Bài học Đạo đức Doanh nhân từ văn học dân gian

Bài học Đạo đức Doanh nhân từ văn học dân gian

Trong xã hội cổ truyền, trong cái gọi là dân, dân chúng, có các nhà Nho
bình dân (không tham chính), nông dân, thợ thủ công và người buôn bán
(đại đa số là buôn bán nhỏ). Quan niệm của người dân xưa về các nhà buôn
lớn và những người buôn bán nhỏ đuợc thể hiện một cách lưỡng phân qua
truyện dân gian, ca dao, tục ngữ và phong tục tập quán.
1. Những hình ảnh chưa đẹp về người buôn xưa
Trong truyện "Cái cân thuỷ ngân", tác giả dân gian kể rằng, có cặp vợ
chồng nhà buôn nọ người ta cho là có hồng phúc. Thực ra họ là phường
buôn gian bán lận. Họ chế ra một cái cân cán rỗng, trong đổ mấy giọt thuỷ
ngân, hai đầu bịt đồng, trông bề ngoài giống trăm nghìn cái cân khác. Thành
ra họ muốn cân già cũng được, muốn cân non cũng được. Cân già thì dốc
cán cân về phía quả cân, mấy giọt thuỷ ngân sẽ về phía ấy, cân non thì dốc
cán cân về phía đằng đĩa cân, mấy giọt thuỷ ngân sẽ chạy về phía này. Cũng
cái cân này khi bán hàng thì khác, mà khi mua hàng thì khác, bao giờ phần
lợi cũng thuộc về họ. Ai kêu ca, họ nói trơn như nước chảy: “Thì các ông
các bà cứ xem mặt cân. Nó có thiên vị ai đâu! Chúng tôi buôn bán ngay thật
chỉ lấy công làm lãi, chứ hay gì cái thói lừa đảo buôn năm bán mười. Tội để
cho ai? Giàu như thế có bền đâu!”.
Truyện "Con mụ Lường" khắc hoạ hình ảnh một người đàn bà gian xảo.
Bằng vẻ sang trọng, tốt bụng bề ngoài, mụ đã lừa gạt không biết bao nhiêu
người, làm cho họ mất hết hàng hoá, tài sản, trở thành nông nô cho mụ, phải
làm việc quần quật nhiều năm trời, bặt tin người thân.
Một thói xấu của những nhà buôn lớn là thói háo sắc. Trong truyện "Sự tích
con muỗi", một khách thương sang trọng, thấy nhan sắc vợ người diễm lệ
thì nảy tà tâm, dùng tiền của và lời lẽ đường mật để quyến rũ, làm cho người
đàn bà này bỏ chồng đi theo hắn ta. Trong truyện "Người đàn bà bị vu
oan", một lái buôn tơ lụa tên là Lý đã coi thường sự đoan chính, tiết hạnh
của phụ nữ, dùng xảo thuật để cướp tất cả tài sản của người bạn buôn.
Một thói xấu nữa của những người buôn bán là thói hợm của. Dân gian kể

rằng Thạch Sùng vốn chỉ là một kẻ ăn mày nhưng có chí kinh doanh lớn, lại
có nhiều thủ đoạn (đầu cơ tích trữ, bắt chẹt khách hàng), nhờ thế mà trở nên
một tay cự phú, tiền của châu báu như nước như non, không ai địch nổi. Vì
hợm của, chủ quan hắn đã khoe khoang: “Bọn nô tỳ nhà tôi phải có lúa gạo
của cả một huyện mới đủ cho chúng ăn”. Hắn thách đố với một phú gia cự
phách khác (họ Vương) rằng: “Nhà ta không thiếu một đồ vật gì cả. Nếu nhà
ngươi chỉ ra được một vật mà ta thiếu, ta sẽ mất với nhà ngươi không phải
mười thúng vàng mà còn tất cả tài sản nữa”.
Tóm lại, trong nhiều truyện dân gian, từ những nhà buôn lớn cho đến người
buôn bán thường, hầu hết là những nhân vật phản diện, với các tính xấu như
tham lam, gian xảo, háo sắc, hợm của, phản bội bè bạn, thậm chí độc ác đến
mức muốn lấy đi cả sinh mạng người khác. Và họ, tất cả những con người
độc ác đó, cuối cùng cũng bị trừng phạt thích đáng.
2. Những hình ảnh đẹp về người buôn xưa
Trong truyện dân gian thấp thoáng đó đây, chúng ta cũng gặp những người
lái buôn thật thà, trung hậu. Trong truyện ''Con mụ Lường", có hai vợ
chồng người phú thương trẻ tuổi. Chàng thường dong buồm chạy khắp trong
Nam ngoài Bắc và các nước xa xôi, chuyên bán hàng đi và cất hàng về. Một
lần đến Hạ Châu, chàng bị lừa gạt, bị mất sạch cả thuyền hàng, các tuỳ tùng,
thuỷ thủ, thậm chí cả chàng cũng bị xung làm nông nô. Tin tưởng vào tính
nết tốt của những người tuỳ tùng, tin tưởng vào sự thông minh, chung thuỷ
của vợ, chàng đã nghĩ cách để bán thân mình và nhờ đó những kẻ tuỳ tùng
được trả tự do, vợ chồng lại được đoàn tụ và có ngờ đâu của cải lại giàu lên
gấp bội.
Trong truyện "Người đàn bà bị vu oan", nếu người lái buôn tên Lý Thông
không tin vào sự chính chuyên của phụ nữ, thì người lái buôn tên là Tình lại
khẳng định sự đoan chính, tiết hạnh của người phụ nữ, nhất là người vợ của
chàng, một người đã đẹp người lại tốt nết.
Trong ca dao, tục ngữ cũng có nhiều lúc người dân xưa thông cảm với nỗi
vất vả của người buôn bán:

- “Đi buôn bữa lỗ bữa lời/ ra cãi giữa vời bữa có bữa không”.
- “Làm bạn với sông giang mất cả quang lẫn gánh”.
(Đi buôn bán phải qua thuyền bè có khi gặp nguy hiểm sông nước, mất cả
vốn).
- “Nằm đất hàng hương hơn nằm giường hàng cá”.
- “Thứ nhất thì mồ côi cha, thứ nhì gánh vã, thứ ba kéo thuyền”.
Dường như người bình dân chủ yếu hướng tới sự chê bai, bày tỏ thái độ
thiếu thiện cảm với lái buôn gia súc, với những người buôn bán lớn, những
người buôn bán ở đô thị sau này. Còn đối với những người làm nghề buôn
bán nhỏ, đặc biệt là đối với những người phụ nữ buôn bán nhỏ thì tình cảm,
sự nhìn nhận, đánh giá của người bình dân lại khác.
Bởi người phục nữ buôn bán đâu phải vì mình, mà vì những người khác, vì
để nuôi con nên người, vì mẹ già bóng xế:
- "Bấy lâu buôn bán nuôi ai,
Cái áo em rách cái vai em mòn?"
- " Bấy lâu buôn bán nuôi con,
Áo rách mặc áo, vai mòn mặc vai !"

Ngoài ra, ở một bộ phận dân chúng, đã coi buôn bán là một nghề chính
đáng, cần thiết, cần phải học:

Con gái lớn ơi, mẹ bảo này!
Học buôn bán cho tày người ta.
Con đừng học thói chua ngoa,
Họ hàng ghét bỏ người ta chê cười.
Dù no dù đói cho tươi,
Khoan ăn bớt ngủ là người lo toan.
Phòng khi đóng góp việc làng,
Đồng tiền bát gạo lo toan cho chồng.
Trước là đẹp mặt cho chồng,

Sau là họ mạc cũng không chê cười.
Con hãy nhớ bấy nhiêu lời!
Lời ca dao sau cho thấy người đi buôn phải biết “mùa nào thức ấy”:
Em là con gái Phú Khê,
Lấy chồng kẻ Xá lành nghề đi buôn.
Đầu sông cho chí ngọn nguồn,
Cùng năm chí tối đi buôn cả đời.
Tháng năm quảy gánh buôn rươi.
Tháng chín buôn quýt, tháng mười buôn cau.
Tháng một quảy gánh buôn trầu.
Tháng chạp buôn bấc, buôn dầu, buôn hương.
Tháng giêng vào Nghệ buôn đường.
Tháng hai tiện mía, tháng ba nạo dừa.
Tháng tư quẩy gánh buôn dưa.
Tháng năm cấy hái cày bừa lấy công.
Tháng sáu quảy bị buôn bông.
Tháng bảy buôn mít, buôn cùng cả năm.

Trong xã hội cổ truyền, nguời vợ tần tảo buôn bán nuôi chồng ăn học là một
hình mẫu đẹp:
Em ơi, em ở cho ngoan!
Một hai năm nữa lo toan cửa nhà.
Em ơi đừng phụ mẹ già!
Một hai năm nữa lo nhà cho anh.
Em thời buôn bán cho lanh,
Để anh chăm chỉ học hành cho thông.
Mai sau anh đậu quân công,