ho~c
thuyen ngo~i quoc, hay khi d€n gAn nhiing t1n

sa

cac h~t, hay khi ra vao cua bien,
thi cac h~ng thuyen hi~u bQc d6ng phai treo co phuan

a

tren cQt bu6m

a

giUa va co
d~i vu6ng

a

dclng lai, deu dung co s~c Yang. COn cac thuyen khac deu treo co d~i
vu6ng

a

lai de de nh~n).

D~o quan Tham tan Nguyen C6ng Tru

a

Tuyen Quang chuyen sang ta ng~n
s6ng d€n d6n PhUc Nghi, dang

sa

noi : "Dugc tin gi~c Chuang, gi~c Tuyen

a

L\lc
Yen keo Iii Ian d€n thanh Chiem An, Long D6, ch~n duang ti€p luang cua An Bien;
n€u kh6ng di~t chUng dugc

sam,

thi duang [ti€p luang] thily va bQ deu nghen ca.
can nhAc vi~c nen lam truac lam sau thi L\lc Yen la cA'p,C6n L6n la hoan. ThAn da
tu khful cap cho T6ng doc Le Van Duc suc ngay cho Lanh binh Doan Van CM
chuan bi san thuyen be

a

cM doi ng~ vill An Long. R6i thAn dich than mang quan
biin bQ, ti~n duang rao d€n Thu Chau, x6ng thAng d€n SaDhuy~t gi~c Chuang, danh
vao cM nhA'tdinh chUng phai cUll, thi An Long tl! kh~c giiii dugc nguy. DO~lllVan
Cai n€u thA'ygi~c ngA'm ngAm di chuyen, l~p tuc vuqt mau sang s6ng, thira th€ ma
danh, co the thAng lqi hoan toan. L\lc Yen dii binh, se quay v~ An Bien, hQi nhau
lam vi~c".

Vua d\l : "Troi he da d€n ky nong du, quan quan kh6ng ti~n

a

lau. Da co d\l sai
cac d~o quan rut ve dnh thanh nghi ngai. V~y cho phep tuau d\l truac ma lam".

L~i d\l T~ Quang Cl!, Vii Van Tir d~o Cao Bclng hQi d6ng vill Le D~o Quang
li~u de l~i binh dong chia dong, phong bi cac nai xung y€u, va tu sua tinh thanh
Cao Bclng, r6i dem mQi tinh hinh tm bi¢n tau l¢nh, cho Chi rut quan ve.

Ngl! sir Le Duc Ti~m

a

quan thu Gia Dinh, bi m~t trinh bay v~ phuang lugc
danh thanh, xin ch€ chi€n C\l "M6ng xung", chla sung vao 16de b~n va lam thang
lea thanh, dung bOa mai lam hi~u.

Vua bao NQi cac dng : "Le Duc Ti~m tir khi tong quan d€n gio, kh6ng bay
dugc may may mUll chuac gi. Thang truac, khi chua danh thanh, n€u co chuac hay,
saD kh6ng ban vai cac tuang quan, tham tan. D€n khi vi~c dii r6i, mill d~ t~p m~t
tau. Nay xet ky ban trinh bay deu la nhiing

1m

ban su6ng, ch~t giA'y, toan kh6ng
thl!C d\lng, hay t~m de dA'y".

</div>
(174)<div class='page_container' data-page=174>

d~u bi giet vi danh nhau vai gi~c. Nay con cM hQ trinh bay vi¢c Ay va xin d~ d(;lt
cho hQ.

Vua thuang tinh, d~u cho cAp ti~n tuAt gAp d6i.

136th\l Vii Duc Trung lam PhO v¢ uy, Ta v¢ Ban tn!c. Tru6'c do, Nam Ky co
gi~c, Trung do chuc Cai dQi, quy~n sung PhO v¢, dem binh danh gi~c, den dAu ciing
l~p duCJc c6ng. Den bAy gia, Ph(;lm Huu TAm v~ Kinh, vua h6i den cac tuang si
thuQc quy~n, ai la xuAt sitc. TAm thua co Trung. Vi the nen c61¢nh nay.

Truy th\l chuc Cai dQi, tr~t Tong ngli pham cho Ngo(;li uy suAtca Le Van
Chfnh. Truac kia, tr~n Phu L~t, Chfnh dem huang dong di tong chinh, nhAn bi
thuang n~ng, cach mQt ngay rei chet. Den bAy gia vi¢c tAu len, vua d~c each sai
truy th\l chuc Ay cho Chfnh. Va ban sitc noi tit nay, pham cac ngo(;li uy suAt

ca,

suAt dQi co ai hang hai xung phong, den n6i bi tr~n vong, ho~c bi trQng thuang rei
chet thi:

Ngo(;li uy quim

ca

duCJctruy th\l cai dQi, tr~t chanh ngli pham ;
Ngo(;li uy phO qUlincaduCJctruy th\l cai dQi, tr~t tong ngli pham ;

Ngo(;li uy suAt dQi duCJctruy th\l dQi truemg, tr~t cbanh thAt pham, va d~u duCJc
chieu theo pham ham, cAp ti~n tuAt. Nhii'ng nguai bi thuang cling duCJcchi~u theo la
cai dQi, dQi truemg ma cAp thuemg.

Sai cac dia phuang xet cac v¢, cac

ca

thuQc h(;ltminh, neu dii du 10 dQi ma
chua du 2 vien quan v¢, 2 vien quan

ca

thi cho phep h!a chQn tAu xin b6 th\l. Neu
chua co nguai xt1'ngdang, cling cu thl,tc tAu bay, cha Chi ll,ta b6.

</div>
(175)<div class='page_container' data-page=175>

CHINHBIEN

D~ NHJ

KY -

QUYEN CXXVI

THVC LlJC

vt

THANH T6 NHAN HOANG

DE

Giap Ng<;>,Minh M¢nh nam thu 15 [1834], mila hl,l, thang 5. Thang : Ta thi
lang b¢ Binh lA D~ng Chuang len tht;rTa tham tri b¢ Binh ; Ta thi lang b¢ Hlnh lA
Nguyen C6ng Hoan len tht;rTa tham tri b¢ Hlnh ; Ta thi lang b¢ Ctlng lADoan Van
PM len tht;r Ta tham tri b¢ C6ng. D6i tht;r Thai b¢c Tt;r khanh, bi¢n ly b¢ H¢
lAPhl,lm The Hi~n sung bi¢n ly c6ng vi~c b¢ C6ng. Thang Lang trung b¢ Ll,lilADAo
Tri PM len tht;rThai b¢c T1!khanh, bi~n ly c6ng vi¢c b¢ H¢.

Quan dnh Ninh Blnh theo loi dl;l, xet tMy Uinh binh Tran Hiiu Le, truac gio
lam vi¢c bAt gi~c to ra xuat sAc, ben lam

sa

tau 1en. Vua d~c cach sai thuc:'m.gthem
cho Le lAm Chuc:'m.gco.

Cho Thi lang quy~n tht;rTu~n pM HA Tien lATran Chan lam B6 chinh HA Tien,
h¢ ly an quan phong tu~n pM.

136thl;l Nguyen Van Di~n lAmB6chinh Khanh Hoa, Nguyen Ctlng Td lAmB6

chinh Dinh Tuang.

</div>
(176)<div class='page_container' data-page=176>

thugng dmg gAng tu tinh : bai b6 nhiing c6ng trinh xay dl!llg thel m¢c, dinh chi
nhiing vi~c kh6ng can cap, thuong n6ng dan, x6t xa nhiing ke bi hlnh phl;lt, giam 16,

xa tQi, sua sang chinh d6n duqc mQi vi~c nhan slJ. Cho nen tit sang xuan den gia,
lu6n c6 nhiing tr~n mua hoa, cay c6i t6t tum. Lay 19 ma suy, nam nay c6 th~ chAc
chAn duqc mila to".

Vua n6i : "Ta tit khi len ng6i den gia, va.n th~n trQng, c6 gAng, 10 nghT, chuyen
can, kh6ng Wc nao dam chenh mang, kh6ng phai g~p thien tai r6i maitu tinh. Nay
tuy duqc tiet trm hoa thu~n cung kh6ng dam lay the lam tlJ man, va.n 10 m6i ngay
mQt th~n trQng them".

Tinh VInh Long nhan truac kia c6 vi~c, ru¢ng nuong bO hoang. Quan tinh dem
tinh hinh dau khel cila dan tau len. Vua dl;lcho mi~n t6 thue nam ay.

Deli chau Hl;lLang thu¢c Cao BAng lam huy~n, d~t tri huy~n, huan dl;lodo trieu
dinh b6 dl;lng, cilng mQt l~ vai cac huy~n Thl;lch Lam, Quang uyen, Thugng Lang.

Tinh Hung Yen tau bao ve cu6i xuan, toan hl;lt duqc yen eln. Vua khen la biet
cach v6 tri dan, thuemg cac quan tinh, phil, huy~n ay gia cap va ky ll;lCc6 tUng b~c
khac nhau.

Quan tinh Quang Binh tau n6i : "Dan Man mai den cu tru

a

ngu6n An Dl;li,
truac la dan

a

sach Muang Vanh thu¢c tinh Quang Tri, VIg~p d6i kern, phai luu tan
den day, thue ma thieu nhieu (s6 nguai la 200, m6i ngum m¢t nam phai n¢p 2 d6ng
can bl;lC).Vua dl;lcho hoan mQt nam, r6i chieu dl;lv6 ve hQ cho

a

yen nhu cu.

Tiet Dmm. duong. L~ truac, hang nam cu den tiet V ~n thQ va tiet Doan duong,
deu dang cila mai. cac tinh Quang Nam, Binh Dinh, PM Yen hai tien xoai tugng,
la cila thel ngai cac hl;lt ay, do duang b¢ dem dang. Vua nghT : d~ theo duang nglJa
trl;lm nhu the vat va, nhQc nhan. ChuAn cho : Tit nay, den ky tien, tinh Quang Nam
gan kinh ky va.n theo l~ cu, con Binh Dinh va Phu Yen thl cho di duang thUy d~ dO'
suc nguai.

ChuAn dinh : Tit nay, pham den chinh ngay tiet Thanh thQ va ngay Mm truac
tiet Vl;ln thQ, vua di xe den cung Tit ThQ lam l~, r6i

a

phia tay phai ngoai cua dl;li
cung, bay phap gia(l), 16 b¢. COn 2 tiet Nguyen dan, Doan duong thl den ngay ay,
[vua] do D~i n¢i den cung Tit ThQ:l~y mUng, kh6ng can tran thiet. Vi~c nay ghi d~
lam l~nh.

</div>
(177)<div class='page_container' data-page=177>

D¢ nhi

kY -

Quyin CXXVI - Tllllc l~c ve'Thanh (6Nhan hoang de'

Vua dl;!rAng: "Nha

nuac

ta, tMn truyen, thanh n6i, hubng phUc lau dai ; chi
phai thinh vUQl1g,con chau dong duc. NAm ngoai, dii cho phep T6n nhan pM xet tir
dong Thai t6 Gia dl;!hoang de den dong The t6ng Hieu vii hoang de, nhfi'ng nguai
co tu6i cho chinhfi'ng nguai trubng thanh, ai qua thqc la co duc h~nh va thong hieu
sq vi~c, thi cu lay m6i dong m¢t nguai : neu duang lamquan thi can cu theo chuc
ham hi~n co ; neu nhan tan thi b6 thl;!chuc d¢i trubng, tr~t tong ll;!cpham, va cho
sung lam trubng t¢c trong dong hQ ay. Do la

y

ta truy ton c6ng duc t6 tien, trung
Mu thu~n bOa vai nhfi'ng nguai chithAn. Duy ve dong Tri¢u t6 TInh hoang de, chua
ti:rng d~t ra trubng t¢c. Nay dong ay cung duqc pMn thinh, hubng phUc kh6ng khac
mQi dong, thi cung nen nMt lu*t cho d~t ca. Thanh nhAn d~t l~, co the dqa theo dieu
nghTa, vi~c cap thiet cua trieu dinh la nhlin c6ng vi¢c ma d~t ten quan. Va l<;li,
trubng t¢c d~t ra Ill.de d<;lyd6 con em, ta

truac

den gia trao cho "chuc d¢i trubng"
Ill.chua duqc chinh danh. Tir nay v~ sau, khi co t¢c trubng nao khuyet, cho phep
T6n nhAn pM duqc h¢i dang lqa citnguai thay. Pham nhfi'ng nguai dii co quan chuc
ma pham ham hai tMp va nhfi'ng nguai ton that nhan tan deu cho lam tu giao T6n
nhlin pM, sung lam tfubng t¢c dong ay va chieu theo ph:lm chi luang, kh6ng nen
b6 chuc d¢i trubng nii'a. Neu g~p ngum phAm ham cao han thi v~n do nguyen ham
ma Hnh chuc ; g~p nguaingang ham thi d6i b6, va cung deu cho sung trubng t¢c.
cac nguai nen doai danh, nghT nghTa, khuyen bao dan em khien cho thanh m¢t ne
nep nhAn Mu, co duc, co tai, de tren co the thaa hubng duc sang cua tien nhlin, duai
co the t1'ngdl;!ng vao c6ng vi~c

nuac

nha, kh6ng phl;!cai

y

ta diii hQ hang".

Vua ra coi cMu, sai mang bOng ke ra cho bliy t6i xem va bao rAng: Ke Ill.m¢t
gi6ng rat d~ trang. Tr~m cho trang 6 khu trong cung, thay co m¢t bOng sinh d6i,
nhAn l<;linha den c6 nhlin cho lua co b6ng sinh d6i Ill.diem lanh. Ke kh6ng phai Ia
Ilia nhung cung Ill.m¢t loai ngu cOc thi chAc cung Ia diem duqc mua. Vai l<;li,6 ao
sen trong cung, nhieu hoa tinh de(I) va cay c6i cung co qua sinh d6i. Vi khi tiet 6n

bOa dliy du thi loai v~t khoe m~nh t6t nIDi, cho nen he nam duqc mua to, tat co co
hoa ky 1';\bao diem

truac".

</div>
(178)<div class='page_container' data-page=178>

giap con de c6ng lang Ne Xuyen thu~ huy¢n Nam Xang dai han 840 tntgng, bao
bQcb6n m~t, hinh th~ kha quan. Xin ra l¢nh cho dan

sa

t~i khClic6ng sua dAp(chan
r¢ng 2 trugng, m~t r¢ng 1 trugng, than cao 5 thuac) de ch6ng nuac h;1t".

Vua y theo lai xin, l~i sAccho b¢ H¢ tMng tu cac dia phuang : "Tit nay, c6
thue dan lam vi¢c, cho phep dugc kh~u trit vao ti~n thu~, trit nhilng h~g cung dan
khong keu vao dau dugc thi c~p luang cho".

Hoan khoa thi Huang nam ~y

a

truOngGia Dinh.

Dl;lrbg : "Nha nuoc mb khoa thi, ken ke sT,da co phep tAcsan, nhung trong
hIc x~p d~t v~ chinh tri cling phai c6 cham chuac de dugc thu~n ti¢n. Nam ngoai,
cac tinh Nam Ky nhan c6 vi¢c khbi bi~n b Phien An, them vao d6, l~i c6 vi¢c gi~c
Xiem sang l~n, hQc tro kMng ai la kMng n~ng long cam ke thu, huang vi¢c
nghTa, theo di tr~n m~c. HQ chua dugc tha suc hQc t~p, thi v~ van tM mai, tuOng
cling kh610ng d~u dugc tinh tMng, nen tntOng thi Gia Dinh, nay hay t~m dinh m¢t
khoa. HQc tro, ngum nao tai cao, hQcr¢ng, nuc long mu6n dugc tham gia van v~t
ch6n kinh d6 thi cho phep d~n phl;lthi b truOng Thita Thien. Han nii'a dUOngtit

Thu~n - KMnh(l) trb vao Nam c6 di~u xa x6i, ma ky thi thi da d~n nai, v~y nen d6i

l~i ngay thi de hQkip vi¢c. TruOngNgh¢ An cling cho theo nhu tM". (L¢ dinh : hai
truOng Thita Thien, Ngh¢ An d~u l~y cac ngay 1,6, 12 tMng 7 nh~p tntOng, ngay
23 yet bang, nay d6i la cac ngay 18,23,29 tMng 7 nh~p truOng, ngay 12 tMng 8
y~t bang).

Sau d6, th~y s6 hQctro hgp thi b tntOng Thita Thien d6ng, nen sai cho danh s6
va ghi mau sAcvao quyen thi de ~n dinh s61~y db. (Phia dum cac chii': d¢ nh~t, d¢
nhj, d¢ tam truOng tren cac quyen thi d~u danh d~u b~ng ch~m mau : que quan
thu<)cThita Thien thi d~u yang, Quang Binh thi d~u xanh, Quang Tri thi Mu do,
Quang Nam thi d~u den, Quang Ngai, Binh Dinh thi d~u do thAm. PM Yen d~n
Nam Ky thi d~u mau quan ll;lC.56 cu nhan l~y db 30 ngum : yang, xanh, den, do
thAm,4 mau, mbi mau l~y 6 ngum ; mau do l~y 4, mau quan ll;lCl~y 2 ; nhung tgu
trung mau nao nen l~y them ho~c nen giiim bOtcling tuy theo van bai ma can nhAc,
chu kh6ng phai cau n¢ theo dung).

</div>
(179)<div class='page_container' data-page=179>

D¢ nhj kj - Quyln CXXVI - Tht!c l~c vlThanh

t6

Nhan hoang de'

D6i b6 Ph6 lanh binh Ha N¢i la Vii Dlnh Quang lam V~ uy, tr~t Tong tam
phiim, thv Lanh binh Ha N¢i ; cho V¢ uy mm b6, tr~t tung tam phiim, lInh Qulin
phil Thg Hoa la Nguyen Dang Khanh, lam Ph6liinh binh Ha N¢i.

Vua sai truyen d\l cho cac 1'ucmg quAn, Tham tan, Liinh binh

a

quADthu Gia
Dinh rAng : "Qic h~ng d~i bac va cMn dia l6i la nhUng khi C\ldanh thAnh r4't lqi
h~i. N€u mOi Ian ban nh4't dinh trl1ng, vAy canh gi~c ch€t h€t, chUng khOng l4'y gi
danh ho~c giii' dugc, thi khOng danh ciing va. Th€ ma nhieu Ian da nghiem d\l ran
bao, gi\lc gia, ciing chua th4'y c6 k€t qua gi, tva h6 coi la m¢t thu gi4'y ta chi€u l~,
rli"tla dang gi~n ! Va nay vAy giii'truang liiy, dil ch!ng tim dugc k€ gi gi€t gi~c, ma
m¢t vi¢c biin ciing khOng chiu d~

y

d6c suc, thi d€n bao gia mm gi€t dugc gi~c ?
Ch!ng Ie dUng dung ng6i nhln mai u? V~y d\ll~ Ian nii'a : phAm cac nui dli"tva nai
c6 d~t d~i bac, suc cho phlio thil hang ngay nil ban. N€u bAn d6 dugc kho tang, lam

chliy Ian d~n dugc, mu6i, g~o ho~c ban trung phlio dai trong thanh, phli va sung
gi~c, gi€t dugc nhieu gi~c, thi l~p tuc chi€u l~ cii, phat thuang. N€u d~ biin khOng
n6 ho~c n6 lung chUng hay biin sai dich vao cM dli"tkhOng, thi tuy thee ~ng nht;:
ma tri t¢i : ho~c ph~t danh bAng trugng:'ho~c d6ng gOng, ho~c cArn ten vao tai, beu
quanh doanh tr~i

de

ran ke khac. N€u chi thuang thuang khOng quan trQng, thi
hAng ngay cho ghi ky ten hQ ngum bAn, va ban vao nhUng dAu, r6i dam ba ngay
dem d6i chi€u m¢t lan, xet ve cOng, t¢i. N€u cOng, t¢i ngang nhau thi mien nghi ;
n€u cOng khOng bu dugc t¢i, thi trlrng ph~t c6 phADbi~t ; n€u cOng nhieu han t¢i thi
li¢u khen thuang. R6i cu thee th€ ma lam thAnh dgt xet thuang ph~t, d~ hQ bi€t rAng
vi¢c ghi chep cOng tr~ng dugc nghiem minh ma h€t long ban, mm mong gi€t dugc
nhieu gi~c".

Qic Tuang quAn, Tham tan va Lanh binh tAu n6i : "Dil thee nghiem d\l suc
dem chli"ndia lOi ngAm biin vao phlio dai trong thAnh va kho tang. Duy nhUng phlit
biin vao trong thanh, wi xu6ng dli"tr6i n6 thi nhieu, con nhUng phlit khOng n6 hay
n6 giii'a trai, gian ho~c ciing c6. Xet ra cOng t¢i ngang nhau, nen chua thvc hAnh
thuang ph~t Ian nao".

</div>
(180)<div class='page_container' data-page=180>

D6i b6 Lang trung b¢ H¢ Tran C6ng Chuang lam PM v¢ uy, tr~t Chanh
tu phftm.

T6ng d6c Truang Minh Giang va Thl! phu U D~i Cuang

a

qUAn thu Nam
Yang tien qUAnden ben song thu¢c pM Long Ton. Gi~c Xiem, cac duang tMy, b¢

a

M~t Vi Xa va Truc D6n (dau dat Xiem, tiep giap cu6i dia giai ChAn 4p) nghe
quAn ta den, deu bAn sung ra hi¢u cho nhau rut lui. BQn Giang ben li¢u de l~i 300
bien binh d6ng

a

vl;lng Xa Nang de lam thanh the cho d6n Tich Bien. Li;\isai ngum
Phien l~p

a

day m¢t tan

sa

Ian de phong thu. R6i

tra

ve Nam Yang, dem vi¢c tAu len.
Vua dl;l : "Gi~c Xiem truac da nhieu phen thua dau, the ma con tl! day hi;\ng
qUAn tuc khi mUll toan xAm Ian quay nhi~u, c6

y

mu6n lay duqc nuac ChAn Li;\p

mai cam long. Nay nghe quAn ta den,lien rut lui ngay, khong dam ra m~t ch6ng Cl!,
the la chUng·sq ta d6 ! Nguai quAn ti'r khong lam dieu gl thai qua, nhung ding c6
tM nhAn co h¢i lam vi¢c de dl1'tm6i chien tranh. V~y nen cu theo mau cua B<>,sOi;\n
m¢t ban van thu girl cho tuang Xiem de n6 tinh ng¢ h6i l6i, dAu d6 gifi' lay bO coi,
khong duqc lam can, tl! mua lay that bi;\i dau dan. Chung da sq oai ta, nhAn d6 ta
dung lai ngqt de khuyen giai, tat chUng khong quen tMi Cll ma sinh long trao

tra,

thl cling Ia m¢t chuac gill dat, yen dAn v~y.

"Li;\i nfi'a, nay gi~c Xiem dii rut lui, Nguy~n XuAn neu ve den Nam Yang, thl
cho phep t~m

a

l~i it ngay 10 tinh mqi vi¢c co nghi, khi xong vi¢c, l~i ve quAn thu
Gia Dinh. Twang Phuc Dlnh thl mang ngay quAn ve truac, hi¢p ll!c vai cac Tuang
quAn, Tham tan, chia nhau phong gill twang liiy".

Sau d6, Twang Minh Giang sai D¢i twang Duang Quan Thao mang thu di
Xiem. Tuang Xiem, Chat Tri tiep nh~n, h~u l~ ti~n ve, va n6i : Vi¢c xay nam ngoai

nuac Xiem v6n khong c6 bl;lng nao, ma chi bai vua ChAn Li;\pxin cho hai nguai em
ve nuac, nen nuac Xiem mai h¢ t6ng ve, khong nga vua ChAn Li;\p chi;\ytruac,

thanh thir sinh ra lAm chuy¢n. Den khi quan quAn tai, qUAnXiem l~p tuc rut di. Nay
duqc thu, rat lay lam ha. Ben phUc thu girl Thao, nhung Thao cai Ie khong chiu
nh~n. Nguai Xiem khong khuat phl;lCduqc, danh d~n rAng sau khi Thao ve, Xiem se
cho nguOi d¢ thu sang sau. Giang dem het mqi vi¢c tAu len. Vua pM : "Vi¢c twac

dii ro. Neu hq c6 sang: nen tiep dai thAn thi¢n !". R6i b6 thl;l Duang Quan Thao
lam Cai d¢i thu¢c, tinh tr~t chanh ll;lCphftm, li;\ithuang 30 li;\ng bi;\Cva m¢t b¢ qulin
ao. Thuang Twang Minh Giang ky ll;lc 1 thu.

</div>
(181)<div class='page_container' data-page=181>

D¢ nhi kj - Quye'n CXXYI- Thl!c ll:lcvlThtinh (6Nhiin hoang de'

Vua pM : "Sau khi

ma

xem tb tAu, long ta hcti dUqc y~n oL Nhii'ng ngum chua
kh6i, phili thuqng khan chii'a thuoc, cAn cho tilt ca <Mudue;tcm~h khoe". L~ dl;lsai:

"Til nay, den ky d~ t~p tAu, phai xet xem so bien binh bi thuang sau khi danh thanh

mai due;tckh6i, c¢ng vai so due;tckhOi ky truae Ia bao nhi~u, va so chua khoi can
bao nhi~u, nhat nhat ph8i them vao tb tau, de tada mong moi".

Tham tan Nguy~n C6ng Tru d~o Tuy~n Quang danh pha dang gi~c

a

L\lC Y~n.

Truac day, Tru den chAu ly' Thu Chau, tiep giro vro chau LI;lCY~n, nghe biet
Wang gi~c Hoang Trinh Nguy~n t~p hqp 500 d6 dang dong athOn MUC1ng,d\la chll
hiem, co tM. [Tru] ben phai binh dong sAn den danh pha d6n gi~c, chern due;tc4 tho
cap, thu due;tckhi giro, dot kho tang, doanh tr~i coa gi~c. ThO ty Luang Ba Tu (la
con Luang Ba Tuyen, th6 Tri chau Thu Chau, gia ham Tuy~n uy d6ng tri) di tong
chinh rat dlic l\lc, da thuang truac cho 5 d6ng ngAn tien Phi long h~g Ian. Vila do
tiep duqc dl;lchi, Tru l~p tuc dAn quAn ve Tuy~n Quang r6i lam

sa

tau.

Vua pM : "Trong khi dem quan tra ve, nha nguai can giet tan due;tcgi~c. Khi
xem tb tau, khien ngum nuc long dOi chut !". Ben xuong dl;l rAng: "Chuyen hanh
quan nay chi VIdUC1ngluang khOng ke tiep, da slip mang quAn ve ma can hang chUt
suc thila, giet duqc gi~c, chern duqc tM cap. Tuy chi la cu¢c tMng nho nho, nhung
cling do lam cho gi~c hoang, nuc tieng quan quAn. Nay thuang cho Nguy~n C6ng
Tru gia quAn cOng ky II;lC1thu. Luang Ba Tuyen, cha coa Luang Ba Tu, truac sau
da xuat l\lc VItrieu dinh, nay con la Tu l~i giet gi~c, l~p COng, thl ban thuang cho
m¢t tam ao tr~n bAng nhung vai.

"Can doi vro nhii'ng ngum da ra thU va cac tM h~ mang theo, n~n xu tri cho
kh60. Neu co nhii'ng ke tlnh nguy¢n vui long tong quAn thlli~u de l~i m¢t vai tram

a

tinh, cap cho tien, g~o de sai phai ; can bao nhi~u thl chia ve cac d6n, mlli nai
dam ba chl;lCt~n, co quan quAn xen vao de kiem thUc, khien cho hQ gin giii' IAn
nhau, ngo hAu kh6ng sinh lam b~y. Ho~c gia n~n cho het ca ve lam ru¢ng thl giao
cho dan

sa

t~i qucin thUc, de hQ dao gieng ma uong, cay ru(lng ma an, y~n nghi~p
sinh song. L~i phai truyen d\l cho hQ biet rAng : hQ da dUe;tctrieu dlnh khoan thu,
r¢ng cho dOi mro thl y~n ph~n, giii' phep, mai mai lam dAn luang thi¢n, neu can co

y

ph~m t¢i thl quyet kho long l~i duqc khoan thu. Han nii'a, bQn hQ nguy~n la do
nguai mang di theo, ngucti cAn phai cam chap cho nghi~m de giii' tot cho den cuoi
cimg mai due;tc".

</div>
(182)<div class='page_container' data-page=182>

vua rat thuang x6t, ben dl;lrAng : "Nhfi'ng ngum chet duqc gia an cap tien tuat gap
d6i ; nhfi'ng ngum 6m : tit quan v¢, quan cO' tra len, do sa t<;liphai tlm tMy chii'a
thu6c ngay ; cac suat d¢i den d¢i truang mOi ngubi duqc cap 3 quan tien, binh Hnh
va thU h<;lmOi ngum duqc 1 quan. R6i cho phep duqc tuy ti¢n tra ve hang ngii, hay
ve nguyen quan ; ngum nao que quan xa, thl duqc Nha

nuac

tr6ng nom cho vi¢c
dieu duang".

Vbi thl! Thuy quAn Th6ng che, t<;lmgiii' an quan phong, T6ng d6c San Hung
-Tuyen, la Hoang Van Tr<;lmve Kinh.

T6ng th6ng T<;lQuang O!, Tham tan Vii Van Tit va Than phil Le D<;loQuang

a

d<;lOCao BAng rut quAn ve d6ng

a

tinh thanh.

Truac

dAy Vii Van Tit, Le D<;loQuang deu mang binh dong : m¢t ngum do
N~m Chir, m¢t ngum do N~m D6ng tien den dia ph~n cac nui Na Tmh, Blnh Ban
(giap xu M~t Liing, chAu Bao L<;lc).Duqc tin c6 giC\icmai phl;lC

a

nui Chir LInh, toan
tieu d<;lomen khe ma di, Mt g~p ten quAn di tuan cila gi~c, ben dAm giet ngay. GiC\ic

a

tren nui bAn sung, nem da xu6ng, quAn ta kh6ng tien duqc, gi~c ciing kh6ng dam

xu6ng. G~p trm chieu, mua to, ben d6ng quAn l<;li.T<;lQuang O!cung den h¢i quAn,
cho doi bQn t6ng 19 va th6 ml;lc sa t~i Th6ng N6ng, hieu dl;l cho hQ biet

Ie

thu~n,
nghich. HQ deu tlnh nguy¢n chQn cir ngum biet lam vi¢c, d6c suat nhAn dAn hqp suc
ngan ch~ nhfi'ng cM xung yeu tren con duang di Bao L<;lCde duqc

a

yen. Bay gib
tiep duqc dl;lchi cho dem quAn ve, [bQnO!]tuc thlli¢u trich binh dong, chia phong
nhfi'ng cM xung yeu, con deu cho rut ve. Lien d6 lam sa tAu len.

</div>
(183)<div class='page_container' data-page=183>

D¢ nhi ky - Quyin CXJWI - ThlfC l{tc ve'Thimh

16

Nhtm hoang de'

truyen Chi ban khen : n€u hQ gift dugc dat dai, khong de quan gi~c xam Ian sinh sl!,
thl quan tinh se tau ro d~ h~u thuang".

Vua cho rAng s6 nhu dung v~ ti~n, g~o cua bien binh d6ng gift 6 An Giang, Ha
Tien, Nam Vang rat nhieu, sai chuy~n v~n 6 Blnh Dinh, PM Yen m6i nm 3 v~n
quan tien, Vinh Long 1 v~n h¢c th6c va Dinh Tuemg 2 v~n h¢c theo, d€n giao cho
T6ng d6c Truang Minh Giang li~u chia ra ma chll'a. ~i, vOi gili cao, mua them
nhieu th6c g~o d~ phong dung d€n.

Tuan pM Thanh Hoa la Nguyen Kha BAng va Thl! pM Hung H6a la Ngo Huy
Tuan tau bao quan nuac Nam Chuang dii lui. Vua ra l~nh cho deu rut quan bien
phong ve.

Chia sai quan di 6 tinh Nam Ky x€p d~t cong vi~c.

Cho D~ng Chuang, thl! Ta tham tri b() Binh, di dOn d6c cong vi~c 2 dnh
An-Hit (An Giang, An-Hit Tien) ; Doitn Van PM, thl! Ta tham tri b() COng, di don d6c cong
vi~c 2 tinh Dinh - Bien (Dinh Tuemg, Bien Hoa) ; Duang Van Phong, Hii'll thi lang
b() H(), di don d6c cong vi~c 2 tinh Long - Tuemg (Vinh Long, Dinh Tuemg) ; bQn
Nguyen Thua Giang, thl! Lang trung b() L~i, g6m 6 ngubi, m6i ngubi chuyen lam
vi~c 6 m()t tinh.

Truac kia, dlnh than cho rAng 6 dnh nay, sau can binh hoa, thanh trl, binh
dong, thuyen be, sung 6ng, khi giOi va nhii'ng cong vi~c dang lam, can phai m()t
phen chinh d6n sua sang d~ cho c6 Sl! phong bi. ben ban b~c chAm chuac lam ro
tUng dieu, xin ll!a phai quan Kinh d€n don d6c va cung vm quan tinh lam ngay, h~n
trong thang 7 lit xong :

(M

91 -

cac tinh tuy~n duy¢t binh Hnh, n€u thea s6 ng~ch cu, thi€u thl gQi them
cho du s6, r6i nang huan luy~n cho thOng th~o. Nhilng m() binh nhu cac

ca

Gia
Dinh, Gia vo thu()c dnh Gia Dinh, Cll'theo s6 hi¢n t~i, d6n l~i thanh ca,thanh d()i ;
n€u dii sap nMp vao phOng tM truemg luy, ho~c dii phai di dyp gi~c, ho~c dii cho di
theo tinh sai phai, thl Cll'd~ v~y nhu cu. Ten nao dii ch€t thl x6a s6 di, ten nao dii
tr6n thl cho h6i dan lam trang, khong nen trach Cll'doi hOi nfta.

Hai - cac ca binh cu do d6n dieD.d6n b6 chia di l~ thu()c cac tinh, ngum nao

</div>
(184)<div class='page_container' data-page=184>

Ba - Huang dong cac tinh, nhiing nguoi huang Ung vi¢c nghia tlnh nguy¢n

a

l~i, thl do cac nguyen quan vien cu cai qulin nhu cu, khong can thay d6i l~i. Nhiing
Hnh g9i them, thl chieu cai s6 theo trong to dl;ltruac, li¢u

M

l~i, d6n thanh ca, d¢i,
cap phat cho khi giai, tien, luang thang, r6i cho luy¢n t~p thanh th~o va cu con s6
hi¢n t~i, tu vao b¢ de lUll chieu.

BOll - cac h~ng binh dong hi¢n duang dong

a

truang luy, yay danh 4 m~t
thanh Phien An cu, thl li¢u de l~i lay 8800 nguai chia lam 2 ban, m6i ban
4.400 nguai :

1. Binh dong duang ban : Chia ra 4 m~t luy, m6i m~t 700 nguai, va 4 goc lUy,
m6i goc 100 nguoi. Tr~i Hnh

a

phia ngoai m6i m~t truang lUy chia ra lam 5 do~n :
trung, ta, hfiu, thugng, h~. Do~ trung d~t ten la Trung kien, co 200 binh dong; hai
ben ta, hfiu cua Trung kien d~t la Ta kien, Hfiu kien, m6i ben 150 binh dong. Ben ta

cua Ta kien d~t Thugng kien, ben hfiu cua Hfiu kien d~t la H~ kien, m6i kien deu
100 binh dong.

0

m~t truac [truang lUy] thl g9i la Tien di¢n Trung kien, va Tien
di¢n H~ kien. Ba m~t [h~u, ta, hfiu cua truang lUy] cung phOng theo do. M6i trl;li
Hnh

a

4 goc truang luy thl chia ra lam 2 do~, m6i do~ 200 nguoi. Gia siI m~t
truac co cap bao thl 2 goc Tien ta, Tien hfiu hgp vai 5 kien m~t tien, m~t ta co cap
bao thl 2 goc Ta tien, Ta h~u hgp vai 5 kien m~t ta, hgp suc ll;lide quay danh. Hai
m~t Hfiu va H~u truang luy cung phong theo nhu v~y.

2. Binh dong hl;l ban: Dong

a

nai xa phia ngoai truang lUy, 4 m~t deu l~p
doanh trl;li de

a

va nghi ngai ; cu 10 ngay ll;liden truang luy d6i phien m¢t Mn, de
kho nh9c va nghi ngai duqc quAn blnh.

Nhiing Hnh duang ban thl nghiem phOng nai tan

so.

Nhiing Hnh h~ ban thl

a

ll;li
doanh tr~i de t~p luy¢n, khi nghe co l¢nh bao d¢ng thl phai tuc khAc den CUllUng,
khong duqc bO hang ngu ve que, cung khong duqc tl;l ti¢n den nha dAn quay nhi~u.
Neu kiem che khong nghiem de sinh t¢ nhung, thl ke vi ph~m phai xiI theo qUAn
phap, ma nguai cai qulin c~ng bi nghiem xet. Con nhu nhiing c6 phao d~t tren nui
dat

a

b6n m~t tuang lUy thl nhiing binh dong duang canh giG'dia ph~n tan SO phai
hi¢p ll;lccilng nhan vien phao binh ma gIn giG'.

Niim - Nhiing binh dong do Kinh va cac dnh tir Blnh Thu~n tra ra HAcphai di

</div>
(185)<div class='page_container' data-page=185></div>
(186)<div class='page_container' data-page=186>

chuc van vo phu, huy¢n cho d€n ll;li dich, ai lam vi¢c lanh lyn gioi giang thl cho
phep phai vien Kinh va t6ng d6c, tuAn phU, b6 chinh, an sat sa tl;licung dUng ten tau
chung, cha Chi khen thuang".

Ba cao vi¢c blnh Xiem cho trong Kinh va ngoai cac tinh.

D\l rAng: "Nam ngoai, nguai Xiem v6

ca

gay Mn, chia 5 duang sang xam. Ta
da nhieu IAn phai quan quan chia duang di ti~u, truac sau beu dAu tuang Xiem 7, 8

nguai, belt va chern d6 dang gi~c cling d€n hon vai nghin ten, cho d€n voi, ngl!a,
sung 6ng, khi giai thu dugc kh6ng bi€t dau ma ke. Gi~c Xiem lu6n bi thua dau,
tuang cling da mat via san long. Ngum quan ti'r kh6ng lam dieu gl thai qua, nen
kh6ng them 1l;lidem quan di hoi t<,?ichUng, de tuang si phiii di xa x6i nhQc nhAn.
N€u chUng bi€t nghi, dang nen on ma kh6ng nen oan. KMng nga Man Di ngu
xuftn, kh6ng bi€t gl, mu6n gay Vl;lmai, r6i li;li t~p hgp nhUng bQn Dao, Ll;lO,quay
nhi~u cac hl;lt Tran rmh, Tratl Ninh va lira dO nuac NamChuang hua theo vm
chUng ; phl;lffivao cbau Ninh Bien, tinh Hung Hoa va phu TrAn Man, tinh Thanh
Hoa. R6i ngu t6i, chAng sg ch€t, ll;lidam keo d€n Ba Lan, TAm B6n thu<,?cCam L<'?,
c6 9 cuOp ciia, belt ngum. Hon nii'a, dl;lituang Xiem, Chat Tri, ll;lidem quan tuc khi,
ngAm d€n cu6i dia gim Phu ~t, B6ng Xui, mUll tinh nhOm nom ! Chung kh6ng tl!
lugng suc minh, trai Ie lam can, kh6ng con gl qua hon nii'a ! Chung da co long nhu
reln r€t, thl!c kho lay nghia 19 ma hieu d\l, nen ta da tl! khelc sai thl! Hii'll quan D6
th6ng, Hi¢u Thu~ ti'r, Nguy~n Van xuan mang dl;liquan di kinh lugc dia ph~n Tran
Ninh, Tran rmb, lli Chuang CO U Van Th\lY dem m<,?ts6 quan do duang Cam L<'?,

d6 d€n danh. Ll;li sai Hung Hoa, Thanh Hoa truyen hich dieu d<,?ngth6 dong sa tl;li
ch~n danh cac noi hiem. y€u. Va sai T6ng d6c An - Ha la Blnh Thanh ti'r Truong
Minh Giang cAm quan ti€n d€n dia dAu nuac Chan Ll;lP,danh dyp. R6i IAn lugt dugc
tin bao : BQn U Van Th\lY ca pha quan Xiem

a

ba phia Mc Khung Giang, chern va
belt dugc nhieu ; bQn gi~c thua chl;ly, bi ch€t du6i

a

s6ng rat nhieu. NhUng du dang

a

TrAn Ninh va Tran TInh nghe thay quan quan d€n, cling deu chl;ly tr6n, khOng dam
duong dAu ch6ng cl!. Truac day cu nhu Truong Minh Giang tau bao, thl tuang
Xiem la Chat Tri sg oai quan ta, ngAm beln sung bao hi¢u cho nhau chl;ly tr6n. Con
bQn Nam Chuang nho mQn

a

Tran Man thu<,?cThanh Hoa va Ninh Bien thu<,?cHung
Hoa, cling run chi nga long, chl;ly tr6n

wac,

khOng con bong dang dau ca. Nay m<,?t
dai ven bien gim d~u da blnh yen.

</div>
(187)<div class='page_container' data-page=187>

D¢ nhi

kY -

Quyin CXXYI - Tllilc /If.C vlTMnh (6Nhan hoang de'

ngay, tien t6 va thAn linh ban phUc, cho nen

a

Carn L¢, 3 ~n danh 3 tr~n dugc,

a

Chiln Ll;lPthl danh luOn thoing luOn. QuADta den dAu l~p cOng den day, gi~c Xiem

sg b6ng gi6, ch~y dai. cai Ie thu~ nghich deu da ro rang. QuAn thua, nuac nhvc,
deu do chUng tl! gAy nen ! B6n bien, trong ngoai deu roo Toi con cua ta chAng ai la
kh6ng yen ui, vui mUng. V~y ban dv nay cho mQi ngum deu biet".

Sai cac tinh tu Ha TInh tra ra HAc xet xem cac hl;lllg bien binh dU<1Ilgban ma
tiep tvc cap tien, g~, thee l¢. Den ky thang 7, ho~c nen cho lUll l~ ca, hay nen chia
ban, chuc1ncho cac t6ng d6c, tuan phU, b6 chinh, an sat se tuy thee c6ng vi~c trong
dnh minh nhieu hay it ma li~u dinh, r6i tc1ulen dgi Chi. Bien binh cac dnh tu
Quang Binh tra vao Nam den Binh Thu~n cfing chucln cho lUll ban toan s6 va phat
lU<1Ilgcho lam vi¢c cOng, bAt dau ke tu m6ng m¢t thang 6.

Sai dnh Ha 1mb cM 300 khc1u sung dieu thu<1Ilg,theo mau cua Vfi kh6 dua
den (lam bAng sAt, dai 2 thuac 2 tac 1 phc1n; ducmg kinh nong 3 phc1n,7 ly ; ducmg
kinh mi¢ng sung 4 phc1n91y), vat thg che t~o. L~i sai tai 10 vl;lncADsAt HaSung(l)

a

kho Kinh den tinh Ngh¢ An, cho thee dung mAu ma che thu sung nay, cu m6i
thang 2 Ian hao ve B¢ de li¢u cho tM n¢p.

L~i sai hoan vi¢c duy~t dinh tuyen linh

a

Lvc dnh Nam Ky.

Vua dv b¢ H¢ rAng: "Nam ngOlii chinh la ky tuyen linh cua Lvc dnh, nhung vi
Hi luc mm chia dat d~t dnh, nen chuc1ny 1m kien nghi cua dinh thAn, cho hoan den
nam nay. Nay nghi vi~c d~p gi~c tuy da gan xong, nhung ba coi vtramaiyen, nhc1n
dAn chua hAn da het thay dugc an cu l~c nghi~p. V~y l~i cho hoan den sang nam".

Cho bay t6i cfi khi vuachua len ngOi la bQn chu sl! Nguyen Van COng, Nguyen
Duc Trinh 25 ngum, dugc thang chuc va thuang them b~ l~ng c6 tUng b~c khac nhau.

BQn C6ng, ho~c vi ducmg thang thuyen ch~m tre, ho~c vi can an bi giang cach,
nay vua nghi thu<1Ilgiinh, nen d~c cach gia <1Ilcho.

B¢ bien dnh Ngh¢ An danh th6 phi

a

Th~nh Giai (ten trang, thu¢c huy¢n
Thanh Chu<1Ilg),chern dugc 6 thU cap gi~c. Cai d¢i quyen Ph6 V€?uy V€?Di¢u vo Ia
Tang Thap, dAn dau quADlinh, hetsuc danh, bi chet tr~n. Vi€?ctAu len. Vua cho truy
t~ng Quan co va thuang them 20 l~ng b~c.

</div>
(188)<div class='page_container' data-page=188>

H¢ pM Vfi Tuan, An sat Doan Van Xuil.n dnh Quang Yen phiii t¢i, bi mi~n
chuc. Dung B6 chfnh Hai Duong la Tran Van Tuil.n lam B6 chfnh Quang Yen,
t~m giii' an Tuan pM ; D~i ly tl! Thieu khanh la Vuong Hiiu Quang lam An sat
Quang Yen.

Truac kia, Vfi Tuan den thay lam vi¢c dnh, thay thuy~n cong bAn thiu ml,lc nat,
ben gm thu cho nguyen Tuan phu U D~o Quang doi sung va ngl!a. Quang cho la
dQa n~t lam ti~n, ben Mc til.u. Vua sai Vuong Hiiu Quang den noi kham xet. Quang
den, xet thay hon 30 chiec thuy~n mQt nat, nhan d6 til.u n6i : "Le D~o Quang bO
My ho~i cua cong, Tuan thl dl,lng tinh che giau, con Doan Van Xuil.n thl khong chiu
phat giac. V~y xin nghi t¢i ca ba".

Vua dl,l N¢i cac rAng: "Vfi Tuan v6n la m¢t chuc quan nhO, dugc tMng chuc
Ian qua mau, the ma khong 10c6 gAng hao dap, trong s~ch gill mInh, l~i mugu vi¢c
cong de muu 19i rieng, gia ng6n vay duoi an xin nhu v~y, thl!c la khong con m¢t
chUt tu cach quan tu, hanh d¢ng gi6ng nhu phuOng xao chg, ha con dang nghi~m
nhien lam ke cMn dil.n m¢t dia phuong nii'a ! V~y l~p tuc cach chuc, doi v~ Kinh,
giao b¢ Hlnh nghi t¢i. Doan Van Xuil.n, truac d6ng sl! vai U D~o Quang, khong
biet ban b~c vai nhau lam vi¢c, da la khong het trach nhi¢m r6i. V~ vi¢c Vfi Tuan
doi sung va ngl!a, Xuil.n c6 dl! biet, cfing di~m nhien chAng chiu can ngan, thl sac
thoat khoi t¢i ? V~y cfing cach chuc ngay. Le D~o Quang

a

Quang Yen lil.u ngay
ma ng6i nhin cua cong hu hong nhu the, thl!c dang lam t¢i, nhung VI truac d6 y da

dugc di~u di vi¢c khac, nen truac hay giang 2 cap, cho tl! bo cua rieng, sai nguai
h¢i cung Doan Van Xuil.n ra suc sua chii'a cho xong sam,thl se li¢u cho khai phl,lc ;
neu khong, se tri t¢i n~ng cfing chua mu¢n. Den khi ban nghi an cua b¢ Hlnh dil.ng
len, c6 xin khep Tuan vao t¢i d6. Vua d~c cach tha cho, va sai phat yang di quil.n
thu Thai Nguyen gAng suc chu¢c t¢i.

Ban cap sung dieu thuong may da cho Hnh nguai Nam

a

cac dia phuong va cac
Hnh dugc huan luy¢n

a so

t~i. Nhan dip, thOng dl,lcho cac th6ng quan

a

Kinh va cac
t6ng d6c, tuan pM, b6 chfnh, an sat cac dnh d~u suc cho nhii'ng nguai cai quan
qUil.nsI thu¢c quy~n minh kiem xet sung Ian va khf giro, phiii nang mai, c~o, cho
dugc tinh s~ch slic ben, neu de hu hong, cau d, se c6 t¢i.

</div>
(189)<div class='page_container' data-page=189>

D6ng cua cac mo di~m ti~u, luu hoang

a

HAc Ky. (Md diem tieu : HAc Ninh,
Tuy~n Quang, Hung H6a mbi tinh 2

so:

L,mg san, Thai Nguy~n mbi tinh 1

so.

Md
111u hoaflg : Hung H6a 1so). sAc cho cac quan tinh, nghi~m cam khong cho khai
thac. Ai dam khai tr()m se bi t()i man luu(l). <:am chq bUa va cac nha dan tu Ha
TInh tra ra HAckhong duqc tang tri'i'mua ban tu 1 can tra l~n, ai khong tuan se bi
khep vao t()i trai l~nh va n~ng them m()t b~c ni'i'a.

Nguyen Tru, D6ng tri pM VInh Tucmg, san Tay, thOng d6ng vai t~n gi~c tr6n
tranh la Nguyen TMm, cho ti~n, sai n6 bilt tr6i ngum thucmg dan, ban d~m mang de

a

ngoai thanh phil, gh\ lam nhu cU<Jp,dem gi€t di, r6i bao gian la chern duqc tuang
gi~c de duqc thubng Mu. KhOng bao lau, vi~c phat giac, Tru bi giam vao ngl;lc, ben
u6ng thu6c d()c ch€t.

An sat Ha Ti~n la Tran Nguy~n Tubng ch€t. Thang Vi~n ngo~i lang b() Binh,
H6 Cong Chi, hi~n duong lam vi~c

a

thanh Nam Yang, lam An sat Ha Ti~n.

Ph6 Hinh binh tinh san Tay, T6ng Van Uyen, ch€t. Uyen di tr~n m~c da nhi~u,

c6 chUt cong lao. D~c cach cho cap ti~n tuat gap doi, va cho H6 BOi, Ph6 v~ l1y, tr~t
tong tam phAm, lam Ph6lanh binh san Tay.

B6 chfnh Hoang Van Tl1, An sat Truong Si Quan tinh Cao BAng tau n6i : "D6n

nl1i vai thanh tinh cach nhau hon 100 truqng, la m()t cM gill hiem khong dau hon.
Sau nay sua dilp tucmg thanh, n~n cho hqp vao thanh lam m()t. N€u nay nhan vi~c
sua chi'i'a nhO nh~t ma cho dbi l~p kho tang v~ trong thanh, thl khong nhi'i'ng th~m
phi~n b~n ra, ma vi~c chuAn bi phong ngl;l cUng kh6 duqc ki~n c6. V~y xin n~n cu
de nguy~n nhu cU, thanh va d6n chb nao khuy€t thl b6i b6, chb nao thap thl tang
cao l~n. Nhu v~y da c6 the dl;la vao dia hlnh dia th€ ma l~i dB t6n nhan ll;lc". Vua y
lbi tau.

Thao nghich Ta tuang quan Nguyen xuan va Tham tan Truong Phl1c Dinh dem
quan d€n quan thu Nam Yang, h()i vai Truong Minh Giang, L~D~i Cuong, dUng
t~n chung trong tb sa, tau rAng : "Truac kia c6 Chi n6i nhi'i'ng tU&g si va quan
Phi~n di tong chinh, ai c6 cong tr~ng ro rang, thl dem s6 gam va hang d~t duqc ban
d€n ma thubng cap cho. Nhung cac tuang si tu khi tong chinh d€n nay, he c6 tin
thilng tr~n thl da duqc h~u thubng r6i. Nay chi xin xet ky cong tr~ng cua cac quan
Phi~n de li~u cap phat".

</div>
(190)<div class='page_container' data-page=190>

cac wang dV vi~c blnh Xiem tu su~:t d¢i tra len,

M

yen ui wang S1ta co long cam
thu giet gi~c.

"L~i nii'a, tu nay,

he

co tAu hao v~ c6ng vi~c danh dyp, co ai Mn d~i hac giet
duqc gi~c, hay di~u khien voi pM tr~, khien quan quAn nhan do ma thiing, cho den
ai ch~t duqc d~u gi~c khi chUng bi thu<1I1g,va trUac khi chUng chet, m~c d~u so vai
nguai ra tr~n, chern chet ho~c Mt s6ng duqc gi~c, co kern d6i chUt, nhung cling d~u
tAu ro li~u khen thuang, m¢t la de to r~ng giet duqc nhi~u gi~c t~i tr~n, [hai la to
r~ng] nhUng c6ng tr~ng cua h9 du nho den dAu cling kh6ng b6 sot. Do la m¢t chuac

rat tr9ng yeu de khuyen khfch nhUng ngum tong chinh".

L~i cho r~ng gi~c ngoai bien da blnh dinh, nen d1,1cho phep nhUng vien bi cach
mai duqc khai ph1,1cla Tu V1,1T6 Tran, Nguy~n Van Bfnh va nhUng vien ph~m t¢i,
quan tu Ha Imh tra ra mc, dUqc giing suc chuQc t¢i

a

quan thu Gia Dinh, An Giang
d~u do cac Tuang quAn, Tham mn cap giay cho dAn v~ Kinh, cha Chi.

Sai thi v~ dem den ban cho Nguy~n XuAn, Tru<1I1gMinh Giang: tho vua lam,
qu~t dan hU<1I1g,cai deo qu~t b~ng ng9c triing co khiic chii' "th9" va khan m~t bang
la luqt Hang ChAu co hoa mau do, mOi nguai mOi thu m¢t chiec ; Tru<1I1gPhUc
Dinh : qu~t dan hU<1I1gva khan m~t b~ng nhi~u do, mOi thu 1 chiec.

D1,1r~ng : "Nay dU<1I1gky gio n6m giai nong, dung [qu~t] de lay mat. Ta thvc
mong cac nguoi m~nh khoe, lAu dai huang th1,1long yeu cua ta". R6i l~i phat qu~t
va khan mOi thu 100 va 50 cai deo qu~t b~g gO tham, giao cho Tru<1I1gMinh
Giang xet trong cac wang va quan Phien di blnh gi~c Xiem, ai la nguai n6i tieng thl
cap pMt cho.

</div>
(191)<div class='page_container' data-page=191>

D¢ nhf

kY -

Quyi'n CXXYI - ThlfC /If-Cve'Thanh

16

Nhdn hoang de'

ma

m¢t dubng dan quan quAn, khOng phai la cach nhanh chOng. Cira quAn ta khOng
ung cho lam nhu v~y". Cha chUng tra lai the nao, se tily CelMnh d¢ng".

Vua dl;l :"Cel h¢i r~t c6 the 19i dl;lng, nhung cac nguai bao chUng lam nhu the,
khOng dugc dung khcrp. Nay phai lam ban m~t thu niia, dl:;lilugc n6i v~ vi~ctruac dff
khuyen dl;lVii VInh L¢c, cilng muu giet ten Chiim, vi~c d6 xem c6 the lam dugc thi
lam, neu th~y ten L¢c khOng the dl,ldugc, thi tMi ngay, cha nen tiet l¢. Ll:;linen tuc
thi dl;lbao nhiing ngucJi trong d¢i Hoi luang, An luang, Bilc thu~n rAng: b9n chUng

truac kia bi dOn ep vao the lira bOng, ma phai l~m ll:;lctheo gi~c, khOng phai b6n

tAm, quAn mon ta dff th~u ro, cho dinh chi vi~c tim bilt vg con h9 hang cua h9. Neu
h9 chiu hgp suc giet het b9n nghich phl:;lffi,dem thanh ra hang phl;lC,thi tri~u dinh
t~t khoan tha cho t¢i truac, ll:;lih~u thuang cho niia. Nhu the, khOng nhiing ban thAn
dugc huang phUc ma cha my vg con ciing kh6i lien ll;lY.C~n phai d~n tMn, bi m~t,
cot cho dugc vi~c. Roi sai Nguy~n Van HAn ra am hi~u cho chUng nha l~y, li~u thai

Celma hanh d¢ng, c~n nh~t lacha tiet l~u, 10'lam l¢ vi~c".

Vua dugc tin

a

ba hao phia ngoai tMnh Phien An cii c6 de nhi~u van, g6, ben
dl;l sai cac Tuang quAn, Tham tan va LInh binh tim cach l~y v~. Tuang quAn
Nguy~n Van Tr9ng li~n thAn dOc Quan celTrful Hiiu Thang, Ph6 quan CelU Van Do

va NgOl:;liuy su~t CelVii Dieu Long dem 80 huang dong, ban dem dao liiy vao l~y
dugc 150 t~m van ghep va 500 cai hoanh d~u bAng g6 tau. H9 ban vai cac Tuang
quAn, Tham tan tu giao cho dnh Gia Dinh de tu b6 thuy~n roi lam

sa

tAu n6i :
"Xuang g6 dnh Gia Dinh

a

chAn ba phl;l quach, truac dff bi gi~c dot; nhiing g6 nay

a

g~n liiy tu~n ti~u, hi~n duang tiep tl;lcdoc suc l~y niia".

Vua pM : "cac Wang quAn va tham tan g~n dAy danh dyp, chua nghi' dugc
chuac ll:;lgi, duy c6 vi~c nay lam cho nguai ta heli ha dl:;l",ben xuong,dl;l thuang cho
Tr~n Hiiu Thang, U Van Do m6i ngum ngAn ti~n Phi long hl:;lngIan

JO

dOng, ky
ll;lC1 tha ; Vii Dieu Long dugc trao chac Cai d¢i, tr~t Tong ngii pharo., van Uun ngol:;li
uy doc su~t Ta CelGia Dinh ; 4 ngum ngol:;liuy su~t d¢i, m6i nguai dugc thuang 3
dOng ngAn ti~n Phi long hl:;lngIan ; huang dong, chung nhau 300 quan ti~n.

</div>
(192)<div class='page_container' data-page=192>

trQng thuang. Nhi'ing gO l~y dugc, taln nao dai d~n 4 - 5 trugng, phcii tiii v~ Kinh
kh6ng dugc dem dilng phi".

Dang gi~c

a

Ll,lc Yen tinh Tuyen Quang tran xu6ng dia ph~ xii Bao Ai thu¢c

Thu CMu. Th6 tri cMu Luang

Ba

Tuy~n xin quan CUll t1ng.B6 chinh Tra:n Van

Trung, An sat Nguyen Huy Chi~u n6i vm T6ng d6c U Van Duc, Tham tan Nguyen
C6ng Tru, phlii 300 bi~n binh dang tru phong, di ra ngan ch~, r6i lam

sa

tau.

Vua dl,lb¢ Binh r~ng : "Lii gi~c ~y dii nhi~u Mn bi quan quan danh tan, ma bQn
con s6t l~i

a

Ll,lc Yen l~i vira bi Nguyen C6ng Tru danh phli m¢t chuy~n, tuang
chUng dii khi~p oai xa tr6n, an tich nui rirng ; th~ ma, nhan luc quan binh rut khoi,
l~i dam len d~n sinh sl!, thl!c r~t dang ghet ! Tuyen Quang la m¢t kiem h~t dum
quy~n th6ng tri cua U Van Duc. Hi¢n nay Duc con duang

a

d6, l~i kh6ng nh~n
vi¢c d6 la trach nhi¢~ mlnh ma tl! d¢ t~p tau, la th~ nao ? Phai dl,l sai Duc hiiy

a

l~i
Tuyen Quang, phlii them binh dong sung suc d~ hi¢p ll!c danh gi~t toan gi~c ~y, bao
gia cho thl!c h~t mm dugc tuan dl,ltruac, v~ ly'

sa

nh~ chuc".

Sau d6, Tra:n Van Trung l~i c6

sa

tau hao rang : "Vi Xuyen c6 tuang gi~c la
Ma Tuang Quy hQp t~p han 500 d6 dang, chi~m giu d6n Phil Loan, sach nhieu bilt
t6ng luang thl!c. CMu D~i Man ciing c6 d6 dang gi~c tran lan, phao ng6n se dinh
ngay d~n danh tinh thanh. Dan d~u tr6n ch~y. BQn Cai d¢i Ma Tuang Huy va Th6
ty Nguyen

Ba

a

Vi xuyen c6 8 nguai, d~u mang gia quy~n v~ tinh thanh cu
tru, cha d~i binh tra l~i, thl se l~i theo di ra suc danh gi~c.

Vua l~i sai b¢ Binh truy~n dl,lcho U Van Duc, Nguyen C6ng Tru rAng: "Toan
gi~c ~y chua tri'r, ciing la c6ng vi¢c cac nguoi chua xong. Va, truac dii uy cho vi¢c
quan, hai Mn ca:m quan di danh d~p d~u kh6ng tri'r dugc h~t gi~c ! Nay nhan c6
vi¢c, mang quan ve, hi¢n con

a

Tuyen Quang, th~ ma dii ph6 m~c ngoai tai, kh6ng
d~ bl,lng nghI d~n, la

y

nghI th~ nao ? Gia si'tn6i rAng vira mai v~ d~n tinh, con cha
Chi, chua dam tl! ti¢n sai phlii, nhung ngay nao chua rai cai ~n quan phong t6ng
d6c, tham tan ra thl ngay ~y vAn con trach nhi¢m, sac dugc ng6i nhin gi~c cuOp tran
lan, diem nhien kh6ng 10nghI, mo h6 thl!c chang c6 dinh ki~n gi !

"V~y nay cho phep d~u ki~m di~m l~i s6 binh dong thU h~ cua minh, hang luu
l~i d6 ma tily COdanh d~p. N~u bQn gi~c tran xu6ng, each tinh thanh kh6ng xa, thl

ho~c nen phlii m¢t ~o ky binh nga:m ch~n phia sau, r6i d~i binh thang x6ng phia

truac, lam chUng d~u du6i kh6ng CUu dugc nhau, kh6ng l6i thoat ch~t ; ho~c nen
lam th~ nao ma ra quan ky chi~n thAng dich, danh gi~t mQt tr~n thl!c du. Gia si't

chua d~n thang dugc van Trung, san phl1ng sac huy¢t, thi ciing nen h~t long xi't tri,

</div>
(193)<div class='page_container' data-page=193>

D¢ nhi

kY -

Quyin CXXVI - Thlfc /f:lC ve'Thanh 16Nhtm hoang de'

mai t<;\mchu¢c dugc 16i truac. Thlmg ho~c U!li~u kh6ng lam n6i, ding cu thvc tau
bay, ta se ci'r vien khac thay th€. Lfi nguai thi nhat dinh kh6 long con mong khoan
thu dugc.

"Con nhu bQn Ma Tuang Huy, truac sau m¢t long quy thu~n, tong quan sai
phai, kh6ng ng<;\igian lao, nay mang gia quy€n d€n nuang tva, tmh thvc dang
thuang ! V~y cho phep quan tinh lay ra 200 quan ti~n, 100 phuang g<;\o,truy~n Chi
thubng cap cho chUng, r6i li~u nai chieu t~p th6 dong di tong chinh. Khi thanh
c6ng, se l<;\ic6 h~u thubng".

Truy xet t¢i cua Ph<;\mPM, Le Binh Trung, Tran HihI An

a

Tuyen Quang.
Vua dl;l NQi cac dng : "Nguyen Tuyen Quang, B6 chinh, An sat la Ph<;\mpM
va U Binh Trung truac kia v6 v~ dan, phong ngv gi~c c6 nhi~u sai trai, gay nen VI;l

an quan trQng. Hu6ng chi ngay gi~c van ch6ng cV nguai c6ng sai, dii tUng thfch
vao m~t nguai ay nhung chii' : "Quan tinh thien tu, an h6i

W',

thi ro rang la chUng
dii tham tang, gay thanh cUQc bi€n, t¢i kh6ng tM tranh dugc. Kip khi uy di d6c
quan danh dyp, va hQ v~ v~n chuy~n quan luang, d~ "dai tQi l~p c6ng", chu¢c l<;\i16i

truac, thil<;\i kh6ng thi th6 dugc may may d~ d€n n6i gi~c giii tran lan, ma quan nhu
luang huang cfing kh6ng d6c vat ti€p t€ dugc day duo Nguyen Lanh binh Tran HihI
An thi danh dyp tit truac d€n gia hoan toan kh6ng c6 thvc tr<;\nggi dang ghi, l<;\ibi
tM ml;lc t6 giac v~ vi~c sach nhieu ti~n b<;\c,ma vi~c d6c tai thuy~n luang l<;\id~
gi~c cuO'pmat. H<;\ngM t6i uan hen lam 10 c6ng vi~c nhu th€, phep nuac kh6ng th~
khoan thu. Ph<;\mpM dii tv ti'rtruac r6i va dii bi truy do<;\tchuc ham, kh6ng can phai
xet nii'a. Con Le Binh Trung, Tran HihI An chi mm cach chuc, chua du che kin dugc
t¢i. V~y cho phep bAt xich ngay l<;\i,giao cho T6ng d6c Le Van Duc hi~p ciing hai
ty b6 chinh, an sat, d6n d6c vi~c tra xet, nghi xi'r cho nghiem minh".

</div>
(194)<div class='page_container' data-page=194>

CHINHBIEN

D~ NHI KY -

QUYEN

CXXVII

THVC L1,JC

vt

THANH T6 NHAN HOANG Dt

Ghip NgQ, Minh M~nh nam tha 15 (1834), mua he, thang 5. Cho : T6 Van
Tn,rc lam V~ uy v~ Nghla yO, dinh Than sikh; Nguyen xuan Tri lam PM v~ uy ;
Nguy~n Ti€n Ta lam V~ uy v~ Tuc yo.

Dung : V~ uy Ti~n v~ dinh HO uy la U Van PM lam PM v~ uy v¢

eArn

y,
chuyen coi cac d¢i Tuc tn,rc va ty Trful phU kiem lanh Thi v~ ; Ph6 v~ uy v~

eArn

y
la Nguyen TrQng Tinh lam V~ uy Ti~n v~ dinh HO uy, van lInh Thi v~ kiem lInh
vi~n Thm;mg ta.

Chuan dinh : Tu nay nhitng nhan vien h~u bO

a

cac tinh, n€u c6 tang b6 my,
xin v~ que 10vi~c tang, h€t h~n 3 thang l~i do tinh h~u bO.

Vua nhan th€, biio quan N¢i cac la Than Van Quy~n r~ng : "Gan day, nhitng
nguai h~u bO c6 d€n 2, 3 nam chua dugc bO dung. HQ, nba cua xa, luang thang ft,

lAy gl ma chi dung ? V~y, nen lam danh sach ke ro tau len, ta se li~u cho
cat nhAc".

B6 chfnh Thanh Hoa, Nguyen Dang Giai dem binh dong di 2 huy~n Th~ch Thanh

</div>
(195)<div class='page_container' data-page=195>

Df nhi

leY -

Quyln C)OOIIl- ThlfCl~c ve'Thcmh

t6

Nhiin hoang de'

rU, chieu d1,1bQn gi~c tr6n la m~y anh em Nguyen Dinh Bang, Nguyen Dinh Phat
va Nguyen Dinh Lung. Sau do, em Dinh Bang la Iii Nguyen Dinh LO d€n cua qUAn
xin gia h;,ln d~ clIng ru nhau 11,1ct1,1Cra thU. Va l;,li, tinh hinh va dia the giii'a tho phi
Quang Dia, Th;,lch Thanh vm thO phi cac huy~n Thien Quan thu¢c Ninh Binh co
quan h~ vm nhau, nay chUngtruac tI! huang theo giao hoa, dem nhau quay dAu v~
hang. V~y xin cho d6i xu ciing nhu Iii gi~c tr6n la Dinh The D¢i

a

Ninh Binh dugc
mien t¢i khi ra thU".

Vua d1,1rAng: "Lii kia truac nhAn lAm l;,lc theo gi~c, tr6n lui vao rirng m1i d~
s6ng, nay luang tAm dii earn xuc, d€n cua qUAnthU t¢i, ciing co th~ cho dugc m¢t
phen g¢t rua t¢i IOi, theo ducmg dOi mm. Lii Nguyen Dinh LO d~u dugc gia an tha
thu, va nen hi~u d1,1t~n m~t v~ uy duc cua tri~u dinh, d~ ClIng bao nhau h~n trong 2
thang, phai dem nhii'ng gi~c tr6n la Iii Nguyen Dinh Bang, Nguyen Dinh Phat,
Nguyen Dinh Lung ra thU, se dugc mien t¢i m¢t IO;,lt.Neu ngoai m~t nghe theo,
trong long lam trai, chAng chiu dung h~n, thlJc long quy ph1,1c: ~y la tlJ cam nh~n
l~y cai V;,ldi~t vong. Sau do dau mu6n h6i IOi, doi mai, ciing kh6ng bao giachuan
cho ra thU nii'a".

TOng th6ng d;,lo Cao BAng la T;,lQuang ClJ, Tham tan Vii Van Til, TuAn phU U
D;,lo Quang tau noi : "Nay ca tinh Cao BAng d~u dii yen On, nMn dAn dAn dii tra
v~ an cu l;,lc nghi~p. Do tham ra,

a

M~t Liing, Chu Linh, thu¢c dia pMn cMu
Bao L;,lc, va cac xu Long Liing, Na Mieu

a

trong khoang Tuyen Quang, Thai
Nguyen giap nhau, can co 1, 2 gi~c tan an nup til khi quan quAn rut v~ den nay,

chung d~u chAng dam tra l;,li gay slJ. Duy co dAn chAu Bao L;,lc chiu d~ gi~c VAn
sai khi€n, nen no can dugc thu hi~m

a

VAn Trung, NgQc M;,lo. Sau khi quAn 3
d;,lo rut ve, t~t no l;,lithila

ca,

len ra cUClphOc nhii'ng dan thung liing gAn do d~ l~y
them luang an va d6ng loa, ciing la cai th€ t~t nhien. Nen phai co m¢t s6 quan
kha nhi~u maidu phong giii'. B<;>nthAn dii ban ClIng nhau, d~ l;,li2000 bien binh va
4 that voi chien, 40 cO sung Ian va 800 tho dong, uy cho V~ uy Nguyen Ti€n LAm
coi quan, hi~p ClIng quan tinh phong giii' tinh thanh, chia dong d6n tr;,li. D€n nhu
vi~c sua dAp thanh quach, trong khoang m¢t tuAn nii'a, ciing se lam xong va dugc
kien c6".

</div>
(196)<div class='page_container' data-page=196>

Ngay Ky Si'ru,vua than di cay ruQng tjch dien. Truac Mm ~y mQt ngay, vua ra
chai cung Khanh Ninh, tMy trong cung treq den, k€t hoa r~t l1!crooVua bao : "Ta tMy
rAngtil mua thu nam ngoai, bOng g~p tai thuang, ta phai xet mlnh sua n€t : pham
nhiing dO chau bau yang ngQc bay CJ trong cung cling deu bO bat di nhieu ; hu6ng
chi cung nay chi la chO t~m tru mQt dem, thl dung cac thu ~y lam gl ? Til nay kMng
nen bay d~t nfi'a". Kjp khi xem xet nhiing dO lam ruQng, th~y co nhieu thu trang suc
bAng Yang, vua bao : "Ta hAng niim than di cay ruQng tjch dien,

y

mu6n cham vi~c
g6c, trQng nghe n6ng, l~y mlnh lam guang cho dl1n, cho nen kh6ng ng~i kho nhQc.
Dii gAng suc lam vi~c CJdOng ruQng, l~i con thich gl d€n yang ? Hu6ng chi cai cay,
cai bila ma trang suc bAng yang thl th~t v6 vj ma l~i to ra xa phi. Oii gl tMi duqc
thl tMi di, chAng h~ nhu cai tay cay thl cha trang suc. Oii gl kh6ng nen tMi duqc,
nhu lo~i roi trl1u thl nen trang suc bAng dOng hay thi€c d~ thay Yang, khi€n cho cai
danh xl1'ng vai cai thl,lc, to ro duqc sl,l can ki~m". Ngay Mm ~y, d€n gia cu hanh,
ngl,l gia til cung Khanh Ninh ra di. Theo l~,CJ lAu NgQ M6n, hOi canh 5, co danh 3
hOi tr6ng. Vua ra l~nh dlnh chi.

Di~u b6 Ta tham tri bQ L~i la Ha Duy Phien lam Ta tham tri bQ COngo

Cho Nguyen Kha BAng lam Th6ng ch€, linh chuc TuAn phil Thanh Hoa ;U

Duc Ng~ lam An sat Thanh Hoa.

Quyen thl,l TuAn phil Hung Yen, Trjnh Quang Khanh, tl1u noi : "Nuac s6ng len
to, tran qua de Nghi Xuyen (ten xii, thuQc huy~n D6ng An). ChO de cli va, lUa
muQn bj ng~p dQ tren duai 1 phAfi. Va 2 m~t ta, h~u tinh thanh deu la dOng chiem,
dja th€ trfing th~p, dii tUng dAp mQt de Trang Nhai d~ hQ v~, con chua xong thl g~p
ngay mua l\1t, nuac d€n nhanh qua tran vao chiln thanh sl1ud€n 2, 3 t~c".

</div>
(197)<div class='page_container' data-page=197>

D~ nhi kj - Quyln CX»III- Thlfc /If.C ve'Thdnh to' Nhan hoang de'

(tren m~t rQng 2 thuoc, dum chan va be cao deu 4 thuoc) d~ cung voi mQt diii
duang dai, trong ngoai cung dVa IAnnhau, moi c6 the giii'duqc, khOng 10 sl;1tdo.
Vua y cho.

Vua l~i dl;1bQamg dng : "COngvi~c dllp de ch6ng 1l;1trat quan h~ d~n lqi, h~i.
Tu truoc d~n nay, ta dinhninh d~y hao, n6i chAng ng~i phien ; cac quan trong
ngoai d~u dii nghe bi~t. Vii, mua thu nam ngoai, b Bllc Ky, hao tin bi thily tai
nhi~u phen cling bbi quan l~i dia phu<1Ilglub'i bi~ng, chua th~ do cii cho nuoc
sOng vllen to gap bQi mvc thuang. Nay ky nuoc 1l;1tcon dai, c~n phai phong bi
truoc, moi mong gill vii'ng.Tru ra cac tinh Hung Yen va 7 huy~n thuQc Ha NQidii
cho dlnh chi vi~c dllp de, con nhii'ng dnh nao c6 de thl nen dl;1sai d6c, phil, b6, an
than di xem xet t~i cM, r6i nghiem suc phil, huy~n d~u chi~u nhii'ng nai nguy
hiem xung y~u, gia tam sua chii'a, phiii lam mQt luqt cho vii'ng ben truoc ngay sa
phl;1c.N~u nam nay hao tin khOng bi va de thl nhat dinh se duqc h~u thuCJng.N~u
l~m qua loa cho xong vi~c, he c6 mQtcM nao khOngchu dao thl cling nhat dinh se
phai tri tQin~ng".

Di~u b6 V~ uy Tii v~ dinh Tien phong la Nguyen Van Tmh lam V~ uy Trung
v~ dinh Long vo. Thang Ph6 v~ uy v~ Uy vo dinh Th~ sach la Tr~ Nhii'Doan len
thv V~ uy v~ Minh vo.

Chuan cho V~ uy v~ H~u thily la Doan Van Suat, do nguyen ham, thang tr~t
Chanh tam pham (nguyen dinh tr~t tong tam pham). Suat thee Mu lau ngay, lam
vi~c nhanh nhyn gioi giang, nen duqc d~c cach cho nhu v~y.

Quy dinh l~i nhii'ngngum vao vi~c b cac dan phAnhi~n(l) thee cung trong Ie t~
Narn Giao. ~ truoc, ngay t~ Giao, c6 3 dan phan hi~n, dung cac hoang tu tuoc
cOngva c.acd~i th~ van vo, d~u 4 ngum. Vua cho rAngpMn nhi~u hoang tu d~u dii
Ian tUOi,c6 the dil ngum lam Ie. V~y chufu dinh tu nay cac dan phan hi~n, dung
cac hoang tu tuoc cOng ; cac quan to van vo khOngphai lam nii'a.

BQL~i tau xin : Pham nhii'ngnhAnvien mm duqc thang thVr6i l~i dOibO,chuc
ngang vm pham cli, thl xin cu lam sllc van theo chuc ham bOsau. COnchi~u van v~
thVham thl dlnh l~i khOngcap. Vua y theo.

</div>
(198)<div class='page_container' data-page=198>

dao PM Qu6c la Hoang Van Ke' giup da gl;\0an, r6i b6 thuyen minh, tlJ lam lai, chb
giup thuyen quan, dua ve Ha Tien. Quan tinh dem vi~c tau len. Vua khen la nguoi
chu¢ng nghia, cho Ke' lam D¢i tfltbng thee tinh sai phai, ll;\i thubng them cho 1
chie'c ao sa va 100 quan tien.

cac tinh Nam Ky thie'u nhieu chuc hu~n d~o. Vua sai cac d6c, phil, b6, an b

Vmh Long va Dinh Tuang chQn l~y nhihlg tu tai tu 40 tu6i trb len b trong tinh
minh, co hQCva hC;lnhkiem t6t, xe'p thu tlJ tau len, dgi Chi b6 dung.

Tinh Hai Duang m¢ dugc han 50 nguOi dan ngol;\i tich tu Quang Binh trb vao
Nam, chuan cho d~t lam d¢i TuAn thanh thuQc tinh.

BQ HQ tau noi : "Ky thu thue'v\l chiem, Vl;l mua b cac tinh HAc Ky, phai uy

thuQc vien sung lam vi~c thu thue', chu khOng phai la vi~c d~t quan l~i, the' ma tu
tfltac de'n gia, nh~t nh~t ll;\icu tau trinh, r~t nham. V~y xin tu nay chi dem ten hQ
nguoi dugc phai di tu BQ, de phong sau co kiem tra, chu khOng phai lam t~p t~u
dang len". Vua chuan y lai tau.

Vua ra cheri M¢c thuang(l), hOi bie't nhan dan chb ban cac thu gO r~t nhieu,
hOi bQ HQ, thi bQ tau rAng : "Nam ngoai, cu thee b¢ COng tlt bao thi gO la han
7900 cay, tri gia han 19000 quan". Ll;\i hi>i bQ COng thi s6 gO ~y da lam he't han
3700 cay.

</div>
(199)<div class='page_container' data-page=199>

D¢ nhi IcY - Quyln C)OO1/l - Th'!c l/!-cve'Thanh (6Nhan hoang de'

trich ra vi~c nh~n IInh va phlit ra m~p mo kh6ng ro, r6i chi dich ten ma tham h~c.
Bc;mD6c c6ng Tr~n Van Hi~u, quim MQc thuang H6 Van H~ d~u bi cach chuc.
L~i sai cac nha L~i b~, Le bQ, Binh bQ, IDnh bQ, Thai thuang qr,Quang IQcUl,
D~i ly tll va Tao chinh, ch<;ml~y chu Sll, tu v~ ho~c bat, ciru pham m6i h~ng mQt
nguoi, sai theo lam vi~c tra xet. L~i cho rAngcac khoa, cac d~o d~u c6 chuyen vien,
the ma kh6ng chiu tham h~c, v~y ra l~nh cho sau khi ket an r6i ciing dem ca ra
ban xet.

Vua nhan bao thi tMn rAng: "Ng6n quan(l) Ia tai mAtcua tri~u dinh. Tir hoang
than, qu6c thich cho den tram quan, neu ai kh6ng gii'i'c6ng bAng,phlip lu~t, ng6n
quan d~u duqc h~c tau. Ta cho rAngvua c6 M t6i n6i th!ng, ding nhu cha c6 nguoi
con biet can, tubng nen n6i het mQidi~u, kh6ng gi~u giem d~ khoi ph~ trach nhi~m
da uy thlic. Neu vi sll can ngan ma phiii tQi thi ding chkg th~n vai Long Bang va
Ty Can(2)ngay xua. Ch!ng de Iii khoa d~o truac kia con biet c6 gAngkhuyen can
d6i cMt, gan day hen nhlit, lu6n lu6n c6 an va ra !Nhu v~y thi chuc ng6n quan
cua tri~u dinh d~t ra chi la c6 danh kMng thllc". Den lUc an lam xong, H6 Van
H~ vi tQi th6ng d6ng vai thq thuy~n, xeo xen cua kho Nha nuac, tang v~t den han
3000 l~ng, phiii tQi chern ngay ; Tr~n Van Hi~u kMng d~ y xem xet, ciing bi cach

chuc, phat vao c6ng

sa,

gAng suc lam vi~c d~ chuQc tQi. cac tu~ tra khoa d~o
ciing phiii ph~t.

Dung Vien ngo~i lang bQU Ia Nguyen Duc Trinh sung lam Tham bi~n tr6ng
nom c6ng vi~c c6ng

sa

Vii kh6. Pham nhi'i'ngvi~c nen tau d~u chuan cho cung vai
Giam d6c Hoang Van Lich lien danh ky chung vao to t~u.

Dinh l~i phfim tr~t ca, dQicac tinh.

Cai dQitr~t chlinh l~c pMm. thang tong ngii pham ; chlinh ~Qitrubng su~t dQi,
tr~t tong l~c pMm, thang chlinh l~c pham ; dQi trubng, tr~t chlinh bat pham, thang
tong th~t pMm, xep

a

dum b~c cac quan dinh tinh Quang Nam, ca Quang Nam ;
tinh Quang Ngai,~ca Quang Ngai va 6 ca TInh man; tinh Binh Dinh, ca Binh
Dinh; tinh Phl1Yen, ca PM yen; tinh Khanh Hoa, ca Khlinh Hoa, ca Hoa thAng;
tinh Binh Thu~n, ca Binh Thu~n va Thu~n nghla Ta, Hfru 2 ca ; tinh Quang Tri,

ca Quang Tri, ca Dinh man ; tinh Quang Binh, ca Quang Binh ; tinh Ha TInh, ca

(1) Quan gift nhi~m vl,Ican ngan, dan hij,c.

(2) Long Bang la trung thfut cua H~ Ki~t.TY Can la trung thl1n cua Thllang Trl,l, hai ngllm nay

</div>
(200)<div class='page_container' data-page=200>

Ha TInh ; tinh NgM An, co An vii ; tinh Bilc Ninh, co Bilc thi~n ; tinh L~ng Son,
co Hi~u thu~n ; cac tinh co Tugng co, Thuy co, d<)i Phcio thu, d<)i Tu~n thanh).
Duy co co Tu~n thanh cua tinh Quang Blnh khac vOi d<)iIe te bcac h~t, d6i th!ng
lam v~ Quang diing, ph:1m tr~t IUC1ngb6ng deu x~p duai Ngii MoO). Sau do, l~i
thang cho phu binh Thua Thien va cai d<)i, chanh d<)itrubng, d<)itrubng cac COd<)i
Nam trang, Nghia trang, Dinh trap.g, PM trang, Hoa trang, Thu~n trang, Tri trang,
Blnh trang, ph:1m tr~t ciing nhu mQi COd<)itren.

Thl! An sat PM Yen la Vii Duc MAn lam vi~c t~m thuang, da bi cach lUll, nay
bilt tri~t ve, dung lam quan d~y hQC.Cho thl! PM trubng su la Nguyen Van Hao lam
Vien ngo~i lang b<)Hlnh, thang thl! An sat tinh PM Yen.

Truy t~ng Tu Vl,1 Hoang Si Quang lam Chu sl!. Quang, truac dAy, di theo quAn

thu L~ng Son, lam vi~c tu han, nhAn bi b~nh ch~t. T6ng th6ng T~ Quang CI! dem
vi~c tau len. D~c cach truy thl;l chuc Chu sl! va thubng cho 10l~ng b~c.

D~t ten gQi cho Nam Bilc tfl,l'c,Ta HihI kyva Nam Bilc ky (Quang Nam, Quang
Ngai la Nam Trl!c ; Quang Tri, Quang Blnh la Bilc Trl!c ; Blnh Dinh d~n Binh
Thu~n la Ta Ky ; Ha Imh d~n Thanh Hoa la HihI Ky ; Bien Hoa d~n Ha Tien la
Nam Ky ; Ninh Blnh d~n L~ng Son la Bilc KY).

</div>

tài liệu tham khảo khoa kinh tế kế toán trường cao đẳng công nghệ cao đồng nai

VI~N KHOA HQC

xA

HQI VI~T NAM

VI~NSirHQC

T6

Phien dich Vi~n

Sit

hQc phien dich

<b>VAl</b>

<sub>•</sub>

NAM TRue Lue

<sub>••</sub>

T~PB6N

I)~t,

Hoa BAng

<b>CHINHBIEN</b>

D~ NHl KY -

<i>QUYEN CXVII</i>

vt

up

1m

M

<i>a</i>

Cd

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

An

<i>ca</i>

<i>a</i>

<i>ca</i>

<i>ca</i>

<i>a</i>

An

<i>a</i>

<i>ta</i>

<i>a</i>

<i>sg</i>

<i>kY -</i>

<i>a</i>

<i>sa</i>

<i>ca,</i>

<i>sa</i>

<i>a</i>

0

<i>a</i>

<i>a</i>

y

y

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>sb</i>

<i>a</i>

<i>ra</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>ve'</i>

<i>t6</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

<i>a</i>

me

<i>kY -</i>

<i>a</i>

<i>sa</i>

<i>sa</i>