Xây dựng mô hình cung cấp dịch vụ công tác xã hội trong trường học đáp ứng nhu cầu xã hội

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

XÂY DỰNG MƠ HÌNH CUNG CẤP DỊCH VỤ CÔNG TÁC XÃ HỘI

TRONG TRƯỜNG HỌC ĐÁP ỨNG NHU CẦU XÃ HỘI

<b>Đặng Lộc Thọ </b>

<i>Trường Đại học Thủ đơ Hà Nội </i>

<i>Tóm tắt: Mơ hình cung cấp dịch vụ công tác xã hội (CTXH) cho cộng đồng, trong đó có </i>
<i>dịch vụ CTXH trong trường học là một trong những định hướng quan trọng trong Đề án </i>
<i>phát triển nghề CTXH giai đoạn 2 (2016-2020). Nhu cầu dịch vụ CTXH hiện nay ở nước </i>
<i>ta là rất lớn, song trong điều kiện khả năng đáp ứng của các cơ sở xã hội của Nhà nước </i>
<i>với nguồn biên chế cán bộ và ngân sách Nhà nước chi cho các hoạt động CTXH hạn chế </i>
<i>thì việc xây dựng một cơ chế hoạt động dịch vụ linh hoạt sẽ có ý nghĩa vơ cùng quan trọng. </i>
<i>Bài viết đề cập đến những vấn đề sau: i) Một số vấn đề chung về CTXH; ii). Thực trạng </i>
<i>xây dựng mơ hình CTXH trường học ở nước ta hiện nay; iii). Một số biện pháp xây dựng </i>
<i>mô hình dịch vụ CTXH trường học nhằm đem lại sự hỗ trợ tốt nhất và giúp bảo vệ cho trẻ </i>
<i>em trong hồn cảnh đặc biệt; góp phần vào nền an sinh của trẻ và gia đình trẻ. </i>

<i>Từ khóa: công tác xã hội, cung cấp dịch vụ, giáo dục, mơ hình giáo dục, trẻ em. </i>

Nhận bài ngày 19.9.2019; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt đăng ngày 22.10.2019
Liên hệ tác giả: Đặng Lộc Thọ; Email:

<b>1. MỞ ĐẦU </b>

Công tác xã hội (CTXH) trong trường học là một bộ phận trong ngành CTXH nhằm
đem lại sự hỗ trợ tốt nhất, giúp bảo vệ trẻ em trong hồn cảnh đặc biệt, góp phần vào nền
an sinh của trẻ và gia đình trẻ. CTXH trong trường học đã ra đời cách đây hàng trăm năm,
nhưng ở Việt Nam mới chỉ thực sự bắt đầu triển khai những mơ hình mang tính thử
nghiệm và cịn mơ hồ với đa số mọi người. Với tư cách là một nghề, CTXH đã và đang
nhận được sự quan tâm của xã hội, phát triển thành một ngành khoa học và một nghề

chuyên môn không thể thiếu trong xã hội hiện đại; góp phần quan trọng tăng cường an sinh
xã hội, hỗ trợ cho sự phát triển nhanh và bền vững của đất nước.

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

trường học của Alen-Meares, P. (2010) [7], Kelly, M. S., Raines, J.C., Stone, S., & Frey, A
(2010) [15], Students Care Service (SCS), Singapor (2010) [21], National Associaltion of
Social Works, NASW (2012) [18], Australian Association of Social Workers, AASW
(2013) [8]; vai trò và thách thức của CTXH ở trường học của Yamano, N. (2011) [22];
năng lực và giá trị trong thực tiễn của nhóm CTXH của Joseph Lassner, Kathleen Powell,
Elaine Finnegan (2013) [13]; nội dung và quy trình CTXH với gia đình của Robert
Constable, Daniel B. Lee (2015) [20]; bảo vệ trẻ bị trầm cảm và sử dụng chất gây nghiện
của Guibord M., Bell T., Romano E., Rouillard L. (2011); các rối loạn tâm thần ở trẻ em và
thanh thiếu niên của Jozefiak T., Kayed N. S., Rimehaug T., Wormdal A. K., Brubakk A.
M., Wichsstrom L. (2016) [12], Bronsard G., Alessandrini M., Fond G., Loundou A.,
Auquier P., Tordjman S., Boyer L. (2016) [9]…

<i>Những năm gần đây ở Việt Nam đã có nhiều nghiên cứu về vấn đề này như: Nhu cầu </i>
<i>khách quan của việc nâng cao tính chuyên nghiệp trong đào tạo nghề CTXH Việt Nam của </i>
<i>Vũ Thị Kim Dung (2013) [4]; Hiệu quả đạt được từ những mơ hình dịch vụ Công tác xã </i>
<i>hội của Như Nguyệt (2016) [5]… Tuy nhiên, CTXH trường học ở Việt Nam chưa được </i>
công nhận vị trí, vai trị trong trường học theo đúng nghĩa; năng lực cung cấp dịch vụ
CTXH cho cộng đồng chưa cao, nhân viên CTXH chưa có cơ chế để hành nghề thực sự. Vì
vậy, việc xây dựng mơ hình CTXH trong trường học nhằm tham gia có hiệu quả để bảo vệ
quyền trẻ em, hỗ trợ các em trong học tập và hoà nhập cộng đồng là cần thiết. Bài viết đề
cập khái qt mơ hình CTXH trong trường học ở các nước, thực trạng mơ hình CTXH
trong trường học của Việt Nam và đề xuất một số biện pháp để xây dựng mơ hình cung cấp
dịch vụ CTXH trong trường học phù hợp với thực tiễn điều kiện kinh tế - xã hội ở Việt
Nam, đáp ứng nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế.

<b>2. NỘI DUNG </b>

<b>2.1. Một số vấn đề chung </b>

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

án và đặc biệt là trong trường học (người nghèo, người cao tuổi, phụ nữ, trẻ em có hồn
cảnh đặc biệt, người khuyết tật…). Với sứ mệnh của mình, CTXH đã, đang và sẽ phấn đấu,
đóng góp vào mục tiêu xây dựng một thế giới cơng bằng, bình đẳng và phát triển.

CTXH trường học là nền tảng thiết yếu của việc giảng dạy và giáo dục trong trường
học, nó cịn là một dịch vụ đặc biệt trong trường học hỗ trợ tất cả những ai tham gia vào
cuộc sống trường học: học sinh/sinh viên, phụ huynh, giáo viên, cán bộ nhà trường và
những nhà quản lý giáo dục ở tất cả các cấp học. Hiệp hội CTXH trường học Mỹ đã khẳng
<i>định: CTXH trường học là một trong những chuyên ngành quan trọng của CTXH. Với kiến </i>
thức và kỹ năng chuyên môn của mình, các nhân viên CTXH trường học tác động đến
nhóm học sinh và cả hệ thống trường học. Nhân viên CTXH trường học được coi là công
cụ để thúc đẩy nhà trường đạt được các mục tiêu học tập và giảng dạy. Nhân viên CTXH
trường học cũng giúp cho học sinh nâng cao khả năng đáp ứng các nhiệm vụ học tập của
<i>mình thơng qua sự phối kết hợp giữa gia đình, nhà trường và cộng đồng. </i>

Như vậy, việc xây dựng mơ hình dịch vụ CTXH trong trường học thực sự là một nhu
cầu bức thiết. CTXH trường học sẽ là một lĩnh vực chuyên biệt của CTXH, qua đó nhân
viên CTXH làm việc trực tiếp với các đối tượng có các vấn đề xã hội như trẻ và cha mẹ trẻ,
cán bộ quản lý và giáo viên… nhằm cải thiện môi trường sống, học tập và làm việc trong
trường học, từ đó hình thành mơi trường học tập trong lành và an toàn cho sự phát triển
của trẻ.

<b>2.1.2. Mơ hình dịch vụ công tác xã hội trong trường học trên thế giới </b>

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

Singapore đã có các tiêu chuẩn cho dịch vụ chăm sóc học sinh cực trước các vấn đề mới
nổi lên đối với thực tiễn CTXH trường học [21]...

Cho đến nay, ngành CTXH học đường phát triển hơn cả vẫn là ở Mỹ, có thể coi là nền

móng vững chắc để phát triển mơ hình CTXH học đường nói chung. Mơ hình CTXH học
đường ở Mỹ ban đầu chủ yếu là hỗ trợ học sinh cần bảo hộ để các em thích nghi với trường
học và nâng cao thành tích học tập; cung cấp dịch vụ liên kết gia đình, trường học, cộng
đồng địa phương (liên kết và quản lý các nguồn lực đa dạng trong cộng đồng), hỗ trợ để
trường học có thể thực hiện chính sách giáo dục theo sự biến đổi của môi trường xã hội tùy
theo sự biến đổi của môi trường xã hội, điều chỉnh chính sách trường học có ảnh hưởng
tiêu cực đến trẻ em và hỗ trợ chương trình xóa mù chữ trong các gia đình ở Mỹ; sau đó có
thêm vai trị của chun gia sức khỏe tinh thần (phòng ngừa, điều trị sức khỏe tinh thần)...
Từ sau thập niên 1980, nhân viên CTXH học đường được nhấn mạnh ở vai trò người quản
lý tình huống cụ thể, khơng chỉ cung cấp trực tiếp các dịch vụ CTXH học đường cho học
sinh mà còn liên kết liên kết và điểu chỉnh gia đình, trường học và cộng đồng địa phương
nhằm đáp ứng nhu cầu đa dạng của học sinh như: Quản lý các nguồn lực đa dạng trong
cộng đồng, can thiệp tích cực vào các dịch vụ đối với trẻ khuyết tật, giải quyết triệt để đói
nghèo, lạm dụng chất độc hại, bạo lực học đường... Hiệp hội CTXH trường học Mỹ đã
khẳng định: CTXH trường học là một trong những chuyên ngành quan trọng của CTXH, là
công cụ để thúc đẩy nhà trường đạt được các mục tiêu học tập, giảng dạy; các nhân viên
CTXH trường học với kiến thức và kỹ năng chun mơn của mình, tác động đến nhóm trẻ
và cả hệ thống trường học, giúp trẻ nâng cao khả năng đáp ứng các nhiệm vụ học tập của
<i>mình thơng qua sự phối kết hợp giữa gia đình, nhà trường và cộng đồng [18]. </i>

<b>2.2. Thực trạng CTXH trường học ở nước ta hiện nay </b>
<b>2.2.1. Cơ sở pháp lý phát triển CTXH trường </b>

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

Luật Trẻ em và Luật Người khuyết tật là cơ sở pháp lý quan trọng để đưa CTXH vào
trường học. Luật Trẻ em (năm 2016) đã ghi nhận: Trẻ em phải được phát triển cả về thể
chất, trí tuệ, tinh thần, đạo đức và mối quan hệ xã hội; bảo đảm trẻ được hưởng lợi ích tốt
nhất, không bị phân biệt đối xử, được thực hiện đầy đủ quyền và bổn phận của mình (từ
Điều 12 đến Điều 36, Chương 2); ba cấp độ bảo vệ trẻ em gồm: phòng ngừa, hỗ trợ, can
thiệp, các dịch vụ xã hội cung cấp cho trẻ em và trách nhiệm của các chủ thể liên quan
(Chương 4). Luật Người khuyết tật cũng ghi nhận các quyền của người khuyết tật, trong đó

có quyền được giáo dục hịa nhập; đồng thời ghi nhận trách nhiệm của cơ sở giáo dục, nhà
giáo, cán bộ quản lý giáo dục và nhân viên hỗ trợ giáo dục trong bảo đảm quyền của người
khuyết tật.

Đề án Phát triển nghề CTXH giai đoạn 2010-2020 ban hành kèm theo Quyết định
32/2010/QĐ-TTg (Đề án 32) và Quyết định số 23/2006/QĐ-BGDĐT của Bộ trưởng Bộ
Giáo dục và Đào tạo quy định về giáo dục hòa nhập cho người tàn tật, khuyết tật là cơ sở
pháp lý quan trọng khẳng định các chính sách cụ thể của Nhà nước về CTXH tại các cơ sở
giáo dục cũng như trách nhiệm của xã hội trong trợ giúp người khuyết tật thực hiện quyền
học tập. Kế hoạch phát triển nghề CTXH trong ngành Giáo dục giai đoạn 2017-2020 ban
hành kèm theo Quyết định số 327/QĐ-BGDĐT ngày 25/01/2017 là cơ sở trực tiếp để triển
khai các mơ hình dịch vụ. Mục tiêu của kế hoạch là từng bước hình thành và phát triển hệ
thống dịch vụ CTXH chuyên nghiệp trong tất cả các nhà trường trên tồn quốc, góp phần
nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo nhằm bảo vệ trẻ em khơng bị các hình thức xâm
hại và bạo lực, hỗ trợ nâng cao năng lực cho trẻ em để các em tự giải quyết các vấn đề của
bản thân và hoàn thành quá trình học tập tại trường. Việc thực hiện Đề án 32 cũng như
Quyết định số 327/QĐ-BGDĐT là nhằm góp phần thực hiện mục tiêu về tăng cường phối
hợp liên ngành giữa Bộ Giáo dục và Đào tạo với các bộ, ngành khác về cơng tác chăm sóc,
giáo dục một cách thực chất hơn; làm rõ hơn vai trò, trách nhiệm về giáo dục của các bộ,
ngành liên quan [2].

Với hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật, văn bản quản lý nhà nước trong lĩnh
vực bảo vệ trẻ em và phát triển nghề CTXH như trên, việc xây dựng và phát triển mơ hình
dịch vụ CTXH trường học có các cơ sở pháp lý vững chắc bảo đảm cho hệ thống được vận
hành nhằm bảo vệ trẻ em khơng bị các hình thức xâm hại và bạo lực; hỗ trợ nâng cao năng
lực để trẻ tự giải quyết các vấn đề của bản thân và hồn thành q trình học tập tại trường;
tăng cường phối hợp liên ngành giữa Bộ Giáo dục và Đào tạo với các bộ, ngành khác.

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

hành, bị tai nạn thương tích, bị tự kỷ, bị tổn thương do xung đột gia đình, bị xâm hại tình
dục; sự kỳ vọng vượt quá khả năng của trẻ, những rào cản với cơ hội được đến trường của

trẻ khuyết tật hay nhiễm HIV/AIDS... Trong thời gian gần đây, thực trạng trẻ tự kỷ không
ngừng gia tăng, đặt ra những yêu cầu can thiệp và trợ giúp đặc biệt (Theo thống kê của
Bệnh viện Nhi Trung ương: năm 2008 có 450 trẻ đến khám và điều trị rối loạn phổ tự kỷ
tại Khoa Tâm thần, đến năm 2014 là 2468 trường hợp [5]). Để giúp trẻ tự kỷ học hòa nhập
đạt kết quả tốt cần có hoạt động hỗ trợ cá nhân, có thể là giáo viên hỗ trợ cho trẻ tự kỷ
ngay tại lớp hoặc giáo viên hỗ trợ đi kèm trẻ trong các hoạt động hàng ngày trong thời gian
đầu trẻ ra học hòa nhập, đặc biệt là giai đoạn từ 0-5 tuổi - giai đoạn quan trọng nhất trong
can thiệp sớm với trẻ. Giáo dục hòa nhập và can thiệp sớm là giải pháp hiệu quả cho trẻ,
giáo viên hỗ trợ hoặc nhân viên CTXH đóng vai trị là người quản lý trường hợp, người kết
nối các mối quan hệ trong nhóm trị liệu cho trẻ tự kỷ, gắn kết các mối quan hệ của các
thành viên trong gia đình trẻ với nhau, giữa trẻ với cơ sở trị liệu; là người liên kết và thống
nhất các quan điểm, tạo nên sự thông hiểu lẫn nhau. nhưng nếu chỉ dựa vào lực lượng giáo
viên thì rất khó hỗ trợ trẻ nhanh phục hồi và đúng tiến bộ [6] [7].

Bên cạnh đó, đối tượng cần nhận sự trợ giúp cịn bao gồm cả giáo viên - những người
trực tiếp làm nhiệm vụ chăm sóc, giáo dục trẻ. Do mơi trường đặc thù mà giáo viên luôn
phải chịu nhiều áp lực từ công việc, từ áp lực của phụ huynh và xã hội. Trong khi đó, chế
độ, chính sách đãi ngộ dành cho giáo viên còn hạn chế. Điều này là nguyên nhân dẫn đến
tình trạng căng thẳng về tâm lý, đôi khi là sự chán nản của giáo viên. Với khối lượng công
việc lớn, thời gian làm việc kéo dài, giáo viên không thể đủ khả năng giải quyết hết tất cả
các nhu cầu của trẻ; khó khăn trong kết nối với gia đình và các tổ chức xã hội tại cộng
đồng nhằm trợ giúp trẻ, biện hộ các quyền lợi của trẻ. Do vậy, nhân viên CTXH sẽ là
người phát hiện, đánh giá nhu cầu trợ giúp của giáo viên. Từ đó thực hiện các hoạt động tư
vấn, tham vấn, kết nối các nguồn lực trợ giúp thân chủ; phối hợp với giáo viên trong hoạt
động gắn kết giữa gia đình và nhà trường.

Từ những vấn đề nêu trên đã và đang đặt ra yêu cầu bức thiết hiện nay cần phải có một
đội ngũ nhân viên CTXH học đường trợ giúp giải quyết vấn đề của trẻ; là cầu nối kết hợp
với gia đình và các thiết chế xã hội trong bảo đảm an toàn, sự phát triển về thể chất, tình
cảm, xã hội, cũng như thực hiện các quyền của trẻ tại các trường học. Do CTXH ở các

cấp/bậc học rất khác nhau nên khi giải quyết các vấn đề của trẻ, cần phải có mơ hình phù
hợp, có đủ năng lực phối kết hợp cùng với gia đình và giáo viên để nhằm đem lại hiệu quả
tốt nhất [3].

<b>2.2.3. Thực trạng việc triển khai thực hiện </b>

</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7>

dục. Thực tế các vấn đề nảy sinh trong trường học vẫn tồn tại, nhiều vấn đề phức tạp đã
xảy ra khá nghiêm trọng liên quan đến học sinh trong các trường học như: tình trạng áp
lực, quá tải trong học tập; bạo lực học đường, sự khủng hoảng định hướng giá trị sống…
nhưng chưa có sự giúp đỡ một cách chuyên nghiệp của các nhân viên CTXH (nhiệm vụ
này hiện nay được giao cho các giáo viên và các tổ chức đoàn thể trong nhà trường nên
khơng thể giải quyết triệt để). Bên cạnh đó, cùng với sự phát triển của xã hội, cấu trúc gia
đình truyền thống Việt Nam có nhiều sự thay đổi, cha mẹ dành quá nhiều thời gian cho
công việc nên mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái trở lên lỏng lẻo hơn, dẫn đến trẻ bị xao
nhãng hoặc không nhận được sự giúp đỡ kịp thời từ gia đình khi gặp phải những vấn đề
khó khăn địi hỏi cần có vai trị và trách nhiệm trực tiếp của CTXH trường học.

Thành phố Hồ Chí Minh là địa phương đi đầu trong việc quan tâm đẩy mạnh mơ hình
tư vấn học đường. Tuy nhiên, mơ hình tư vấn học đường hay tham vấn học đường (ở một
số địa phương khác trong cả nước) chỉ là biện pháp giúp học sinh về tâm lý chứ chưa thực
sự là CTXH vì dịch vụ CTXH trường học phải là giải quyết các vấn đề liên quan đến trẻ
em, học sinh và gia đình cũng như các thầy cơ giáo trong trường học.

Tại Hà Nội, các mơ hình can thiệp sớm, chăm sóc, giáo dục hồ nhập cho trẻ khuyết
tật cung cấp dịch vụ cho cộng đồng đã được thành lập khá thành cơng, đóng góp các sản
phẩm cho xã hội và phát triển khá đa dạng tại các trung tâm như: Trung tâm Hy Vọng,
Trung tâm giáo dục đặc biệt Khánh Tâm, Trung tâm Sao Mai, Lớp Sáng tạo mới - Trường
MNQT Hoa Trà My...; tại các trường mầm non (MN): Trường MN đặc biệt Myoko, trường
MN chuyên biệt Ánh Sao; trường MN New Star, trường MN chất lượng cao Ngôi sao
sáng, Trường MN tư thục Lâm Nhi... Các mô hình trên đã mang đến những lợi ích thiết

thực trong cơng tác chăm sóc và giáo dục trẻ có nhu cầu đặc biệt. Tuy nhiên, các mơ hình
này mới chỉ là thực hiện các biện pháp giúp học sinh về tâm lý và can thiệp sớm, chưa thực
sự là mơ hình dịch vụ CTXH.

Thành phố Đà Nẵng đã triển khai thành cơng ba mơ hình CTXH trong lĩnh vực chăm
<i>sóc sức khỏe tâm thần cho cộng đồng và đạt hiệu quả cao: i) Mơ hình “3 trong 1” với hoạt </i>
động lồng ghép (thực hiện từ năm 2015): Đánh giá sàng lọc, phát hiện sớm trẻ có biểu hiện
<i>rối nhiễu tâm trí tại các trường MN; ii) Mơ hình câu lạc bộ sống độc lập dành cho trẻ chậm </i>
<i>phát triển, trẻ down; iii) Mô hình hỗ trợ người tâm thần hịa nhập với cộng đồng với hoạt </i>
động lồng ghép đánh giá sàng lọc và phát hiện sớm trẻ có biểu hiện rối nhiễu tâm trí tại các
trường mầm non, hỗ trợ kỹ năng chăm sóc phụ huynh và trợ giúp xã hội cho gia đình trẻ có
hồn cảnh khó khăn (được thực hiện từ năm 2015); đã sàng lọc được hơn 500 trẻ và phát
hiện được 50 trẻ cần can thiệp sớm [4].

</div>

<!--links-->