Thế giới nghệ thuật thơ trần đăng khoa thời niên thiếu

..

TRƯỜNG ĐẠI HỌC AN GIANG
KHOA SƯ PHẠM

TRẦN THỊ ĐỊNH
LỚP DH5C1

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
NGÀNH NGỮ VĂN

THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT THƠ TRẦN ĐĂNG KHOA
THỜI NIÊN THIẾU
Giảng viên hướng dẫn:
Th.S NGUYỄN THỊ HỒNG HOA

Long Xuyên, 05 / 2008


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, khoa Sư phạm và Bộ
môn Ngữ Văn trường Đại học An Giang đã tạo mọi điều kiện giúp tơi
hồn thành luận văn này.
Ngồi những nỗ lực cá nhân, tơi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ
từ phía các thầy cơ, gia đình và bạn bè. Đặc biệt, tơi xin chân thành cảm
ơn cô Nguyễn Thị Hồng Hoa – người đã tận tình hướng dẫn, động viên
tơi rất nhiều trong quá trình thực hiện luận văn này.
Một lần nữa, tôi xin chân thành cảm ơn!
Long Xuyên, ngày 4 tháng 5 năm 2008.
Sinh viên thực hiện
TRẦN THỊ ĐỊNH

MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài nghiên cứu........................................................................1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ...........................................................................1
3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................4
4. Đối tượng nghiên cứu ..................................................................................4
5. Phạm vi, nội dung nghiên cứu .....................................................................4
6. Phương pháp nghiên cứu..............................................................................4
7. Đóng góp mới của đề tài ..............................................................................5
8. Dàn ý của khóa luận.....................................................................................5
PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG I: TRẦN ĐĂNG KHOA - “THẦN ĐỒNG” CỦA THI CA
VIỆT NAM.
1. Đôi nét về Trần Đăng Khoa và tập thơ Góc sân và khoảng trời ...............6
1.1. Về Trần Đăng Khoa .............................................................................6
1.2. Về tập Góc sân và khoảng trời ............................................................7
2. Những yếu tố hình thành và phát triển hồn thơ Trần Đăng Khoa ..............8
2.1. Dòng sữa văn học dân gian của quê hương..........................................8
2.2. Truyền thống gia đình...........................................................................8
2.3. Ảnh hưởng từ các nhà thơ, nhà văn bậc thầy .......................................9
2.4. Sự động viên, giúp đỡ của gia đình và thầy cô, bạn bè ........................9
2.5. Thời đại kháng chiến chống Mĩ..........................................................10
CHƯƠNG II: GÓC SÂN VÀ KHOẢNG TRỜI - NHỮNG NGUỒN CẢM
HỨNG DÀO DẠT
1. Cảm hứng từ cảnh vật thiên nhiên và hình ảnh người nơng dân
1.1. Cảnh vật thiên nhiên ...........................................................................11
1.2. Hình ảnh người nơng dân....................................................................19
2. Cảm hứng từ những người thân yêu ..........................................................22

3. Cảm hứng từ hoàn cảnh lịch sử của đất nước.............................................25
3.1. Số phận của những em bé Việt Nam trong chiến tranh .....................25
3.2. Lòng căm thù giặc Mĩ sâu sắc............................................................31
3.3. Tình cảm đối với Bác Hồ kính yêu ....................................................34
3.4. Tình cảm dành cho các chú bộ đội ....................................................38
3.5. Tình cảm đối với những miền quê trên đất nước................................44
CHƯƠNG III: GÓC SÂN VÀ KHOẢNG TRỜI – MỘT SỐ HÌNH THỨC BIỂU
HIỆN NỔI BẬT
1. Giọng điệu .....................................................................................................48
1.1. Hồn nhiên, trong sáng, thiết tha............................................................48
1.2. Triết lí, suy tư .......................................................................................50
2. Trí tưởng tượng, liên tưởng phong phú .........................................................55


3. Ngơn ngữ chính xác, sáng tạo, biểu cảm và giàu nhạc điệu .......................57
4. Biện pháp tu từ.............................................................................................59
4.1. Nhân hóa ...............................................................................................59
4.2. So sánh ..................................................................................................62
PHẦN KẾT LUẬN..............................................................................................65


PHẦN MỞ ĐẦU
55555
1. Lí do chọn đề tài
Trong tiến trình phát triển của văn học Việt Nam hiện đại, so với “văn học người
lớn” thì văn học thiếu nhi hình thành và phát triển một cách thầm lặng, ít được người ta
quan tâm đến. Tuy vậy, bộ phận văn học này đã không bỏ cuộc mà đã tự thân phấn đấu
vươn lên để ngày một phong phú, đa dạng và được đánh giá là “một bộ phận quan trọng
của nền văn học dân tộc” [14;262]. Ở bộ phận văn học này có sự góp mặt của các bút danh
tiếng đầy tâm huyết: Nguyễn Huy Tưởng, Tơ Hồi, Đồn Giỏi, Võ Quảng, Phạm Hổ,…

Họ viết cho các em với tình yêu thương, sự đồng cảm và trên hết là muốn cung cấp cho các
em những câu chuyện, những vần thơ bổ ích, mang giá trị nhận thức và giáo dục cao. Đặc
biệt, trong thời kì kháng chiến chống Mĩ đã xuất hiện một loạt các em thiếu nhi làm thơ:
Trần Đăng Khoa, Chu Hồng Quý, Cẩm Thơ, Hoàng Hiếu Nhân,… mà tiêu biểu nhất là
Trần Đăng Khoa.
Tuổi thơ tôi và bạn bè tôi đã thuộc làu những câu: trong Hạt gạo làng ta, Nghe thầy
đọc thơ,… Mặc dù chưa hiểu hết cái hay của những câu thơ đó, chúng tơi vẫn cảm nhận
được một cái gì đó rất thân thương, gần gũi. Sau này lớn lên, tôi biết được tác giả của
những vần thơ đã theo mình suốt thời thơ ấu là Trần Đăng Khoa, và càng thú vị hơn khi
biết rằng những bài thơ đó được sáng tác từ khi tác giả cịn rất nhỏ.
Tập thơ Góc sân và khoảng trời đã nhận được khơng ít ý kiến đánh giá, phê bình,
nhưng chỉ đơn thuần là một vài nhận định, phê bình ngắn ngủi, chung chung về tổng thể
tập thơ hay cảm xúc đối với một vài bài thơ mà người viết cho là tiêu biểu. Với đề tài :
“Thế giới nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa thời niên thiếu”, chúng tơi sẽ góp thêm một
cách nhìn, cách cảm tương đối tồn diện và có hệ thống về một nhà thơ từng được mệnh
danh là “thần đồng” cũng như khẳng định lại những đóng góp của nhà thơ này.
2. Lịch sử vấn đề
Tập thơ Góc sân và khoảng trời được viết từ năm 1966 đến 1973, in năm 1973
được rất nhiều người quan tâm. Tập thơ đã nhận được một số ý kiến phê bình và đánh giá
về nội dung và nghệ thuật như sau:
2.1. Những ý kiến về giá trị nội dung của tập thơ
Nguyễn Văn Long đã xếp thơ Trần Đăng Khoa vào bộ phận văn học thiếu nhi từ sau
Cách mạng tháng 8 năm 1945 và có những nhận xét rất hay về tập thơ Góc sân và khoảng
trời cũng như về thơ của Trần Đăng Khoa nói chung: “Anh đã viết rất nhiều, rất hay về
nơng thơn nhỏ bé của mình. Đến với thơ anh, ta được sống trong bầu khơng khí rất riêng,
khơng khí của làng q nơng thơn Việt Nam” [14;297]. Trong đó, ơng nêu lên những ý
kiến của nhà nghiên cứu phê bình Nguyễn Đăng Mạnh về “nhà thơ mục đồng” và khen

1

ngợi “Trần Đăng Khoa luôn cảm nhận đựơc vẻ đẹp trong trẻo, trinh nguyên, thuần nhất
của vùng quê dân dã” [14;297].
Dương Thu Hương đã nhận định về thiên nhiên và cuộc sống của người nông dân
trong thơ Trần Đăng Khoa: Qua đó, Trần Đăng Khoa đã bộc lộ một tình yêu quê hương
sâu sắc và truyền cho người đọc tình yêu ấy. Với tất cả bạn đọc nước ngoài, qua thơ anh,
họ cũng hiểu thêm phần nào về phong vị Việt Nam”[16;106]. Chính cây bút nhỏ này đã làm
cho người ta chú ý nhiều hơn đến Việt Nam không chỉ vì Việt Nam là chiến trường ác liệt
lúc bấy giờ mà còn do Việt Năm xuất hiện một hiện tượng thơ đáng tự hào. Gerad
Gullaume đã thốt lên đầy xúc động khi nói về Trần Đăng Khoa:“Việt Nam, hồn tơi”(1)
Phạm Hổ trong tiểu luận “Đọc lại thơ Trần Đăng Khoa” cho rằng Trần Đăng Khoa
đã không viết về những cái gì xa lạ mà viết những cái ở ngay làng q mà ngày ngày em
trơng thấy và “hầu như tồn bộ thơ Trần Đăng Khoa là viết bằng lòng yêu thương…”
[11;887].
Hồi Thanh đã đề cập đến hình ảnh các chú bộ đội trong thơ các em thiếu nhi mà
đặc biệt là trong thơ Trần Đăng Khoa: “…Hình ảnh chú bộ đội gắn liền với cảnh sắc u
dấu, với khơng khí đầm ấm của quê em lại càng thêm gần gũi… ” [10;255]
Trần Đăng Xuyền đã chỉ ra những nhân tố góp phần làm nên hồn thơ cũng như một
và đặc điểm trong cái nhìn của Trần Đăng Khoa: nhân tố gia đình, cảnh sắc thiên nhiên ở
làng quê, ảnh hưởng của nhà thơ Xuân Diệu, bạn bè, thầy cô và khơng khí của thời đại
kháng chiến chống Mĩ. Đó là những nhân tố khách quan bên cạnh tài năng thiên bẩm của
Trần Đăng Khoa. “Thơ Trần Đăng Khoa chạm đến bản chất, cái cốt lõi của làng quê”
[14;19]. Quả thật, trong thơ Trần Đăng Khoa ln có dấu ấn của thời chiến tranh khốc liệt
của của cuộc kháng chiến chống Mĩ nhưng luôn giữ được vẻ trong trẻo, tươi tắn của tâm
hồn trẻ thơ.
Lã Thị Bắc Lý đã nêu những nội dung cơ bản của thơ Trần Đăng Khoa, trong đó nội
dung hàng đầu là thiên nhiên nơng thơn bởi theo tác giả thì “đây là mảng nội dung nổi bật
nhất trong thơ Trần Đăng Khoa” [5;152]. Sự vật trong thiên nhiên thì hầu như ai cũng biết,
cũng nhận thấy nhưng khơng ai có được cái nhìn như Trần Đăng Khoa. Đó là một cái nhìn
ngộ nghĩnh, đáng u mà lại rất sâu sắc: “Thơ Trần Đăng Khoa luôn gợi cho bạn đọc cảm

nhận về một thiên nhiên nông thôn thuần nhất, tinh nguyên và hết sức thơ mộng… thiên
nhiên trong thơ Trần Đăng Khoa không chỉ là sự yên tĩnh thơ mộng mà cịn đầy sức sống,
ln ln vận động và phát triển” [5;155]. Bên cạnh đó, hình ảnh người nơng dân được
nhắc đến. Đó là những người dân lam lũ, cực nhọc, chịu thương chịu khó. Ngịi bút của
Trần Đăng Khoa đã phác họa được “bức chân dung người nông dân dũng cảm, tự tin và
chiến thắng”. Khi viết về điều gì, điều đầu tiên là người cầm bút phải thật hiểu rõ điều đó
và cần nhất là phải có tấm lịng sâu nặng. Viết về người nơng dân quê mình, Trần Đăng
Khoa hội tụ đầy đủ các yếu tố đó. Khó có thể tìm thấy ở đâu có niềm vui tập thể bình dị,
trong trẻo như niềm vui đồng ruộng của người nông dân như trong thơ Trần Đăng Khoa.
2
(1)Việt Nam, hồn tôi - Gerad Gullaume (do nhà thơ Xuân Diệu dịch)


Qua việc miêu tả cuộc sống ở nông thôn, Trần Đăng Khoa đã ghi lại “âm vang của thời
đại”. Tuy nhiên, Trần Đăng Khoa không đi sâu miêu tả cảnh, liệt kê, thống kê các số liệu
lịch sử mà “dấu ấn của thời đại dội vào thơ anh đã biến thành hình tượng, thành số phận
của một lớp người, một thế hệ trong chiến tranh” [5;162]. Thế hệ măng non trong chiến
tranh cũng được miêu tả bằng những chi tiết rất xúc động. Các em thiếu nhi tuy ít được sự
quan tâm chăm sóc đầy đủ nhưng vẫn ln lạc quan, tin tưởng ở tương lai của dân tộc.
Chính Trần Đăng Khoa đã là một ví dụ điển hình cho điều đó “Điều kì diệu là Trần Đăng
Khoa nhìn cuộc chiến tranh tàn khốc, dữ dội một cách bình thản” [5;163].
2.2. Những ý kiến về giá trị nghệ thuật của tập thơ
Ngồi những ý kiến nhận xét, phê bình về nội dung cịn có những ý kiến xoay
quanh mặt giá trị nghệ thuật của tập thơ Góc sân và khoảng trời như sau:
Lã Thị Bắc Lý đã nhận xét rằng Trần Đăng Khoa thường “sử dụng biện pháp nhân
hóa để miêu tả cảnh vật” [5;165]. Trong cái nhìn “vật ngã đồng nhất” của trẻ con thì Trần
Đăng Khoa đã xem chú chó vàng như một người bạn thân quý với cách gọi những sự vật
bằng từ xưng hô: cái na, cu chuối, chị tre, bác nồi đồng, cậu mèo, ông trời, bà sân…Những
cảnh vật thiên nhiên trong tập thơ đều chứa đựng một tâm hồn, một sự sống lúc nào cũng
sẵn sàng đón nhận ánh sáng. Một đặc điểm dễ thấy nhất trong nghệ thuật của tập thơ là sự

liên tưởng, tưởng tượng độc đáo. “…luôn luôn phát hiện ra những mối liên hệ của chúng
hoặc liên tưởng tới những hình ảnh tương đồng khác để từ đó khái qt lên một cái gì đó
cao hơn” [5;167]. Khơng dừng lại ở đó, tập thơ cịn nhận được những nhận xét về nghệ
thuật sử dụng ngôn ngữ. Anh Ngọc đã hết lời ngợi khen “thứ ngơn ngữ giản dị, chính xác
và giàu hình ảnh có thể gây hiệu qủa tình cảm mạnh mẽ” [1;340].
Riêng Phạm Hổ đã nhận xét thêm về nhạc điệu trong tập thơ. “Trong nhiều bài, mỗi
bài như có một nhạc điệu riêng, một âm sắc riêng” [11;890]. Các bài thơ của Trần Đăng
Khoa có sự gần gũi với ca dao bởi em được ru bằng những câu hát của bà, của mẹ. Nhưng
khi làm thơ thì Trần Đăng Khoa khơng đưa tất cả vào thơ mình mà có sự chọn lọc và sáng
tạo.
Chính vì thơ của Trần Đăng Khoa (đặc biệt là tập Góc sân và khoảng trời) chứa
đựng những yếu tố nội dung và nghệ thuật ấy mà vào những năm 1994-1995 Phạm Hổ đã
viết về Trần Đăng Khoa “thơ Trần Đăng Khoa viết lúc còn bé đã chịu sự thử thách khá
dài trên dưới 30 năm với bao nhiêu những đổi thay trong cuộc sống không thể lường
trước… Đến nay, đọc lại thơ Trần Đăng Khoa, tơi vẫn thấy hay, có bài cịn hay
hơn”[11;892].
2.3. Những nhận xét chung
Qua phần tìm hiểu những nhận định, ý kiến đánh giá, phê bình, chúng tơi nhận thấy
rằng hầu hết các tác giả đều khen ngợi hồn thơ Trần Đăng Khoa. Em xứng đáng được nhận
những lời khen ngợi đó. Em đã học tập và rèn luyện một cách công phu, sáng tác một cách
nghiêm túc chứ không phải vung bút lên là nảy ra những bài thơ hay. Các ý kiến, nhận
3


định trên là cơ sở để chúng tôi tự phát hiện và khám phá để tìm hiểu rõ hơn, sâu hơn về
tâm hồn và tài năng Trần Đăng Khoa được thể hiện trong tập thơ. Trong qua trình nghiên
cứu, khóa luận sẽ giúp chúng tơi có cái nhìn khách quan để đánh giá chính xác những đóng
góp của Trần Đăng Khoa cho bộ phận văn học thiếu nhi nói riêng và tiến trình phát triển
của văn học Việt Nam nói chung.
3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

Với đề tài “Thế giới nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa thời niên thiếu”, chúng tơi
muốn tập trung tìm hiểu thơ Trần Đăng Khoa ở góc độ thế giới nghệ thuật. Tuy tập thơ
được viết từ khi tác giả còn rất nhỏ nhưng vẫn được xem xét như một chỉnh thể nghệ thuật
có sự đan xen, hòa quyện và thống nhất giữa các yếu tố nội dung và hình thức. Từ đó,
chúng tơi cùng người đọc khám phá được cảm nhận và những sáng tạo từ hình tượng nghệ
thuật đến biện pháp nghệ thuật được Trần Đăng Khoa sử dụng trong tập thơ.
4. Đối tượng nghiến cứu
Đối tượng nghiên cứu của khóa luận là Thế giới nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa
thời niên thiếu. Trong phần trình bày của khóa luận, chúng tơi chủ yếu dựa trên văn bản
của tập thơ Góc sân và khoảng trời được Nhà xuất bản Văn học in năm 2006. Trong đó,
chúng tơi chỉ khảo sát và nghiên cứu các bài thơ được Trần Đăng Khoa viết từ năm 1966
đến 1973, in từ trang 16 đến trang 152. Những bài còn lại viết vào năm 1974 được bổ sung
sau này, chúng tôi xin phép không khảo sát mà chỉ liên hệ để làm phong phú thêm ý của
các vấn đề.
5. Phạm vi, nội dung nghiên cứu
Trong giới hạn của đề tài, chúng tôi chỉ xin được đi sâu nghiên cứu tìm hiểu thế giới
nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa qua một điển hình là tập Góc sân và khoảng trời ở góc độ
các cảm hứng chủ đạo của tác giả và một số đặc sắc nghệ thuật nổi bật trong tập thơ.
Trong qúa trình nghiên cứu, chúng tơi có liên hệ, so sánh, đối chiếu với thơ của
Hoàng Hiếu Nhân, Cẩm Thơ, Xuân Quỳnh…để làm nổi bật thế giới nghệ thuật thơ Trần
Đăng Khoa.
6. Phương pháp nghiên cứu
6.1. Phương pháp phân tích - tổng hợp
Đây là phương pháp nghiên cứu được sử dụng chủ yếu trong đề tài của luận văn.
Chúng tôi đã dựa trên một số tài liệu nhận xét, đánh giá của các nhà phê bình nghiên cứu
cùng sự tìm tịi, phát hiện của bản thân trên văn bản của các bài thơ trong tập Góc sân và
khoảng trời để làm cơ sở cho việc tiếp cận và tìm hiểu tập thơ nhằm phục vụ tốt hơn cho
cho đề tài.
6.2. Phương pháp so sánh
Phương pháp này giúp chúng tơi có sự liên hệ, đối chiếu, so sánh những điểm

giống và khác nhau giữa thơ Trần Đăng Khoa và thơ một số em nhỏ lúc bấy giờ trong cách
thể hiện thế giới nghệ thuật thơ, giữa thơ Trần Đăng Khoa lúc còn là thiếu nhi và khi đã là
4


anh bộ đội. Qua đó, chúng ta sẽ có cái nhìn đúng mức về tài năng, tâm hồn Trần Đăng
Khoa và những đóng góp cho nền văn học thiếu nhi qua tập Góc sân và khỏang trời.
6.3. Phương pháp thống kê
Đây là phương pháp khơng thể thiếu trong q trình nghiên cứu. Qua việc khảo sát
tập thơ, tôi sẽ thống kê các yếu tố về nội dung và nghệ thuật có tính khái qt trong tập
thơ, những hình ảnh, chi tiết được lặp lại nhiều lần nhằm tìm ra cảm hứng chủ đạo và các
phép tu từ được sử dụng trong tập thơ. Trên cơ sở này, chúng tơi tìm ra những nét riêng,
nét độc đáo của tài năng thơ Trần Đăng Khoa.
7. Những đóng góp mới của đề tài
Đề tài của khóa luận này là một đề tài mới mẻ. Người ta biết đến Trần Đăng Khoa
như là một thần đồng thơ với Góc sân và khoảng trời. Thế nhưng, mọi người lại ít quan
tâm nghiên cứu tập thơ một cách toàn diện. Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi muốn khẳng
định tài năng, phong cách riêng của thơ Trần Đăng Khoa. Đồng thời khóa luận sẽ cung cấp
một phần kiến thức cho giáo viên cấp I cấp II khi giảng dạy thơ Trần Đăng Khoa cũng như
một số phép tu từ có trong phân mơn Tiếng Việt.
8. Dàn ý khóa luận
Khóa luận với đề tài “Thế giới nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa thời niên thiếu gồm
có 3 phần: phần mở đầu, phần nội dung và phần kết luận. Trong đó, nội dung là phần trọng
tâm, gồm có 3 chương:
Chương I: Trần Đăng Khoa - “thần đồng” của thi ca Việt Nam: Khóa luận sẽ
tìm hiểu về tiểu sử và những nhân tố hình thành và phát triển hồn thơ Trần Đăng Trần
Đăng Khoa. Bên cạnh đó, sẽ giới thiệu đơi nét nội dung của tập Góc sân và khoảng trời
Chương II: Góc sân và khoảng trời - Những nguồn cảm hứng dào dạt: Chúng
tôi sẽ đi sâu tìm hiểu những cảm hứng chủ đạo được thể hiện trong tập thơ từ thiên nhiên
đến cuộc sống của người dân ở làng quê Trần Đăng Khoa nói riêng và của cả nước nói

chung trong khơng khí sơi sục của cuộc kháng chiến chống Mĩ. Từ đó, chúng ta sẽ cảm
nhận được cái nhìn trong trẻo, tươi sáng, tấm lịng chan chứa yêu thương của Trần Đăng
Khoa dành cho quê hương, đất nước, con người Việt Nam anh hùng.
Chương III: Góc sân và khoảng trời - một số hình thức biểu hiện nổi bật: Chúng
tơi sẽ tập trung tìm hiểu một số hình thức nghệ thuật nổi bật được biểu hiện trong tập thơ
như: giọng điệu, ngôn ngữ và các phép tu từ… Từ đó, chúng tơi khẳng định phong cách
riêng của thi sĩ nhỏ tuổi này.

5


PHẦN NỘI DUNG
55555

CHƯƠNG I: TRẦN ĐĂNG KHOA - “THẦN ĐỒNG” CỦA THI CA
VIỆT NAM
1. Đôi nét về Trần Đăng Khoa và tập thơ Góc sân và khoảng trời
1.1. Về Trần Đăng Khoa
Trần Đăng Khoa (bút danh cũng là tên khai sinh) sinh
ngày 26/ 04/ 1958 tại thơn Điền Trì, xã Quốc Tuấn, huyện Nam
Sách, tỉnh Hải Dương. Bố mẹ Trần Đăng Khoa thuộc rất nhiều
truyện và thơ ca cổ. Anh trai và em gái của Trần Đăng Khoa
đều là những người say mê văn học. Riêng Trần Đăng Khoa,
khi học hết vỡ lòng (tương đương lớp 1 bây giờ) đã ham đọc sách, đã thuộc rất nhiều ca
dao và thơ ca cổ.
Trần Đăng Khoa có bài thơ “Con bướm vàng” được đăng báo từ năm Trần Đăng
Khoa 8 tuổi. Tập thơ đầu tiên “Từ góc sân nhà em” in ở Nhà xuất bản Kim Đồng lúc Trần
Đăng Khoa tròn 10 tuổi. Nhà thơ Xuân Diệu đã viết bài giới thiệu Trần Đăng Khoa trên
báo (ngày 6/ 6 /1973) khi tập thơ thứ hai “Góc sân và khoảng trời” được in năm 1973.
Năm 1975, đang học lớp 10 (tương đương lớp 12 bây giờ), trong đợt tổng động viên

khi cuộc kháng chiến chống Mĩ bước vào giai đoạn cuối, Trần Đăng Khoa tình nguyện vào
quân ngũ.
Khi kháng chiến chống Mĩ giành thắng lợi, đất nước hồn tồn giải phóng, Trần
Đăng Khoa về học trường Sĩ quan lục quân, rồi tiếp tục học ở trường viết văn Nguyễn Du
(khóa IV). Sau đó, Trần Đăng Khoa được cử sang Cộng Hòa Liên bang Nga học tại Học
viện Văn học thế giới mang tên M. Gorki. Khi trở về nước, Trần Đăng Khoa làm việc cho
Tạp chí Văn nghệ quân đội. Về sau chuyển sang công tác tại Ban văn học nghệ thuật của
Đài tiếng nói Việt Nam.
- Các tác phẩm chính
+ In ở trong nước
• Từ góc sân nhà em(1968)
• Thơ Trần Đăng Khoa, tập 1 (tuyển 1966-1969, 1970)
• Khúc hát người anh hùng (trường ca, 1975)
• Kể cho bé nghe (1979)
• Thơ Trần Đăng Khoa, tập 2 (tuyển 1969-1975, 1983)
+ In ở nước ngồi:
• Tiếng hát cịn tiếp tục (Pháp 1971)
• Góc sân và khoảng trời của tôi (Cuba, 1973)
6


• Cánh diều no gió (CHDC Đức, 1973)
• Con bướm vàng (Hunggari, 1973)
- Các giải thưởng:
• Giải thưởng thơ Báo Thiếu niên Tiền Phong (1968, 1969, 1971)
• Giải thưởng văn học của Bộ lao động - thương binh xã hội (1975) với
Trường ca Khúc hát người anh hùng.
• Giải A cuộc thi thơ Báo Văn nghệ (1981 - 1982) với bài Đợi mưa trên
đảo Sinh Tồn.
• Giải thưởng Báo Người giáo viên nhân dân (1987)

• Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật (đợt I năm 2001) với tập
thơ Góc sân và khoảng trời.
1.2. Về tập Góc sân và khoảng trời
Theo Trần Đình Sử, thế giới nghệ thuật chính là “khái niệm chỉ tính chỉnh thể của
sáng tác nghệ thuật (tác phẩm, sáng tác của một tác giả, trào lưu) thịnh hành trong nghiên
cứu văn học hiện đại) ” [16;1660].
Như vậy, thế giới nghệ thuật là sản phẩm, là kết quả của sự sáng tạo của tác giả chỉ
có trong tác phẩm nghệ thuật.
Góc sân và khoảng trời là một chỉnh thể nghệ thuật có cấu trúc riêng, quy luật riêng
với những cảm nhận của tác giả về thiên nhiên ở nông thôn, về cuộc sống của người nông
dân, các anh bộ đội, các em thiếu nhi,… Tiếp cận thế giới nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa
trong Góc sân và khoảng trời là tiếp cận hệ thống nghệ thuật hồn chỉnh gồm hai yếu tố
nội dung và hình thức thống nhất với nhau. Từ sự tiếp cận đó, ta sẽ khám phá được tư duy
nghệ thuật và những sáng tạo độc đáo của nhà thơ nhi đồng Trần Đăng Khoa.
Tập thơ Góc sân và khoảng trời được Trần Đăng Khoa sáng tác từ năm 1966 -1973
được Nhà xuất bản Văn học phát hành vào năm 2006 gồm 142 bài, trong đó có 9 bài được
viết vào năm 1974.
Góc sân và khoảng trời được sáng tác trong những năm tháng dầu sôi lửa bỏng của
cuộc kháng chiến chống Mĩ nên chứa đựng rất nhiều yếu tố của thời đại. Trần Đăng Khoa,
với lòng căm thù giặc sâu sắc, đã tố cáo tội ác của giặc nhưng không phải bằng việc kể ra
những sự kiện, thống kê những con số như một nhà sử học mà như một nhà thơ với những
vần thơ “mạnh hơn những tiếng bom”.
Cảm hứng chủ đạo trong tập thơ là tình cảm của Trần Đăng Khoa dành cho quê
hương, đất nước, con người Việt Nam. Đó là tình cảm u thương, gắn bó, tự hào, lạc quan
và tin tưởng vào ngày toàn thắng của cách mạng. Tập thơ còn thể hiện một năng lực quan
sát rất nhạy bén của Trần Đăng Khoa đối với những cảnh vật, cuộc sống ở nơng thơn. Tuy
cịn nhỏ tuổi nhưng Trần Đăng Khoa đã biết sử dụng nhiều cách biểu hiện khác nhau trong
tập thơ để khắc họa, miêu tả thế giới với những sự vật vô cùng phong phú, đa dạng và sinh
7

động: nghệ thuật tả cảnh, ngơn ngữ chính xác, gợi cảm khiến hình ảnh quen thuộc trở nên
độc đáo và giọng thơ vừa hồn nhiên, trong sáng lại vừa triết lí, sâu sắc. Tất cả những gì
Trần Đăng Khoa nhắc đến trong thơ không xa lạ, cao siêu mà ngược lại, rất gần gũi, quen
thuộc, thân thương. Gần gũi, quen thuộc đến mức chúng ta không để ý, không nghĩ rằng
trăng, cây lúa, con trâu, con mèo, cánh cò, những đồ vật trong nhà… lại có thể viết thành
thơ với những nét vơ cùng độc đáo của nó. Trần Đăng Khoa, với đôi mắt trẻ thơ, với tài
năng thiên bẩm cùng với sự học tập, lao động, sáng tạo nghiêm túc đã viết nên những vần
thơ thật hay. Trải qua gần nửa thế kỉ mà tập thơ của một em nhỏ Trần Đăng Khoa vẫn
được đánh giá là hay, là có ý, có tình. Đây là trường hợp hiếm hoi của nền văn học nước ta
từ trước đến nay.
Với phạm vi nghiên cứu của một khóa luận đại học, chúng tôi xin phép chỉ đi sâu
vào hai vấn đề: nguồn cảm hứng dào dạt làm nên Góc sân và khoảng trời và một số hình
thức biểu hiện đặc sắc làm nên Góc sân và khoảng trời.
2. Những yếu tố hình thành và phát triển hồn thơ Trần Đăng Trần Đăng Khoa
Bất kì một sự thành danh ở lĩnh vực nào cũng phải có sự đóng góp của các nhân tố
khách quan bên cạnh tài năng của chủ thể. Trần Đăng Khoa, sẽ không phải là một trường
hợp ngoại lệ. Vậy, những nhân tố nào đã góp phần hình thành và phát triển hồn thơ Trần
Đăng Khoa, một hiện tượng nổi bật đến mức Trần Đăng Xuyền đã ca ngợi không tiếc lời là
hiện tượng “vơ tiền khống hậu của nền văn học Việt Nam” ? [14;16].
2.1. Dòng sữa văn học dân gian của quê hương
Tuổi thơ của Trần Đăng Khoa gắn bó máu thịt với thơn Điền Trì, xã Quốc Tuấn một làng q ven bờ sơng Kinh Thầy. Chính cái cảnh sắc quê hương với hương đồng gió
nội, tấm chân tình, mộc mạc của những người dân ở nơng thôn Bắc bộ đã tạo môi trường
thuận lợi để hồn thơ Trần Đăng Khoa đâm chồi, nảy lộc, đơm hoa, kết trái.
Cũng như bao trẻ em khác, ngay từ khi cịn trong nơi, Trần Đăng Khoa đã được
ni dưỡng bằng những dòng sữa ngọt ngào của văn học dân gian qua những điệu chèo
Lưu Bình- Dương Lễ, Quan âm Thị Kính…của bà ngoại, qua những lời kể về tích Hồng
Trừu, Tống Trân - Cúc Hoa… của mẹ. Đặc biệt hơn, mẹ của Trần Đăng Khoa có thể đọc
ngược Truyện Kiều.
2.2. Truyền thống gia đình

Trần Đăng Khoa xuất thân trong một gia đình có truyền thống Trần Đăng Khoa
bảng và văn học. Nguyễn Hà (ông bác của Trần Đăng Khoa) kể: “Có năm, triều Cảnh
Thịnh, trong Lục bộ mà mấy anh em họ Trần - các cụ tổ Trần Đăng Khoa - đã chiếm bốn,
trong đó, cụ Trần Nhuận Minh Phủ là nhà thơ” [8; 217].
Từ đó đến đời cha Trần Đăng Khoa thì khơng thấy xuất hiện trên văn đàn. Đến đời
Trần Nhuận Minh (anh ruột Trần Đăng Khoa) đã có năng khiếu làm thơ văn nhưng khá
khiêm nhường, bật lên trong thời kì đổi mới mà sau này trong một cuộc trả lời phỏng vấn
với báo chí, Trần Đăng Khoa đã cho đó là một sự “lột xác”. Và đến Trần Đăng Khoa thì
8


đột ngột xuất hiện một giọng thơ mới “hồn nhiên, trong trẻo đến mức khó tin” [14; 16].
Thời ấy, người ta liên tục kéo đến nhà xem cho biết mặt mũi đứa trẻ ấy ra sao, có giống
như người bình thường khơng. Thậm chí, có một số nhà xuất bản đã cử hẳn người đến nhà
Trần Đăng Khoa trong thời gian dài để kiểm chứng sự thật tài năng của cậu bé Khoa
(Nguyễn Nghiệp đã theo lời Bộ trưởng Nguyễn Văn Huyên đến nhà Trần Đăng Khoa cùng
sống, cùng đi cất vó, câu cá, cùng đến trường, cùng dự các buổi sinh hoạt…và chứng kiến
những vụ sát hạch của các thầy ở ty giáo dục Hải Hưng và các vị khách vãng lai). Rồi tất
cả đều công nhận “thần đồng thơ Trần Đăng Khoa” là sự thật chứ không phải là tin đồn.
2.3. Ảnh hưởng từ các nhà thơ, văn bậc thầy
Một điều may mắn là trong quá trình sáng tác, Trần Đăng Khoa đã được gặp và tiếp
xúc với các bậc thầy văn thơ như: Tố Hữu, Huy Cận, Tơ Hồi, Chế Lan Viên,… Những
nhà văn, nhà thơ ấy đã dìu dắt rất tận tình để Trần Đăng Khoa vượt qua sự ấu trĩ mà phát
triển tư duy nghệ thuật, nhanh chóng trưởng thành trong việc sáng tác thơ. Đặc biệt hơn,
ngay từ năm 1968, sau khi gặp nhà thơ Xuân Diệu, Trần Đăng Khoa mới có ý thức được
sự vất vả của việc làm thơ. Đó khơng phải là một cuộc rong chơi nhàn nhã mà đó chính là
“một công việc sáng tạo cực nhọc, nếu không muốn nói là nghề lao động khổ ải”. Trần
Đăng Khoa đã hiểu đựơc rằng: Thơ cần có tính chân thực nhưng không phải là sự sao chép
nguyên vẹn, thô thiển mà phải được sáng tạo một cách công phu, linh hoạt. Hầu như, các
bài viết của Trần Đăng Khoa đều được nhà thơ Xuân Diệu đọc trước và đóng góp ý kiến.

Trong cuộc đời sáng tác, Trần Đăng Khoa chịu ảnh hưởng sâu sắc của người thầy nghiêm
khắc này.
2.4. Sự động viên, giúp đỡ của gia đình và thầy cơ, bạn bè
Từ khi biết đọc, biết viết, Trần Đăng Khoa đã hết sức tận dụng tủ sách của anh Trần
Nhuận Minh. Anh là người rất thích làm thơ, ham đọc sách. Anh đã tạo cho mình một “thư
viện nhỏ” ở trong nhà. Trong “thư viện” ấy, có rất nhiều sách như: Bỉ Vỏ (Nguyên Hồng),
Giông tố, Số đỏ ( Vũ Trọng Phụng), truyện ngắn của A. Sekhov, Đỏ và đen (Stendhal),…
Trần Đăng Khoa đã đọc rất nhiều khi chỉ là học sinh cấp I, II. Bấy giờ, Trần Nhuận Minh
là một thầy giáo, một nhà thơ được nhiều người ngưỡng mộ ở vùng đất mỏ Hồng Gai. Trần
Đăng Khoa rất khâm phục tài năng “xuất khẩu thành thơ” của anh trai mình. Để bù đắp
những cái mình khơng được như thế, Trần Đăng Khoa đã bí mật làm rất nhiều bài thơ.
Người đầu tiên được thưởng thức thơ Trần Đăng Khoa là bé Thuý Giang. Được anh Trần
Đăng Khoa đọc thơ cho nghe, bé Giang rất thích và cứ đọc đi đọc lại cho bạn bè nghe. Khi
mọi người biết chuyện, hỏi ra thì mới biết những câu thơ đó là của Trần Đăng Khoa.
Và, một trong những nhân tố quan trọng góp phần làm cho thơ Trần Đăng Khoa
ngày một hay hơn chính là nhờ thầy cơ, bạn bè. Những người thầy, người bạn này đã hết
lòng động viên, khuyến khích và bình phẩm, sửa chữa thơ Trần Đăng Khoa. Thầy giáo Lê
Thường (1) đã cho rằng chính tập thể đã phát hiện, cổ vũ và bồi dưỡng tài năng thơ Trần
Đăng Khoa.
9
(1) “Vai trò của tập thể thiếu niên xã Quốc Tuấn với năng khiếu thơ văn Trần Đăng Khoa”
(Tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 27, tháng 9/ 1973)


2.5. Thời đại kháng chiến chống Mĩ
Một điều không thể thiếu trong những những yếu tố làm nên những trang văn thơ có
giá trị cho đời là yếu tố thời đại mà tác giả đang sống (tất nhiên, tài năng của họ là chủ
yếu). Một Nguyễn Du sống trong xã hội phong kiến nhiễu nhương với những quan niệm
hẹp hòi đã để lại tác phẩm bất hủ là “Truyện Kiều”. Một Hồ Chí Minh trong những ngày
tháng bị giam cầm ở nhà tù Tưởng Giới Thạch chứng kiến nhiều sự bất cơng tàn bạo đã

viết nên “Ngục trung nhật kí”,… Chúng tôi không dám sánh Trần Đăng Khoa với Nguyễn
Du, Hồ Chí Minh,… mà chỉ muốn nói rằng, hồn thơ Trần Đăng Khoa được hình thành và
phát triển cũng là nhờ một phần vào yếu tố thời đại. Cuộc chiến tranh xâm lược của đế
quốc Mĩ đặt dân tộc ta trước những thử thách gay gắt. Đó là một thời đại mà vận mệnh của
đất nước, tự do và độc lập dân tộc đứng trước nguy cơ một mất một cịn. Đó là một thời đại
mà đời sống mà số phận của mỗi người phải gắn chặt với cuộc chiến đấu của dân tộc như
lời của Chế Lan Viên: “Những năm đất nước có chung tâm hồn, có chung khn mặt. Nụ
cười tiễn đưa con, nghìn bà mẹ như nhau”. Đó là một thời đại mà với tính chất gay go,
quyết liệt của cuộc chiến đấu chống Mĩ, dân tộc ta phải huy động và phát huy cao độ tất cả
sức mạnh vật chất và tinh thần, phải gắn kết tất cả lại với nhau, không phân biệt tầng lớp,
lứa tuổi, giới tính, tơn giáo,… để tiến hành cơng cuộc vệ quốc vĩ đại, khẳng định chính
nghĩa, tinh thần và sức sống bất diệt của đất nước và con người Việt Nam.
Trong thời “đất nước đứng lên” như thế, hồn thơ trẻ của Trần Đăng Khoa bỗng vụt
sáng như một hiện tượng lạ chưa từng có trong lịch sử văn học nước nhà. Hồn thơ đó đã
nói lên tiếng nói chung của cả dân tộc, được mọi người đồng tình, ủng hộ và ngưỡng mộ.
Tóm lại, nếu khơng có những yếu tố như trên thì hồn thơ của Trần Đăng Khoa sẽ
khơng được hình thành và phát triển. Hoặc là, nếu có hình thành và phát triển cũng khơng
thể gây được tiếng vang như ngày hôm nay.

10


CHƯƠNG II: GÓC SÂN VÀ KHOẢNG TRỜI - NHỮNG NGUỒN
CẢM HỨNG DÀO DẠT
1. Cảm hứng từ cảnh vật thiên nhiên và hình ảnh người nơng dân
Cũng giống như các cây bút thiếu nhi thời kháng chiến chống Mĩ, Trần Đăng Khoa
viết về nhiều đề tài mang âm hưởng thời đại: Lòng yêu mến và tự hào về đất nước anh
hùng, niềm kính yêu Bác Hồ, thương mến bộ đội, căm thù giặc, chán ghét chiến
tranh…Nhưng, khác với các bạn, Trần Đăng Khoa dành sự quan tâm đặc biệt cho cảnh sắc
quê nhà với những bài thơ viết về góc sân, khoảng trời, cánh đồng, dịng sơng,… nơi Trần

Đăng Khoa sinh ra và lớn lên để rồi đóng góp thêm cho nền thơ ca Việt Nam một “nhà thơ
mục đồng” (theo Nguyễn Đăng Mạnh). Có thể nói, những bài thơ viết về nơng thơn đã góp
phần tạo nên phong cách nghệ thuật của thơ Trần Đăng Khoa ngay từ thuở nhỏ.
Viết về nông thôn Bắc bộ, trước Trần Đăng Khoa đã có các nhà thơ tiền bối:
Nguyễn Khuyến - nhà thơ của làng cảnh Việt Nam, Nguyễn Bính - nhà thơ chân quê, Anh
Thơ – người đã vẽ nên “bức tranh quê” bằng thơ, Đoàn Văn Cừ - ca sĩ của đồng quê,…
Vậy mà khi đánh giá về thơ Trần Đăng Trần Đăng Khoa viết về làng quê, Nguyễn Đăng
Mạnh đã đặt Trần Đăng Khoa chỉ ở sau tên Nguyễn Khuyến. Nghĩa là, thơ Trần Đăng
Khoa viết về nông thôn được đánh giá cao hơn các nhà thơ cịn lại? Ơng cho rằng: Những
nhà thơ của phong trào Thơ Mới (1930 – 1945) viết về nông thôn nhưng thực ra, chỉ mới là
sự vay mượn đề tài, cảm xúc chứ thực tế họ chưa nhập thân vào hiện thực đó. Nhận định
này có phần chủ quan của nhà phê bình. Chúng ta có thể đồng tình hoặc khơng đồng tình.
Mỗi người có một cảm nhận riêng khi thưởng thức văn học. Người viết nêu ra chỉ để nhấn
mạnh rằng những bài thơ viết về quê hương trong Góc sân và khoảng trời rất chân thực,
chan chứa, dào dạt niềm yêu thương và nghệ thuật cũng không kém phần sắc sảo, dù tác
giả của các bài thơ đó cịn rất ít tuổi.
Cảm hứng về quê hương trong tập Góc sân và khoảng trời là cảm hứng về cảnh vật
thiên nhiên và cuộc sống của những người dân lao động nghèo ở nông thôn.
1.1. Cảnh vật thiên nhiên
Đây là mảng đề tài được Trần Đăng Khoa thể hiện nhiều nhất trong thơ mình. Là
một người con được sinh ra và lớn lên ở nơng thơn nên Trần Đăng Khoa có tấm lịng u
thương, gắn bó sâu nặng đối với thơn Điền trì, xã Quốc Tuấn. Trước khi đi tìm những nét
đẹp của thiên nhiên trong thơ Trần Đăng Khoa, ta nên biết nhà thơ được mệnh danh là
“thần đồng” đã bắt đầu sự nghiệp sáng tác như thế nào.
Bài thơ đầu tiên của Trần Đăng Khoa là “Con bướm vàng”. Con bướm vàng hiện ra
rất thật và sống động với đôi cánh chập chờn. Lúc ấy, Trần Đăng Khoa đang ngồi đun bếp.
Nhìn thấy cánh bướm, Trần Đăng Khoa đã đuổi theo hệt như một thi nhân xúc động trước
cái đẹp và muốn nắm bắt cho kì được khoảnh khắc tuyệt vời này. Kết quả của việc chạy
theo chú bướm ấy là nồi cơm bị trương, Trần Đăng Khoa bị mẹ mắng. Trần Đăng Khoa chỉ
11

đứng im, không dám bảo là tại làm thơ. Cánh bướm vàng ấy bay là một hoạt động bình
thường như các lồi vật khác vận động, bắt mồi,... lại chính là tác nhân khơi dậy một hồn
thơ còn đang ẩn giấu bên trong một thân hình bé con của cậu bé lớp một. Hồn thơ Trần
Đăng Khoa đi lên từ bài thơ đầu tiên “Con bướm vàng” là như vậy đó. Mãi sau này, Trần
Đăng Khoa mới tiết lộ ban đầu viết là “Con bướm vàng – Bay nhẹ nhàng – Trên bờ rào…”
Trần Đăng Khoa thấy gì ghi nấy, hoàn toàn chưa biết thế nào là ý đồ nghệ thuật. Con
bướm vàng chao trên bờ rào là thật chứ khơng phải là bờ cỏ. Làm gì có “bờ cỏ” ở vườn
nhà. Người dân quê, nhất là những người ở miền Bắc đời sống rất khó khăn, chủ yếu là
trồng trọt nên họ rất quý đất, có miếng nào là tận dụng cho bằng hết, dù chỉ miếng đất cạnh
chân rào, hay ô đất bé bằng bàn tay bên vại nước, khơng trồng cây thì họ cũng gieo một ít
rau thơm hay rau húng láng.
Từ sự gắn bó, từ lịng yêu thương cảnh sắc thiên nhiên của quê nhà, Trần Đăng
Khoa đã đưa vào thơ mình những hình ảnh hết sức quen thuộc của làng quê Việt Nam. Đọc
thơ Trần Đăng Khoa, không chỉ các em nhỏ mà tất cả chúng ta đều nhận ra sự quen thuộc
ấy. Ở đâu mà chẳng có góc sân, cây trầu, khoảng trời, cánh đồng, cánh cị bay,… Ở đâu mà
chẳng có chẳng có trò chơi thả diều, chọc ếch, câu cá, … Những hình ảnh đó trong cái nhìn
trong trẻo, tinh khiết của trẻ thơ bỗng trở nên có hồn, có thần và đầy chất thơ. Tuy giống
đấy mà lại khác đấy. Khác bởi cảm nhận của mỗi người không ai giống ai. Đối với một số
người, cây bàng, cây dừa, cây lựu, vườn cải hay chiếc máy cày, cái nồi đồng, cây chổi,…
chỉ là những cây, những đồ vật vô tri vô giác. Nhưng đối với Trần Đăng Khoa tất cả là bạn
bè, tất cả đều có hồn, có hành động, tất cả đều ngộ nghĩnh, đáng yêu.
Cảnh sắc làng quê trong thơ ca cách mạng Việt Nam hiện đại thường được miêu tả
và cảm nhận trong dáng vẻ của làng quê nông nghiệp cổ truyền. Nguyễn Duy đã viết bài
thơ “Hơi ấm ổ rơm” làm cho chúng ta rất xúc động bởi khi đọc lên, từ những dòng thơ tỏa
ra một sự ấm nồng lạ lùng làm cho những ai đang sống ở quê hương thì càng thêm yêu
mến, những ai đang xa q thì nhớ thương da diết nơi chơn nhau cắt rốn của mình:
Hạt gạo ni hết thảy chúng ta,
Riêng cái ấm nồng nàn như lửa.

Cái mộc mạc lên hương của lúa,
Đâu dễ chia cho tất cả mọi người.
Xuân Quỳnh cũng có cùng cảm xúc như thế trong Cỏ dại:
Trong cuộc đời bình yên tự ngàn xưa,
Gần gũi nhất vẫn là cây lúa.
Trần Đăng Khoa của chúng ta chưa từng trải nghiệm trong cuộc sống nhưng đã có
bài thơ mà nhiều người nằm lịng:
Hạt gạo làng ta
Có vị phù sa
Của sông Kinh Thầy
12


Có hương sen thơm
Trong hồ nước đầy...
(Hạt gạo làng ta)
Khơng một chút cầu kì mà rất chân thật. Dưới sự khắc nghiệt của khí hậu, những
con vật, cỏ cây như ngừng hoạt động trong khi con người vẫn phải đối mặt:
Giọt mồ hôi sa
Những trưa tháng sáu
Nước như ai nấu
Chết cả cá cờ
Cua ngoi lên bờ
Mẹ em xuống cấy…
Sinh ra và lớn lên ở nơng thơn, gắn bó với ruộng đồng nên hơn ai hết, Trần Đăng
Khoa hiểu rằng hạt gạo trong cuộc sống có một vị trí vơ cùng quan trọng. Trong những
năm tháng chiến tranh thì giá trị của nó càng tăng lên gấp bội. Để có được hạt gạo, người
nông dân đã rất vất vả, phải “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời”. Và như đã nói, trong
chiến tranh thì có biết bao người nơng dân đang làm đồng đã chết vì bom Mĩ. Thế nên, hạt
gạo “gửi ra tiền tuyến – gửi về phương xa” lại kết tinh thêm tình cảm thiết tha, sâu nặng

của hậu phương đối với tiền tuyến. Tố Hữu khi nhận định về thi ca, đã viết: “Bài thơ hay
làm cho người ta khơng thấy câu thơ, chỉ cịn cảm thấy tình người”. Với bài thơ này, Trần
Đăng Khoa đã làm cho chúng ta cảm nhận được tình người đó. Trần Đăng Khoa đã khiêm
nhường cho rằng bài thơ của mình hay là nhờ được nhạc sĩ Trần Viết Bính phổ nhạc.
Khơng khó khăn để tìm ra những em bé có những câu, những ý như Trần Đăng Khoa viết
“hạt gạo làng ta” nhưng mãi mãi chúng ta sẽ khơng tìm được ai khác ngoài Trần Đăng
Khoa với câu “hạt vàng làng ta”.
Cánh đồng làng Điền Trì cũng được Trần Đăng Khoa nói đến. Đó là nơi sản xuất,
trồng trọt của xóm làng. Đó là nơi tuổi thơ để mặc cho cánh diều thỏa sức tung bay. Ngày
ngày đứng trước sân nhà nhìn thấy cánh đồng nên nó trở nên quen thuộc với tất cả những
người nơi đây. Riêng Trần Đăng Khoa với giác quan tinh tế, nhạy cảm đã phát hiện:
Cánh đồng làng Điền Trì
Sớm nay sao mà rộng
Sương tan trên mũi súng
Trên sừng trâu cong veo
(Cánh đồng làng Điền Trì)
Trần Đăng Khoa ngạc nhiên trước sự đổi thay cánh đồng bởi sau khi gặt hái xong
thì người dân bắt đầu cấy mạ cho một vụ mùa khác. Từ một cánh đồng chỉ trơ gốc rạ nay
bỗng nhiên tươi màu xanh của mạ trong sương sớm chưa tan. Hình ảnh đơn sơ làm sao mà
cũng đẹp làm sao. Trong con mắt yêu thương thì tất cả sự vật đều trở nên đáng yêu, cho dù
sự vật đó đối với người khác là bình thường.
13


Bên cạnh góc sân, cánh đồng thì dịng sơng Kinh Thầy là nơi Trần Đăng Khoa hết
lịng thương mến. Chính dịng sơng này đã tắm mát cho Trần Đăng Khoa. Chính dịng sơng
này đưa nước vào tưới mắt cho đồng ruộng, cây trái. Sông Kinh Thầy trong thơ Trần Đăng
Khoa có “Hàng chuối lên xanh mướt – Phi lao reo trập trùng”. Vậy thơi, nhưng người đi
xa vẫn nhớ hồi, vẫn mong có ngày được trở về đi dọc bờ sơng, vùng vẫy trong dịng nước
mát như thuở ấu thơ.

Thiên nhiên trong thơ Trần Đăng Khoa cịn có cả thế giới loài vật, đồ vật. Chúng
hiện ra với một dáng vẻ vô cùng sinh động, đáng yêu. Trần Đăng Khoa có thể trị chuyện
thân mật với con trâu – người bạn vô cùng thân thiết của nông dân:
Trâu ơi, ăn cỏ mật
Hay là ăn cỏ gà
Đừng ăn lúa đồng ta…
Trâu ơi, uống nước nhá…
Trâu cứ chén cho no
Ngày mai cày thật khỏe
Đừng lo đồng nứt nẻ…
(Con trâu đen lông mượt)
Những con vật trong thơ của một em bé đều có những nét đáng yêu: con mèo (Đánh tam
cúc), con gà (Nói với con gà mái, Ị ó o…), con chó (Sao khơng về Vàng ơi), chim (Tiếng
chim chích chịe, con chim hay hót),... Trong bài Buổi sáng nhà em, tất cả hiện lên thật sinh
động trong cái nhìn và sự liên tưởng của trẻ thơ. Mèo dậy rửa mặt trong tư thế hết sức đỏm
dáng “cái tay rửa mặt, cái đầu nghiêng nghiêng”. Cái Na, cu Chuối nghịch ngợm đứng vỗ
tay cười. Chị Tre “chải tóc bên ao”, nàng Mây thì “ghé vào soi gương” trong khi bà Sân đã
“vấn chiếc khăn hồng đẹp thay” từ khi “Ông trời nổi lửa đằng đơng”.
Con người và sự vật gắn bó, giao hịa với nhau, cùng nhau bắt đầu ngày mới. Khơng
chỉ riêng nhà Trần Đăng Khoa mà mọi nhà đều như thế, tất cả tạo nên một khơng khí nhộn
nhịp, sơi động. Bài thơ mang đậm nét hồn nhiên, trẻ thơ đã làm cho chúng ta vừa đọc vừa
nở nụ cười trên mơi. Cười vì khơng ngờ sự liên tưởng, ví von của một em nhỏ lại hay và
đúng bản chất của sự vật như thế. Cười vì đọc bài thơ này ta như sống dậy một cảm giác
yêu mến cuộc sống lạ lùng. Chợt nhận ra những ngây thơ, hồn nhiên của tuổi thơ đã rơi rớt
trên bước đường ta tìm kiếm cơng danh, địa vị. Tự nhủ lịng sáng mai sẽ dậy sớm để lắng
nghe âm thanh của cuộc sống…
Hình ảnh con cị từ lâu đã được thơ ca Việt Nam biểu hiện như là một dấu hiệu về
làng quê nông nghiệp với những con người lam lũ, vất vả nơi đồng ruộng mà hồn hậu,
trắng trong. Trong cảm nhận của Trần Đăng Khoa, con cị có lúc hư ảo như trong ca dao
thần thoại:

Xưa mẹ ru em
Cũng tiếng võng này
14


Cánh cò trắng muốt
Bay - bay - bay - bay...
(Tiếng võng kêu)
Nó cũng đáng thương, nhỏ bé trước cuộc đời:
Trong giấc mơ em
Có gặp con cị
Lặn lội bờ sơng
(Tiếng võng kêu)
Nhưng con cị ở đây có thêm những nét mới. Nó “đánh nhịp bay vào bay ra” như
những “chớp trắng trên sơng Kinh Thầy”. Nó khơng cịn đơn cơi một mình trong đêm tối
mà trong bầy đàn, trong số đơng và xuất hiện vào ban ngày, trong nắng đẹp của trời quê
yên ả. Và nếu trước kia tác giả dân gian thấy “con cị đi đón cơn mưa” trong “tối tăm mù
mịt” với vẻ cam chịu, thụ động, mệt mỏi, chẳng biết “ai đưa cị về” thì đối với Trần Đăng
Khoa:
Con cị
Trắng muốt
Bay ra đón cơn mưa...
Mừng đón cơn mưa
(Con cò trắng muốt)
Với một thái độ chủ động, tự tin, những con cò này trở thành tượng trưng cho tư thế
cứng cỏi, dũng cảm, cho tâm hồn trong trắng, thanh cao và ngay thẳng của con người, làng
quê Việt Nam đang vượt lên trên những thử thách khắc nghiệt. Nó góp phần làm cho thiên
nhiên ở làng quê Việt Nam tự ngàn xưa đã đẹp, hữu tình nay càng thêm đẹp, thêm hữu tình
hơn.
Đối với người lớn, thiên nhiên được miêu tả và cảm nhận chủ yếu bằng kinh

nghiệm, bằng lí trí và đơi lúc là cảm nhận bằng tâm trạng, nỗi niềm riêng của mình. Cịn
trẻ con thì khơng thế. Đối với chúng, thiên nhiên chứa đựng những điều kì diệu, bí ẩn, thú
vị và chúng rất muốn chiêm ngưỡng, khám phá. Chính thiên nhiên với tất cả sự phong phú,
đa dạng của những sự vật đã giúp cho trẻ em nhận thức, hình thành tư duy và từ đó phát
triển trí tưởng tượng, làm giàu tâm hồn của các em.
Các em sáng tác một cách ngẫu hứng, không chủ ý, không theo một đề tài nhất định.
Hãy đọc một số bài thơ của các em nhỏ, ta sẽ nhận ra một điều trùng hợp ngẫu nhiên là các
em miêu tả rất nhiều về thiên nhiên. Bên cạnh việc miêu tả, các em cảm nhận được sự thay
đổi của cảnh vật, thời tiết cho dù sự thay đổi đó rất nhỏ mà đôi khi chúng ta không để ý
đến.
Ánh trăng được Trần Đăng Khoa nhắc đến rất nhiều trong thơ mình (hơn 10 lần).
Trẻ em ở nơng thơn ngày ấy rất thích chơi trước sân nhà vào những ngày trăng sáng. Các
trị chơi mang đậm tính dân gian: xỉa cá mè, mèo đuổi chuột,… Với Trần Đăng Khoa,
15


trăng không chỉ là một người bạn thân thiết cùng em chơi, chia sẻ bao điều suy nghĩ mà
còn là một người bạn thơ. Vẻ đẹp của trăng làm cho mọi vật như lặng đi:
Hàng cây cau lặng đứng
Hàng cây chuối đứng im
Con chim quên không kêu
Con sâu quên không kêu
Chỉ có trăng sáng tỏ
Soi rõ sân nhà em…
(Trăng sáng sân nhà em)
Thực ra, chính Trần Đăng Khoa người đứng lặng trước ánh sáng huyền diệu ấy.
Trong tư thế đó, Trần Đăng Khoa cảm giác như tất cả mọi vật xung quanh cũng đều như
thế. Ánh trăng mênh mông, bát ngát như rải thảm xuống nhân gian làm rung động một tâm
hồn bé nhỏ. Khơng chỉ có một lần mà còn nhiều lần khác nữa: Tiếng đàn bầu và đêm
trăng, Trông trăng, Trăng ơi… từ đâu đến... Trăng gợi cho Trần Đăng Khoa biết bao liên

tưởng, so sánh, mỗi liên tưởng, so sánh là một điều bất ngờ, thú vị, ngộ nghĩnh mà lại rất
hợp với trẻ con:
Trăng như cái mâm con
Ai treo ơng cao thế
Ơng nhìn đàn em bé
Muốn khoe cái mặt trịn
(Trơng trăng)
Trăng hồng như quả chín
Lửng lơ trước sân nhà…
Trăng trịn như mắt cá
Khơng bao giờ chớp mi
Trăng bay như quả bóng
Bạn nào đá lên trời…
(Trăng ơi… từ đâu đến)
Đó là những lúc trăng trịn. Cịn khi trăng khuyết thì:
Ơng trăng cười những lợi
Răng chẳng chiếc nào cịn
(Trăng đầu tháng)
Khơng chỉ có trăng mà tất cả cảnh vật ở làng quê ấy đều gợi cho chúng ta một cảm
giác thanh thản, bình yên khi đọc lên những vần thơ được viết từ tâm hồn tinh tế, nhạy
cảm, sâu sắc của Trần Đăng Khoa. Nhà thơ nhỏ này khơng chỉ quan sát mà cịn hịa lịng
mình với thiên nhiên nên lắng nghe được mọi âm thanh, phát hiện được sự vận động của
sự vật như trong bài Chớm thu:
Nửa đêm nghe ếch học bài
16


Lưa thưa vài hạt mưa ngoài hàng cây
Nghe trời trở gió heo may
Sáng ra vại nước rụng đầy hoa cau.

Dường như thời khắc nửa đêm gây cho người ta niềm xúc động mạnh mẽ. Lúc này
con người sẽ được trở về sống với chính mình chứ khơng phải cho kẻ khác. Và, chỉ những
người nào có những nỗi niềm, trăn trở mới phải thức đến lúc này. Chú bé Trần Đăng Khoa,
có lẽ, chỉ giật mình thức giấc nhưng trong cái se lạnh của gió heo may cùng tiếng mưa khẽ
rơi và hương thơm thoang thoảng của hoa cau đã không tài nào ngủ tiếp được. Cảnh vật
thiên nhiên đã khơng vận động, biến đổi một mình mà cịn có một con người bé nhỏ đang
lặng theo dõi. Nằm trong nhà mà nghe được nhiều sự vật như thế, hẳn khơng chỉ Trần
Đăng Khoa có thính giác tinh nhạy mà chính là nhờ vào vốn hiểu biết của mình. Kiểu mưa
nhẹ nhàng điểm xuyết thêm cái rét mướt của gió heo may báo hiệu một mùa Đơng sắp đến
chỉ có ở đồng bằng Bắc bộ mà thôi. Một bài thơ ngắn nhưng nắm bắt được khoảnh khắc
tuyệt vời của đất trời. Em nhỏ sống ở miền Nam không thể viết được những câu thơ như
thế.
Trần Đăng Khoa còn nghe được rất nhiều âm thanh mà không phải ai cũng nghe
được nếu như khơng có sự tinh nhạy của giác quan, đặc biệt là tâm hồn yêu thiên nhiên sâu
đậm:
Tiếng sương đọng mật
Đọng mật trên cành tre
Nghe ri rỉ tiếng sâu
Nó đang thở cuối tường
Nghe rì rầm rặng chuối
Há miệng địi uống sương
(Nửa đêm tỉnh giấc)
Đọc những câu như thế, chúng tôi không thể không xuýt xoa bởi phát hiện tinh vi
của Trần Đăng Khoa và tự nhủ: Thì ra giọt sương, rặng chuối, sâu cũng có âm thanh nữa
đấy. Nhưng chắc gì chúng ta nghe được nếu khơng có một tâm hồn như Trần Đăng Khoa.
Cái tài, cái tình của Trần Đăng Khoa còn thể hiện ở việc cảm nhận được một âm thanh mà
mình khơng thể gọi tên, và khơng biết có thực hay khơng:
Một tiếng gì khơng rõ
Xơn xao cả đất trời…
Sẽ không quá lời khi Dương Thu Hương đã mượn lời của Pautôpxki nhận xét về

Anđecxen để nói tâm hồn nhạy cảm của Trần Đăng Khoa: “ Có tài nhìn thấy trong đêm tối
tiếng quang xa của tường vi giống ánh lấp lánh của đêm trăng, (…) có tai nghe thấy tiếng
càu nhàu của một gốc cây bị dẫn lưu cữu trong rừng” [11;110].
Nếu như ở bài Chớm thu và Nửa đêm tỉnh giấc, tác giả đã gợi cho chúng ta một
không gian, thời gian thật thơ mộng, bình n của làng q thì ở bài Ị ó o… là một cảnh
17


ồn ào, náo nhiệt của làng quê vào buổi sớm: Tiếng gà – Giục quả na – Mở mắt – Tròn xoe
- Giục hàng tre – Đâm măng – nhọn hoắt – Giục buồng chuối – Thơm lừng – Trứng cuốc –
Giục hạt đậu – Nảy mầm – Giục bông lúa – Uốn câu – Giục con trâu – Ra đồng – Giục
đàn sao – Trên trời – Chạy trốn,… Tất cả như hối hả, như bừng tỉnh sau một giấc ngủ.
“Tiếng gà đánh tan âm khí nặng nề, ở hồn cảnh nước ta đang có giặc Mĩ xâm lược…”
(Một em nhỏ làm thơ – Xuân Diệu). Tiếng gà như một hiệu lệnh báo hiệu cho một ngày
mới bắt đầu, sự vật thì sinh sơi, nảy nở, chuyển đổi liên tục cịn con người thì lao động sản
xuất phục vụ cho công cuộc vệ quốc vĩ đại. Nhịp điệu bài thơ thật sơi nổi, rộn ràng như
chính cuộc sống của những năm tháng chống Mĩ “tất cả tất cả cho tiền tuyến”.
Người đọc thích và khen ngợi thơ Trần Đăng Khoa không chỉ ở cách miêu tả thật
hay, chân thật mà cịn ở chỗ các sự vật đều có hồn, đều biến chuyển, vận động như con
người. Trẻ em thường lầm tưởng những điều chúng trông thấy thực sự và những điều
chúng tưởng tượng từ thực tế ấy. Bởi thế, thơ của chúng miêu tả về sự vật vừa quen mà
cũng vừa lạ lùng, ngộ nghĩnh, đáng yêu. Những chuyển đổi âm thầm của vạn vật được
Trần Đăng Khoa cảm nhận một cách tinh tế: trời trở gió heo may, sắp mưa, tiếng gió trở
mình trăn trở trong đêm thu, nhịp thở của cái ngõ nhỏ, tiếng sâu, tiếng hạt sương đọng mật,
“tiếng cây lách cách đâm chồi” và tuyệt vời hơn nữa là tiếng rơi của chiếc lá đa “tiếng rơi
rất mỏng như là rơi nghiêng”. Câu thơ này đã được mọi người hết lời khen ngợi. Nghiêng
gợi tả hình dáng nhiều hơn nên khi mới đọc ta cứ nghĩ rằng người viết đã trông thấy chứ
không phải nghe thấy.
Đọc thơ Trần Đăng Khoa, ta như được sống với những hình ảnh dung dị nhất về
một miền quê yên bình, ấm áp tình người. Tất cả những sự vật, sự việc, con người dưới

con mắt trẻ thơ thông minh, đầy sáng tạo đã đi vào thơ đong đầy kỉ niệm. Một phút đứng ở
bờ ao nhìn hoa khế rụng, nghe tiếng chim hót, một lần sang nhà bạn thấy chú bù nhìn, một
mầm hoa dại ven đường,… cũng gợi cho Trần Đăng Khoa niềm thương mến thiết tha. Tất
cả hồn quê được Trần Đăng Khoa lưu giữ bằng thơ để những ai mỗi khi nhớ quê hương
đọc lên cảm thấy mình đã tìm được một đồng hương, một tri âm.
Viết về thiên nhiên thành công như thế, phải thừa nhận rằng bên cạnh tâm hồn, tài
năng của mình Trần Đăng Khoa còn học tập rất nhiều từ văn học dân gian và các nhà văn,
nhà thơ bậc thầy. Những học tập đó được vận dụng một cách linh hoạt, sáng tạo. Trong bài
Đám ma bác Giun ta thấy thấp thống hình bóng ca dao:
Con cị mắc dị mà chết
Mẹ con bìm bịp đổ thóc nếp ra xay
Cà cuống uống rượu la đà
Con cóc, con ngóe nhảy ra chia phần
Từ nhà văn Tơ Hồi, Trần Đăng Khoa đã học để viết “Bờ tre vẫn chú dế mèn vuốt
râu” (Gửi bạn Chi-lê) dựa vào “Dế mèn phiêu lưu kí” và “Hạt mẩy uốn cong – Chim ngói
bay theo đàn” dựa vào đoạn văn “Tháng năm chim gáy đi ăn đôi, tháng mười chim gáy về
18


theo đàn”. Từ nhà văn Anđecxen, Trần Đăng Khoa viết “Chim co chân ngủ - Lim dim cành
tre” dựa vào hình ảnh con cị “đứng một chân vững ra phết”, “Cơ gió chăn mây trên đồng”
dựa vào hình ảnh của cô bé chăn cừu trong truyện. Từ nữ sĩ Anh Thơ, Trần Đăng Khoa
viết “Bố em đi cày về - Đội sấm – Đội chớp – Đội cả trời mưa” dựa vào bài Chiều xuân:
“Ngoài đường lội, một vài người về chợ - trĩu gánh hàng như trĩu cả quang mưa”.
1.2. Hình ảnh người nơng dân
Bên cạnh thiên nhiên thì con người cũng được Trần Đăng Khoa miêu tả chân thực,
sinh động. Chủ yếu là những người nông dân với đời sống nhọc nhằn, vất vả mà tâm hồn
trong trắng, mộc mạc và giàu nghĩa tình.
Người nơng dân mà Trần Đăng Khoa gần gũi và yêu thương nhất chính là bố mẹ
của mình. Là con nhà nơng, Trần Đăng Khoa am hiểu tường tận công việc bố mẹ làm hàng

ngày. Những vần thơ em viết về bố mẹ cũng chính là viết về người nơng dân nói chung ở
q hương mình.
Hạt gạo làng ta như một khúc hát yêu thương, ca ngợi những người nông dân. Ai
cũng biết rằng để có được hạt gạo thì người nơng dân phải làm lụng rất vất vả: “ Giọt mồ
hôi sa – Những trưa tháng sáu –Nước như ai nấu – Chết cả cá cờ - Cua ngoi lên bờ - Mẹ
em xuống cấy…”. Ta thấy có sự đối lập giữa hai hình ảnh Cua ngoi lên bờ và Mẹ em xuống
cấy. Từng nhánh mạ tươi non, thẳng đều tăm tắp đều có giọt mồ hôi của mẹ nhỏ xuống.
Người viết sống ở miền Nam, quanh năm đối mặt với cái nóng cứ ngỡ rằng miền Bắc cũng
chẳng hơn gì. Nhưng khi đọc bài Ao nhà mùa hạn mới biết mình đã sai:
Mùa mưa mà mưa chẳng đến
Đáy sâu nẻ toác khi nào
Rêu nằm mơ những sấm sét
Rồi khô trên cọc cầu ao…
Cái nắng như muốn hủy diệt tất cả. Rêu là loại thực vật dễ sống, chỉ cần không khi
hơi ẩm cũng đủ để chúng tồn tại. Thế nhưng thời tiết khắc nghiệt, mưa chỉ còn là niềm mơ
ước. Và chúng đã chết khơ. Trong khi đó con người, nhất là người nông dân vẫn phải ra
đồng lao động. Người đọc như được Trần Đăng Khoa truyền sang nỗi thấm thía, xúc động
mạnh mẽ xen lẫn cảm thông, biết ơn những con người ngày đêm lao động, cống hiến thầm
lặng cho cuộc sống này. Những câu thơ “chạm vào bản chất của nông dân quê hương”
[14; 19]. Giọt mồ hôi gợi cho ta liên tưởng đến câu ca dao:
Cày đồng đang buổi ban trưa
Mồ hơi thánh thót như mưa ruộng cày
Nếu như mẹ em đứng cấy bất chấp cả cái nắng gay gắt, dữ đội của mùa hè Bắc bộ
thì bố em là người hùng trong cơn mưa: “Bố em đi cày về - Đội sấm – Đội chớp – Đội cả
trời mưa…”. Bức chân dung của người nông dân không bị mưa gió làm nhạt nhịa mà ngời
sáng như một tâm điểm của đất trời. Nắng mưa hay thậm chí là những thiên tai nào khác là
điều mà người nông dân phải chống chọi, phải vượt qua. Sức mạnh của họ không phải là
19

sức mạnh thần thánh mà chính là sức mạnh đã trải qua những năm tháng lao động vất vả
cùng với niềm tin bất diệt: Cuộc kháng chiến của dân tộc ta sẽ chiến thắng, đất nước ta sẽ
thống nhất hoàn tồn. Niềm tin đó là động lực thúc đẩy họ lao động và chiến đấu trong lạc
quan. Trên cánh đồng lúc nào cũng có tiếng nói, tiếng cười:
Nơi này mấy bác cày
Đâu nghiêng nghiêng chiếc nón…
Nơi kia là mấy chị
Thì thịm tát gầu dai…
Nơi ấy mấy cơ cấy
Ngửa tay phí mặt trời
Mạ bén hàng thẳng đứng
Hồn nhiên trong tiếng cười
(Cánh đồng làng Điền Trì)
Đời sống tinh thần của người nơng dân rất đơn giản, bình dị. Niềm vui của họ là
niềm vui được lao động, được cống hiến, được gặt hái những bông lúa vàng tươi sau một
vụ mùa:
Chị chủ nhiệm rũ rơm
Anh dân quân đập lúa
Thóc nở bung như sao
Nhuộm vàng cả trời sao.
(Thơn xóm vào mùa)
Trần Đăng Khoa viết nhiều về người nông dân không chỉ trên đồng ruộng mà cịn
trên sơng nước, trong các cơng việc kiến thiết nước nhà. Đó là bác chài ngồi “bng câu
trong bóng chiều” (Bên sơng Kinh Thầy). Đó là các chị đi sửa đường hò vang theo từng
vòng bánh xe lăn trên đường (Chiếc ngõ nhỏ). Đó là các chị thanh niên xung phong (Đi tàu
hỏa). Đó là bác kéo xe chở vật liệu về xây dựng trường học (Lọc cà lọc cọc)… Người nông
dân trong thơ Trần Đăng Khoa là con người mới, tuy vất vả, khó nhọc nhưng năng động và
yêu đời, say mê nghệ thuật khác hẳn người nông dân lầm lũi trong ca dao xưa. Miền Bắc là
cái nơi văn hóa nghệ thuật, người dân xem sân khấu và âm nhạc là hơi thở, là lẽ sống của
mình. Thế nhưng kẻ thù đến, mang theo bom đạn ngày đêm gào thét. Tiếng đàn, tiếng hát,

những tuồng chèo,… bỗng trở nên quý báu, là niềm khao khát của con người Việt Nam.
Những khi đồn văn cơng đến làng thì vui như hội. Tất cả bà con đều tập trung quanh các
anh văn cơng Qn giải phóng để lắng nghe tiếng đàn, tiếng hát:
Chị dân quân lái máy cày
Ngón chân cái vết bùn non còn lấm
Cụ già mấy lần tiễn cháu con ra trận
Đông nhất là trẻ em lên chín, lên mười
Trong tiếng đàn bầu
20


Tất cả bỗng thành thi sĩ
(Tiếng đàn bầu và đêm trăng)
Cũng có khi làng tự tổ chức đêm văn nghệ. Thế là những nông dân lam lũ hàng
ngày bỗng trở thành diễn viên. Họ đã sống hết mình với vai diễn:
Kìa cơ Thị Mầu lên chùa
Đỏng đảnh dáng đi, mắt liếc
Ngắm cái tay cơ phẩy quạt
Tưởng mình sống đã trăm năm
(Cơ Thị Mầu)
Những người xem cũng chỉ biết có cơ Thị Mầu đỏng đảnh:
Người xem thoáng như quên chị
Chiều nay gánh lúa trên đồng
Tảo tần nuôi em, nuôi mẹ
Mười năm rịng rã chờ chồng…
Cả cuộc đời gắn bó với ruộng đồng, với lũy tre làng, cây đa, bến nước… nhưng khi
đất nước lâm nguy, họ sẵn sàng lên đường chiến đấu, khơng một chút đắn đo, do dự. Hình
ảnh chú dế mèn điềm nhiên vuốt râu (trong Gửi bạn Chi-lê) là tư thế của người nông dân
ung dung, sẵn sàng ra chiến trường chiến đấu bảo vệ từng tấc đất, ngọn rau cho q hương,
đất nước mình. Để rồi có người ngã xuống ở vùng đất xa xơi nào đó của Tổ quốc, có người

trở về với thân thể khơng còn nguyên vẹn, lại tiếp tục làm bạn với cái cuốc, cái cày, con
trâu, tiếp tục lao động, tiếp tục cống hiến. Ở thời kì sau (1975 đến nay), thơ của các em
thiếu nhi vẫn viết về thiên nhiên, về con người, nhất là những người thân xung quanh mình
nhưng khơng có được cái khơng khí khẩn trương, sơi nổi như Trần Đăng Khoa và các bạn
của mình đã viết trong thời đại kháng chiến chống Mĩ.
Tình cảm của con người và cảnh vật nơi đồng ruộng được Trần Đăng Khoa thẩm
thấu và đưa vào bài Khi mùa thu sang. Cảnh vật khơng lạ nhưng ăm ắp tình làm cho Trần
Đăng Khoa muốn kêu to lên “Thu sang rồi đấy! Thu sang!”. Chúng tôi nghĩ, thơ hay
không chỉ ở các con chữ đọc lên nghe mượt mà, êm dịu mà cốt ở cái tình của tác giả đối
với đối tượng được thể hiện. Nếu tác giả không xúc động, không có cái tâm mà chỉ muốn
phơ diễn sự lạ thì làm sao có thể thổi hồn vào các con chữ được? Chúng tôi rất tán đồng ý
kiến cho rằng Trần Đăng Khoa đã sáng tác “không chỉ bằng tâm hồn của một cậu bé lớn
lên cùng những trò chăn trâu, thả diều, bắt cá mà thực sự còn bằng máu thịt của người
nơng dân” [5; 153]. Ai đã hịa nhịp thở của mình với từng thay đổi rất nhỏ của của vạn vật
mới có thể cảm nhận được: “Mùi bùn đang ngấu – Mùi phân đang hoai – Vôi chưa tan hẳn
- Còn hăng rãnh cày…” để rồi say sưa, ngây ngất: “Trời đất đêm nay – Như chim mới hót
– Như rượu mới cất – Như mật mới đong… Thịt da ta cũng – Tỏa hơi ruộng đồng…”
(Hương đồng). Thiên nhiên và con người hòa làm một:
Đất trời cách một gang mây
21