Học thuyết chính trị xã hội của nho giáo và sự thể hiện của nó ở việt nam

ÌMMmmumi>pmamm
0AI HOC QUOC G!A HA NO!
'A HOC XA H é i VÀ NHÀN VÀN
HOC !
^s^- - -

NGENTMANHBINH

5'

^ f e SE

i?

•^A

^^^^^pUfj^M

^i^ ^ % -^fj^ ^ j ;
. .:•: l i

^/
iBt w^^'S

^^iP^H^^^w^'^I^K^^V:

1
#e %i ET^ mi
5
HÉ B

_>. ' -OI^^^HI

i
^
N TIEN Si TRIET HOC

IMMIM

'

" - «; ^ ^ ^ -

^ ^


^f^ ^^/JX)D

DAI HOC QC GIÀ HA NĨI
TRNG DAI HOC KHOA HOC XÀ HÓI VÀ NHÀN VÀN
* * *

NGUYEN THANH BINH

HOC THUYÉT CHINH TR! - XÀ HÓI CUA NHO CIÀO
VÀ Sir THÈ HIÉN CÙA NO à VIÉT NAM
•

•

•

(Tur THÈ KY XIOÈN NUfA DÀU THÈ KY XIX)

Chuyén ngành : Chù nghla duy vàt bién chùng
va Chù nghia duy vàt Ijch su
Màsd : 5.01.02

LUANANTIENSlTRIÉTHOC

NGirÒI HirÒNG DAN KHOA HOC:
1. GS.TS. Nguyén Tal Thu
2. GS.TS. Le Vàn Quàn

\

I TRUNG TÀfvi THÒNG TIN THir viÉiv^

V-UI 5^b
HA NOI-2005


LOI CAM DOAN

Dai; là cóng trình nghièn cùu khoa hoc cùa
rièng tịi. NhiJng ket qua va rìdi dung cùa luqn ón là
trung thuc, rhua ditcfc cóng bó à nhùng cóng trình
nghièn cùu khac.

Tàc già

Nguyén Thanh Binh


MUC LUC
Trang
PHANMỊDAU

1

1. Tinh càp thiet cùa de tài

1

2. Tinh hình nghièn ciJu lidn quan den dd tài

3

3. Muc dich va nhiem vu cùa luan àn

9

4. Ddi tuang va pham vi nghièn ciJu

10

5. Phircfng phàp nghièn cùu

10

6. Dóng gdp mdi cùa luan àn

10

7. Y nghla thuc tidn va khoa hoc cùa dd tài

11

8. Cau trùc cùa luan àn

11

PHAN NOI DUNG

12

Chuoìig 1. NHO GIÀO VÓI TINH CÀCH LÀ HOC THUYET
CHINH TRI - XÀ HĨI Ị TRUNG QUOC CO DAI

12

1.1. Ca sd kinh té - xà hoi va tién de tu tudng ddi vói su hình
thành Nho giào

..

12

1.1.1. Co sd kinh te'- xà bịi cùa su hình thành Nho giào

12

1.1.2. Tien de tu tudng cho su hình thành Nho giào

14

1.2. Mot sd tu tudng co^ bàn cùa Nho giào ve chinh tri - xà bòi

17

1.2.1. Quan diem cùa Nho giào ve con ngudi

18

1.2.2. Quan diem cùa Nho _ ao ve xà hòi ly tudng

J3

1.2.3. Quan diem cùa Nho giào ve dudng Idi tri nude (tu tudng dù'c tri)....

40

ChUig 2. NHO GIÀO TRONO DỊI SONG TINH THÀN CON NGUÒI
VIÉT NAM DUÒI CHE DÒ PHONG KlÉN

61

2.1. Nho giào trong he tu tuòng Nho - Phat - Lào d Viét Nam

61

2.1.1. He tu tudng va vai trd cùa he tu tudng

61

2.1.2. He tu tudng Nho - Phat - Lào va vàn de lira chon tu t Jng chù
dao trong vide cai tri, quàn ly xà hòi

63


2.2. Nho giào ngày mot trd thành cóng cu tinh thàn cùa càc triéu
dai phong kién Viét Nam

74

2.2.1. Nho giào dudi càc thdi Ngò, Dinh, Tidn Ld

74

2.2.2. Nho giào trong thdi Ly - Tran

77

2.2.3. Nho giào dudi thdi Hau Le

85

2.2.4. Nho giào dudi triéu Nguyén (nùa dàu the ky XIX)

94

Chuong 3. VAI TRÒ CUA NHO GIÀO TRONG VIEC HOACH DINH
DUÒNG LĨI CÙA CHE DO PHONG KIÈN VIÉT NAM

106

3.1. Che'dị phong kién Viét Nam va dac diem ciia che dò này

106

3.1.1. Su hình thành va phat trien cùa che' dị phong kie'n Viet Nam ....

106

3.1.2. Mot vài dac diem co bàn cùa che dò phong kién Viet Nam

113

3.2. Nho giào - e0 sd tu tudng chiì yéu de dinh ra va thirc hién
dudng Idi due tri

120

3.2.1. Quan diem ve xà bòi ly tudng cùa Nho giào là su dinh hudng
va là muc dich cùa dudng Idi diic tri
3.2.2. Vide thuc bien dudng Idi due tri

121
125

3.3. Nho giào - co sd tu tudng de che dinh phàp luat va hoach
dinh viéc giào due - khoa cu

135

3.3.1. Chd' dinh phàp luat de cùng co ngịi vua va ón dinh trat tu xà bịi

135

3.3.2. Hoach dinh vide giào due - khoa cu de lua chon nhàn tài

144

PHAN KET LUAN

157

NHUNG CỊNO TRÌNH NGHIÈN CÙU CÙA TÀC GIÀ DÀ CỊNO BĨ LIÈN
QUAN DÉN LUAN ÀN

160

DANH MÙC TÀI LIÉU THAM KHÀO

161


CÀC CH0 VIÈT TÀT VÀ QUI ITÒC

Dai Viet su ky tồn thu

Tồn thu

Kbàm dinh Viet su thịng giàm cuang muc

Cuong muc

Che' dò phong kién

CDPK

Chù nghla tu bàn

CNTB

Giai cà'p phong kieh

GCPK

Tu bàn chù nghla

TBCN

Xà bòi ly tudng

XHLT

Xà hòi phong kién

XHPK

PHÀNMODÀU
1. Tinh càp thiét ciia de tài.
Nho giào vdi tu càch là hoc thuyét chinh tri - xà bòi xuat bien d Trung
Qudc va dà ed mat d Viet Nam bang ngàn nàm. Trong sudt qua trình hình
thành va phàt tridn cùa xà bòi phong kién (XHPK) Viet Nam, dac biet tu thè
ky XI dén nùa dàu thè ky XIX, càc triéu dai phong kién Viet Nam dà tiép
nhan va chù yéu su dung Nho giào làm he tu tudng va còng cu de tri nude, dào
tao ra nhQng con ngudi phù bop vdi yeu cau va muc dich cùa giai cap phong
kién (GCPK) thdng tri. Là mot bò phan cùa kién trùc thuang tàng xà bòi, là y
thù'c he va còng cu thdng tri cùa càc triéu dai phong kién Viet Nam, Nho giào
dà ành hudìig dén nhiéu mat, nhiéu ITnh vuc chù yéu cùa ddi song xà bòi va
con ngudi Viet Nam, dén qua trình hình thành, phàt trien cùa xà hòi va CDPK
Vidt Nam. Bdi vay ma nhu nhiéu nhà nghidn cùu dà khàng dinh, Nho giào là mot
bó phan cdt loi cùa di san truyén thdng dàn toc.
Hon mot thap ky trd lai day, trudc nhùng bid'n dóng hét sue phùc tap cùa
ddi song xà bịi, khịng chi d nude ngồi, trong gidi nghièn cùu Viet Nam dà
ed xu hudng dàt lai, nghidn cùu trd lai van de Nho giào tren tinh thàn phd
phàn nhàm gan Ipc, tiép thu nhung nhàn td bop ly, nhùng già tri chung cùa
Nho giào. Dà ed nhiéu y kién, két luan trong nhiéu bài viét, chuyen luan va
cịng trình nghidn cùu ve su the hidn cùa Nho giào d Vidt Nam trong lich su va
hidn nay. Cd ngudi cho ràng, moi hidn tuang tidu cuc cùa xà bòi; dao due
nhàn luàn bi xudng càp, bi xdi mdn; ky cuang, né nép tu trong già dinh dén
ngồi xà bịi khịng duac tòn trong... là do dà ed mot thdi chùng ta phd phàn,
bài xich Nho giào. Cung co ngudi cho ràng, de thùc day xà bòi Viet Nam phàt
trien càn phài àp dung triet de còng thùc: ky thuat, còng nghe phuang Tày vdi
Nho giào va mị hình qn ly xà bòi d nhùng nude phàt trien ed truyén thdng
Nho giào.
Ro ràng, vide nhìn nhan, dành già ve su the bien cùa Nho giào d Vidt

Nam trong lich su va hidn nay co y nghla ly luan va thuc tién cap bàch ddi vdi


su nghidp còng nghiep boa, hidn dai boa dàt nude ta bien nay. Bdi vi co ed
nhu vay mdi gdp phàn giai quyét dung dàn mdi quan he bien chùng giira
truyén thdng va hidn dai - mot trong nhung nhàn td thùc day su phàt tridn cùa
xà bòi Vidt Nam ngày nay. Dd thuc hidn nhiem vu hét sue phùc tap va khị
khan này, theo chùng tói, mot vàn de co y nghla phuang phàp luan là phài ed
thài dò bien chùng, khàch quan, toàn dien va quan diem lich su - cu thd trong
vide nghidn cùu Nho giào, cung nhu su the hidn cùa no trong xa bòi va con
ngudi Vidt Nam trong lich su.
Cd thd ndi, tu khi du nhap vào Vidt Nam, Nho giào dà duac càc triéu dai
phong kién va càc tàng Idp ngudi Vidt Nam tiép nhan chù yéu tu phuang dien
hoc thuyét chinh tri - xà bòi, dao due. Va ngay cà d phuang didn này thì pham
vi, tinh chat, muc dị tiép nhàn cùng khàc nhau d mdi triéu dai phong kién va
trong tùng giai doan phàt trien cùa CDPK. Sd di nhu vay, xét dén cùng là do
diéu kien kinh té - xà bòi, ydu cau phàt trien cùa CDPK Vidt Nam trong mdi
giai doan quy dinh va nhu cau cai tri, quàn ly xà bòi cùa càc triéu dai phong
kién thdng tri d mdi giai doan ày chi phdi. Tàt nhien chù nghla yeu nude Vidt
Nam truyén thdng là nhàn td chù yéu, ed tinh quyét dinh ve pham vi, mùc dò
va tinh chà't cùa su tiép nhan này. Chinh vi vay ma, Nho giào duac du nhap,
tdn tai d Vidt Nam khịng hồn tồn là Nho giào Trung Qudc , khòng duac
tiép nhan vdi tu càch là mot he thdng hoàn chinh, ma chi dugc tid'p nhan tiJtig
màng, tiép nhàn trdn ca sd ed chgn Igc, ed bidn ddi va dan gidn hod nhàm
phuc vu nhùng nhiem vu chinh tri thuc tidn cùa GCPK va dàn toc. Diéu này de
nhan thày khi nghidn culi su the hidn cùa Nho giào d Vidt Nam tu thè ky XI dén
nùa dàu thè ky XIX.
Nghidn cùu ve su the hidn cùa Nho giào d Viet Nam thdi phong kién, tu
trudc dén nay, dà co khịng it cịng trình nghidn cùu d trong va ngồi nude.
Tuy nhidn, do nhiéu nguydn nhàn, càc cịng trình nghidn cùu dị chua cho

chùng ta mot cài nhìn kbài quàt, toàn dien va he thdng ve Nho giào trong
XHPK Vidt Nam, dac biet là tu thè ky XI dén nùa dàu thè ky XIX.
Chinh vi vay ma chùng tòi cho ràng, và'n de trdn càn phài tid'p tue nghidn
cùu thdm trong luan àn này. Chùng tòi lua chon vàn de: Hoc thuyét chinh tri -


xd lìdi dia Nho giào va sU the hién cùa nd a Viét Nam (tir the ky XI dén nùa
ddu the ky XIX) làm ddi tuang nghidn cùu chù yéu cùa luan àn cùng chi hy
vong gdp phàn làm sàng td thdm su the hidn cùa Nho giào trong thdi gian dd.
Su lua chon này, theo chùng tòi là bdi vi, day là mot thdi ky ma Nho giào vdi
tu càch là hoc thuyét chinh tri - xà bòi dà in dam dàu àn cùa nị trong tién
trình van dịng, phàt trien cùa XHPK va bóc Io tàt cà nhùng màt, nhung yéu td
tich cuc va tidu cuc cùa nò.
Su the hidn cùa Nho giào d nhiéu mat, nhiéu lình vuc cùa xà hòi va con
ngudi Vidt Nam trong lich su, nhu càc Ilnh vuc: Thè gidi quan, chinh tri - xà
hòi, dao due, vàn boa, giào due - khoa cu, phong tue tap quàn, tin nguang
v.v... Tuy nhidn, vdi ydu cau va khn khó cùa luan àn cho phép, chùng tòi chi
nghidn cùu Nho giào chù yéu vdi tu càch là mot hoc thuyét chinh tri - xà bòi,
dugc càc triéu dai phong kién Vidt Nam tiép nhan va su dung làm hd tu tudng,
còng cu cai tri va quàn ly xà bòi, trong vide thuc bien nhùng nhiem vu chinh
tri thuc tidn dàt ra cho càc triéu dai phong kién va dàn toc. Cùng chinh vi vay
ma hoc thuyét chinh tri - xà bòi cùa Nho giào là càn cu chù yéu de hình thành
dudng Idi Due tri, xày dung va thuc thi phàp luat, kid'n tao va trien khai nén
giào due - khoa cu Nho hoc. Va vi thè ma theo thdi gian, Nho giào khòng chi
ành hudng va ed vai trd trong càc Iinh vuc chù ye'u này cùa ddi song xà bòi va
con ngudi Viet Nam ma ngày càng trd thành còng cu tinh thàn cùa càc triéu
dai phong kién Vidt Nam, dà thuc su dịng mot vai trd nhàt dinh trong su hình
thành, phàt tridn cùa CDPK Vidt Nam.
2. Tinh hình nghièn cùu lién quan dén de tài.
O Vidt Nam, lidn quan dén de tài tu trudc dén nay, dà co rat nhiéu cịng

trình nghidn cùu. Chùng tòi ed the khài quàt mot sd thành qua nghidn cùu d
hai Ioai hình chù yéu sau:
Logi hình tliir nhàt: Là nhung cịng trình nghidn cùu ve Nho giào thòng
qua nhung tàc pham kinh didn, sàch vd cùa càc nhà Nho. Tidu bieu cho Ioai
hình này là càc cịng trình nghidn cùu cùa Phan Bịi Chàu, Tran Trong Kim,
Dào Duy Anh, Quang Dam.


Trudc hét phài kd dd'n cudn Khdng hgc ddng cùa Phan Bòi Chàu va Nho
giào cùa Tran Trong Kim. Trong hai cudn sàch này, thịng qua vide trình bay,
phàn tich mot sd pham trù, nguydn ly ca bàn cùa Nho giào trong qua trình
hình thành, phàt trien cùa nị, hai òng déu nhìn nhan Nho giào khòng chi chù
yéu là hoc thuyét chinh tri - xà hòi, hoc thuyd't dao due ma con là hoc tbuyd't
triét hoc. Cà hai òng déu dac biet de cao nhùng yéu td, nhàn td tich cuc cùa
Nho giào, coi dao due Nho giào ed vai trd to lịn trong vide giào due, hồn
thidn dao due con ngudi va dn dinh trat tu, ky cuang cùa xà hòi.
Sau hai cudn sàch trdn, Dào Duy Anh viét Khdng giào phé binh tiéìi luan.
Theo ịng, de nhàn chàn Nho giào, càn phài ed thài dò khàch quan, tồn didn,
khoa hoc. Tu phuang phàp này, ịng phàn ddi thài dò cùa mot sd tri thùc Trung
Qudc va Vidt Nam lue bay gid là coi Khóng hoc chi là vị dung, là di hai, khịng
phù bop vói thdi dai khoa hoc va dàn chù. Dàc biet là tu lap trudng màc xit, ịng
dà nghidn cùu, mó xè, long bop nhùng nói dung ca bàn cùa Nho giào, de tu dd
di dén két luan ràng, Nho giào ''dàu nd khóng thich hgp nùa d ddi nay, ma cóng
dung no, su nghidp nd, vàn tron ven trong lich su, khòng ai ed the chdi cài bay
xồbddidugc"[l,tr.l50].
Khàc vói hai thài dị cuc doan ve Nho giào, hoac là sùng bài, ca ngai,
mudn làm song lai Nho giào, hoac là mat sàt, phù nhan hoàn toàn vai trd tich
cuc cùa Nho giào, trong Nho giào xira va nay, Quang Dam cho ràng, Nho giào
ed cà màt tich cuc va tidu cuc. Tuy nhien, khi dành già mat tich cuc, han che
cùa Nho giào va ành hudng cùa nd ddi vdi xà hòi va con ngudi Viet Nam

trong lich su va hidn nay, d mot sd nhàn dinh cùa tàc già, theo chùng tòi là
chua thồ dàng, càn phài trao ddi thdm.
Nhìn chung, nhùng cudn sàch trdn day là nhùng cịng trình khà bó ich
cho nhùng ai quan tàm va nghidn cùu Nho giào. Song cùng do lap trudng,
quan didm, thài dò va muc dich nghidn cùu Nho giào it nhiéu co su khàc nhau
d mdi mot tàc già, cho ndn nhùng tu tudng, pham trù cùa Nho giào chua dugc
trình bay va phàn tfch mot càch toàn dien va ed he thdng; mot sd nhan dinh,
dành già ve Nho giào chua that khàch quan, dèi hòi phài tiép tue nghidn cùu.


Logi hình nghièn cùu thù hai: Nghidn cùu ve su thd hidn cùa Nho giào
trong ddi sdng tinh thàn cùa xà bòi va con ngudi Viet Nam tu thè ky XI dén
giùa thè ky XIX. Cd le, Ioai hình nghidn cùu này dugc bàt dàu tu Nguyén
Trudng Tó va sau này xuàt bien nhieu tàc già, nhieu nhà nghidn ciiu ed tdn
tuoi vdi nhiéu cịng trình, bài viét dàng ghi nhàn, nhu cùa càc Giào su (GS):
Dào Duy Anh, Cao Xuàn Huy, Vù Khidu, Tran Vàn Giàu, Phan Ngge, Tran
Dinh Hugu, Nguyén Tài Thu, Le Sy Tbàng, Phan Dai Doan, Phan Vàn Càc, Ld
Vàn Quàn, Nguyén Duy Hinh, Vù Minh Tàm, Nguyén Due Su, Tran Ngge
Vuang, Phan Huy Ld, Tran Qudc Vugng, Ha Vàn Tà'n,...
Trong nhùng cịng trình nghidn cùu cùa minh, càc tàc già dà bàt dàu tu
nhùng menh de, tu tudng, pham trù ca bàn cùa Nho giào de nghidn cùu, xem
xét ành hudng cùa nd trong càc llnh vuc chù yéu cùa ddi song xà hòi va con
ngudi Vidt Nam nhu: chù nghla ydu nude, chinh tri - xà bòi, dao due, he tu
tudng, vàn boa, giào due - khoa cu, thè gidi quan,.v.v. Cd the de càp tói mot sd
cịng trình nghidn cùu tidu bidu sau day. Trong cudn Tu tudng phuang Ddng
gai nhùng diem nhìn tham chieu, tu vide trình bay lich su hình thành, phàt
trien cùng nhùng nói dung, tu tudng ca bàn cùa Nho giào, ed GS. Cao Xuàn
Huy dà viét ràng: "Nho giào là hình thài y thùc cùa giai cap thdng tri trong xà
bòi phong kién d Trung Qudc va Vidt Nam. Ddi vói nd thì ''ngu luan, ngii
thiràng, bay tam cuang ngu thuòng, là nhùng cài tuydt ddi", "là bang tdn, là

phó bién" [42, tr. 203]. Khi bàn ve vi tri, vai trd cùa Nho giào d Viet Nam, tàc
già tap trung de càp tói ành hudng cùa nd ddi vdi tu tudng Vidt Nam thdi
Nguydn. Theo tàc già, nhàm chàn hung Nho giào va kbòi phuc dia vi cùa nị vói
tinh càch là he tu tudng cùa CDPK, nhà Nguydn chù yéu chah hung, khòi phuc tu
tudng tam cuang, ngu thudng. Nhà Nguydn ban bành bị Hồng triéu hình luat,
Thgp diéu cùng là nhàm bào ve tam cuang, ngu thudng ma thòi [42,tr. 205,206].
Trong cudn Bàn ve vàn hién Viét Nam cùa GS. Vù Khidu, tu mot quan
diem dùng dàn ràng, "khòng the co mot thù Nho giào chung cho mgi thdi dai,
mot thù Nho giào nhat thành bat bién, thich ùng d khàp moi noi, mgi lue" cho
ndn phài "tìm biéu tu tudng Nho giào gàn lién vói nhùng diéu kien xa hòi cu


the trong dò nò dà này sinh, phàt trien va suy tàn" [52,tr.l5I], tàc già dà lugc
qua ve vi tri, vai trd cùa Nho giào trong XHPK Vidt Nam tu thdi Ly - Tran trd
di. Ve vi tri, vai trd cùa Nho giào d Vidt Nam, tàc già dà dua ra nhùng nhan
dinh khàch quan ràng, tu thòi Ly Tran trd di, Nho giào dugc coi trong va ed
diéu kien phàt tridn manh me cho tdi thdi Le sa, Nho giào giành dugc dia vi
dóc tịn. Ve ca bàn, vai trd cùa Nho giào trong nhùng thdi ky này là tich cuc
thùc day xà bòi phàt tridn; dàp ùng dugc nhùng ddi bdi cùa che dò quàn chù
trung uang tap quyén, gdp phàn dn dinh ddi sdng xà hòi va trat tu cùa XHPK,
ddi vài vide ra ddi, phàt trien CDPK va tu tudng phong kién [52,tr.l54].
Nhung tu thè ky XVI trd di, Nho giào dà bàt dàu suy tàn, bat lue va bòc lo
nhùng yéu td hét sue tidu cuc va khi thuc dàn Phàp hoàn toàn dàt àch thdng tri
Idn nude ta thi vai trd cùa Nho giào dà chàm dùt. Ve ành hudng cùa Nho giào,
theo tàc già, chiù ành hudng sau sàc nhà't cùa Nho giào là càc nhà Nho. Theo
dd, tat cà nhùng mat tich cuc, tidu cuc, tinh chat bào thù, lac hau, phàn dòng
cùa Nho giào déu bòc lo d nhà Nho, vi hg là nhùng ngudi tiép thu tu tudng
chinh thdng cùa Nho giào, hgc tap va tuàn thù nhùng diéu ràn day cùa Nho
giào[52,tr.l58].
Trong cudn Mot sdvàh de ve Nho giào Viét Nam, càc tàc già chi nghidn

cùu lich su Nho giào Viet Nam tu thè ky XV dén dàu thè ky XX va ành hudng
cùa nd trong llnh vuc già dinh, giào due - khoa cu. Thịng qua vide trình bay,
càc tàc già dà làm rò nhan djnh ràng, "Nho giào vào Viet Nam khòng con giù
nguydn ven nhu d Trung Qudc, nò dà dugc "Vidt Nam boa"... Càc nhà Nho
Vidt Nam vi còng cuòc xày dung xà bòi va bào ve Td qudc dà tiép nhan va
khai thàc nhùng u td Nho giào cho phù hgp vói xà bịi va dàt nuóc minh...
Nói càch khàc là nhà Nho Vidt Nam nang ve luàn ly dao due, chù yéu là biéu
nghla, nang ve Khdng Tu, Manh Tu, Trình Hieu, Trình Di, Chu Hy ma bau
nhu khòng bàn dd'n tàm hoc cùa Lue Cùu Uydn va Vuang Thù Nhàn..."
[22,tr.9-I0]. Nhan dinh này cùng dugc càc tàc già làm rò thdm khi bàn ve dac
diem cùa Nho giào Viet Nam.


Trong cudn Bdn sac vàn hoà Viét Nam, GS. Phan Ngge dà phàn tich cho
thày, nhung pham trù ca bàn cùa Nho giào nhu Trung, Hiéu, Nhàn, Nghia,
Nhà, Nude v.v. khi vào Vidt Nam dà bi khùc xg, dà dugc ngudi Vidt Nam tiép va
bien nd. Do vay, nhùng pham trù này d càc nhà Nho Viet Nam ed noi hàm ròng
han, phong phù han, mang nhiéu yéu td, tinh chat nhàn vàn, nhàn bàn han. Va
theo òng, chi nhu vay, Nho giào mdi dóng mot vai trd quan trgng ddi vdi lich su
cùa dàn toc va ành hudng nhà't dinh dén nhiéu màt cùa vàn hồ Vidt Nam.
Cịng trình Nho hgc va Nho hgc Viét Nam cùa GS. Nguyén Tài Thu dà
ed nhiéu kién giai mdi ve ành hudng va vai trd cùa Nho giào ddi vói xà bịi va
con ngudi Vidt Nam trong lich su. De cap tdi pham vi, ành hudng cùa Nho
giào trong lich su tu tudng Vidt Nam, tàc già cho ràng, ành hudng quan trgng
han cùa Nho giào là trong llnh vuc thè gidi quan va nhàn sinh quan. Tàc già
khàng dinh, càc bò phan khàc cùa lich su tu tudng Vidt Nam nhu: Tu tudng
chinh tri, tu tudng phàp quyén, tu tudng dao due là nhùng llnh vuc tu tudng
phàn ành truc tiép quyén Igi cùa GCPK, cho ndn nhirng bó phan này in dam
dà'u à'n cùa Nho giào han so vdi Phat giào, Lào giào. Mot didm rà't dàng chù y
là khi de cap tdi ành hudng cùa Nho giào trong llnh vuc tu tudng chinh tri - xà

bòi, tàc già cho ràng, "trong tu tudng ydu nuóc cùa càc nhà ydu nuóc Viet
Nam co dau vét cùa ba dao" [116,tr.63]. Day là mot trong nhùng nhàn dinh
mói cùa tàc già, khàc vói nhiéu quan niem cho ràng, d Nho giào khịng ed tu
tudng ydu nuóc (nhu quan niem cùa Phan Ngge, Ld Sy Thàng, v.v.).
Ve vi tri, ành hudng va vai trò cùa Nho giào d Vidt Nam trong lich su con
dugc de càp, nghidn cùu d nhiéu cịng trình khàc. Nhu là càc cóng trình: Lich su
tu tudng Viét Nam (Tap /) do GS. Nguyén Tài Thu chù bién; Lich su tu tudng
Viet Nam (Tap IP) cùa GS. Ld Sy Thàng; Lich su tu tudng Viet Nam (gdm 6 tap)
cùa Nguydn Dàng Thuc; Viet Nam vàn hoà su cuang cùa Dào Duy Anh; Deh
hién dgi tu truyén thdng cùa GS. Tran Dinh Hugu; Nho hgc à Viet Nam - Giào
due va khoa cu chdi Nguydn Thè Long; Su phàt trien cùa tu tudng Viet Nam tu
theky XIXdeh càch mgng thàng Tàm cùa GS. Tran Vàn Giàu; Nho giào vói vàn
hồ Viét Nam cùa Nguydn Dàng Duy, Bàn ve dao Nho cùa Nguyén Khàc Vién,


v.v. Ngoài ra, nhiing vàn de trdn cQng dugc nghidn cùu trong nhiéu bài viét cùa
nhiéu tàc già dugc tap hgp trong cudn Nho giào xua vd nay do GS. Vù Khidu chù
bidn; Nho giào tai Viet Nam do GS. Le Sy Thàng chù bidn; Vàn hod Viet Nam
xdhgi va con nguùi do GS. Vù Khidu chù bien; v.v...
Ành hudng cùa Nho giào dd'n Vidt Nam sàu sàc nhà't, rò ràng nhà't là d
càc nhà nho, nhà tu tudng Vidt Nam. Vi vay, và'n de này dà thu hùt su quan
tàm cùa nhiéu ngudi vdi nhiéu cịng trình. Dị là càc cịng trình: Vàn chuang
Ngun Trdi chun ln cùa Bùi Vàn Nguydn; càc bài viét trong Hòi thào
khoa hgc ve Le Thành Tàng (1442-1497) con ngudi va su nghiep do trudng Dai
hgc Khoa hgc Xà bòi va Nhàn vàn td chùc; Ho Quy Ly cùa Nguydn Danh Phiet;
Nguón sudi Nho hgc vd tha ca Bach Vàn cu sT cùa Le Nguydn Luu, Ngà Thì Si nhùng chgng dudng tha vàn cùa Tran Thi Bang Thanh; Dàng Huy Trù - Tu tudng
vd Nhàn càch do Dàng Vidt Ngoan suu tàm va bidn soan; v.v... cùng nhiéu bài viét
khàc cùa nhiéu tàc già dugc dàng d nhiéu tap chi nghidn cùu chuyen ngành, nhu
Tu tudng triét hgc cùa Ngd Thi Nhàm cùa GS. Ld Sy Thàng, v.v...
Loai hình nghidn cùu thù hai cùng dugc de cap dén d mot sd cịng trình tidu

biéu trong mdi mot giai doan phàt trien cùa XHPK Viet Nam. Thdi Ly ed càc bài
viét trong Ky yéu Hoi thdo khoa hgc Ly Càng Dan vd vuang triéu Ly, He tu
tudng thài Ly cùa GS. Nguydn Duy Hinh; thdi Ly - Tran ed càc cịng trình Tìm
hiéìi xd hoi Viet Nam thài Ly - Trdn cùa Vien Su hgc, He tu tudng Tran cùa GS.
Nguydn Duy Hinh, Ve che dà quàn chù quy toc ddi Trdn cùa GS. Nguyén Hdng
Phong; thdi Ld ed He tu tudng Le cùa GS. Nguydn Duy Hinh; thdi Ngun ed
càc cịng trình Lich su tu tudng Viét Nam (Tap li) cùa GS. Ld Sy Thàng, He tu
tudng Nguyén cùa GS. Nguydn Duy Hinh va nhiéu cịng trình khàc cùa GS. Tran
Vàn Giàu, GS. Nguydn Tài Thu, GS. Phan Huy Ld, v.v...
Ngoài ra, lidn quan dd'n de tài ma chùng tòi nghidn cùu, tu truóc dén nay
dà co rat nhiéu bài viét dugc dàng d càc tap chi Triét hgc, Vàn hgc, Nghièn
cùu lich su, Vàn hod - Nghe thiigt.
Nhìn chung, nhùng cịng trình trdn cho chùng ta nhìn nhan rị han ve su the
bien cùa Nho giào tai Vidt Nam qua càc giai doan phàt tridn cùa XHPK (tu thè

8


ky XI dd'n nùa dàu thèky XIX). Tuy nhidn, và'n de trdn do dugc dàt trong tồn bị
càc he và'n de nghidn cùu ve lich su tu tudng, lich su triét hgc, lich su dàn toc,
dugc tiép càn tu nhùng gdc dò khàc nhau vdi nhùtig muc dich khàc nhau, cho
nén vàn de ma de tài luàn àn nghidn cùu chua dugc nghidn cùu day dù, ed he
thdng va bay cdn tdn tai nhiéu y kién, quan diem, nhàn dinh khàc nhau.
Tdm lai, d hai loai hình nghidn cùu ve Nho giào va su thd hidn cùa nd d
Viet Nam trong lich su, tu trudc tói nay, dà thu hùt nhiéu ca quan, nhiéu nhà
nghidn cùu. Song cho dén nay, chua co mot cịng trình nào nghidn cùu mot
càch day dù va he thdng và'n de ma luàn àn cùa chùng tịi quan tàm. Ddng
thdi, qua nhùng cịng trình nghidn cùu ày, ngoài nhùng quan diem, dành già
thdng nhàt, vàn con tdn tai khòng it nhùng quan diem, dành già khàc nhau,
dòi khi ddi lap nhau, ngay cà trong tùng và'n de. Diéu này cho thà'y ràng,

vide nhìn nhàn, dành già ve Nho giào nói chung, dàc biet là Nho giào vói tu
càch là hgc thuyét chinh tri - xà bòi va su the hidn cùa nò d Vidt Nam trong
lich su ndi ridng là nhùng và'n de phùc tap, khòng he dan giàn, dòi bdi phài
dugc nghidn cùu, làm rò thdm.
Tiép tue hudng nghidn cùu này, tu gdc dò tiép càn triét hgc, luàn àn ed
gang trình bay mot càch co he thdng nhùng noi dung ca bàn, chung nhat trong
hgc thuyét chinh tri - xà bòi cùa Nho giào qua càc giai doan hình thành va
phàt trien cùa nị. Nhùng nói dung này, theo chùng tịi dugc tiép nhàn va ành
hudng nhiéu d Vidt Nam. Dóng thdi, nhàm minh chùng va cu thd han, chùng
tịi chi giói han nghidn cùu su the hidn cùa Nho giào trong mot sd llnh vuc ca
bàn cùa xà bòi va con ngudi Viet Nam, nhu tu tudng chinh tri - xà bòi phàp
luàt, giào due khoa cu va chi nghidn cùu vai trd cùa Nho giào ddi vdi tién trình
hình thành, phàt trien cùa CDPK Vidt Nam tu thè ky XI dén nùa dàu thè ky
XIX. Vói khn khó cùa mot luan àn tién si triét hgc, chùng tòi khòng co diéu
kién de nghidn cùu tàt cà nhùng van de cùa Nho giào Viét Nam. Nò chi co the
dugc tiép tue d nhùng cóng trình nghidn cùu sau này cùa chùng tói.
3. Muc dich va nhiém vu cùa luàn àn.
a) Muc dich: Hieu bièt day dù, toàn dien va he thdng han ve hgc thuyét
chinh tri - xà bòi cùa Nho giào va nhàt là su the bien cùa nò d Viet Nam trong


mot sd llnh vu*c chù yéu cùa ddi sdng tinh thàn cùa con ngudi dudi CDPK va
vai trò cùa Nho giào trong tién trình hình thành, phàt trien cùa CDPK Viét
Nam tu thè ky XI dd'n nùa dàu thè ky XIX.
b. Nhiem vu: De dat muc dich trén, luan àn tap trung làm ro nhùng nói
dung chù yéu sau day:
- Trình bay mot càch co he thdng nhùng nói dung ca bàn trong hgc
thuyét chinh tri - xà bòi cùa Nho giào.
- Trình bay su the hidn cùa Nho giào trong dòi song tinh thàn cùa xà bòi
va con ngudi Viet Nam dudi CDPK.

- Phàn tich vai trò cùa Nho giào trong vide hoach dinh dudng Idi cùa
CDPK Vidt Nam.
4. Dòi tugng va pham vi nghièn cùu
- Ddi tugng nghidn cùu là mot sd noi dung ca bàn trong hgc thuyét chinh
tri - xà bòi cùa Nho giào va su the hidn cùa nò trong XHPK Vidt Nam tu thè
ky XI dd'n nùa dàu thè ky XIX.
- Pham vi nghidn cùu: Quan niem cùa càc nhà Nho, nhà tu tudng Viet
Nam ve Nho giào cùng nhu thài dò va su tiép nhan Nho giào cùa càc triéu dai
phong kid'n Viet Nam trong vide xày dung, phàt trien CDPK, trong vide cai tri.
5. FhuoTig phàp nghièn cùu.
Phuang phàp nghièn cùu dugc su dung trong luan àn này là phuang phàp
luàn chung cùa triét hgc Màc-Ldnin ve con ngudi va xà bòi. Trong dd chù
trgng két hgp vdi mot sd phuang phàp nhu: Ijch su va lo gich, phàn tich va
tóng hgp, phuang phàp ddi chièu, so sành, khài quàt hoà, trùu tugng hồ.
6. Dóng góp mói cùa ln àn.
Tiép càn Nho giào tu góc dị triét hgc va chinh tri xa bịi, luan àn trình
bay mot càch khàch quan va co he thdng nhùng noi dung ca bàn trong hoc
thuyét chinh tri - xà bòi cùa Nho giào cùng nhu su the hién cùa nò trong
XHPK Viét Nam tu thè ky XI dén nùa dàu thè ky XIX.

0


7. Y nghia thuc tién va khoa hoc cùa de tài.
- De tài góp phàn làm sàng td nhùng dóng góp va han che cùa Nho giào trong
tién trình hình thành va phàt trien cùa CDPK Viet Nam tu thè ky XI dén nùa dàu
thè ky XIX. Trén ca sd dd, de tài ed gang phàn tich nhùng càn cu, nguyén nhàn
chù yéu cùa nhùng ddng gdp va han che cùa Nho giào trong thòi ky này.
- Luan àn co the dùng làm tài liéu tham khào phuc vu cho còng tàc
nghièn cùu, giàng day va hgc tap ve Nho giào va Lich su tu tudng Viét Nam.

8. Càu trùc cùa luan àn.
Ngoài phàn Md dàu, Két luan va Danh muc tài liéu tham khào, Nói dung
cùa luan àn gdm 3 chuang va 7 tiét.

11


^

PHAN NOI DUNG
Chuang1
NHO GIÀO VÓI TINH CÀCH LÀ HOC THUYET
CHINH TRI - XÀ HĨI Ị TRUNG QUOC CO DAI
1.1. Ca sd kinh té - xà hói va tién de tu tudng ddi vór^u h'mh thành Nho giào.
Nho giào xuàt hién d Trung Qudc thdi co dai do Khóng Tu (551 - 479 TCN)
sàng làp. Tàt nhidn trudc Khdng Tu, "trudc khi ed mot he thdng hgc thuyét va dao
ly ggi là Nho giào, dà ed nhung con ngudi va nhùng tàng Idp xà bòi ggi là nho
xuàt hién" [34, tr.5]. Nhùng tu tudng, nguyén ly ca bàn cùa Nho giào dà nàm
rài ràc d càc bò Thu, Thi, Le, Dich. Chinh Khóng Tu dà san dinh nhùng bó
kinh này vói tinh thàn "thiigt nhi bdt tóc" nhung chù yéu là tiép thu, he thdng
va khàng dinh nhùng tu tudng, nguyén ly cùa Nho già, nhijng bài hgc kinh
nghiem cùa dao tri nude d càc triéu dai trudc day.
7.7.7. Ca sd kinh té- xd hai cùa su hình thành Nho giào.
Là mot hgc thuyét chinh tri - xà bòi, Nho giào cùng này sinh, tdn tai trén
mot ca sd ha tàng, mot tdn tai xà hịi nhàt dinh.
Thdi dai Khóng Tu là thdi ky ma xà bòi Trung Qudc dién ra nhùng bién
dói sàu sàc trén tàt cà càc mat, càc linh vuc cùa ddi sdng xà bòi.
Trén ITnh vuc kinh td: O Trung Qudc, dén thdi Xuàn Thu, là thdi ky phàt
trien manh me cùa nén nòng nghiep, thù còng nghiep va thuang nghiep. Vào
kboàng thè ky XI - V (TCN), d Trung Qudc dà xuat hién nhùng trung tàm

kinh té, chinh tri, vàn hoà Idn.
Su phàt trien manh me trong ITnh vuc kinh té dà ành hudng, tàc dòng to
lòn dén llnh vuc chinh tri - xd hoi. Nd làm xuàt hién mot cuc dien mdi trong
xà bòi Trung Qudc - thòi Xuàn Thu, dà là "Triéu dai nhà Chu suy sup tu dàu
Dòng Chu dén day là hét bàn. Tinh trang xen ké làn nhau giùa hình thài chièm
hùu nị le cu lui dàn va hình thài phong kién càt cu mói này sinh vói xu thè
hudng tdi tap quyén ngày càng manh me cùng chàm dùt" [31,tr.21]. Su tàc

12


dóng dị trudc hét va rị rét nhàt là ddi vói càc hình thùc sd hùu rugng dàt va
két càu giai càp cùa xà bòi. He qua tàt yéu là, nhùng màu thuàn vdn ed va mdi
này sinh trong Idng xà bòi ngày càng sàu sàc, tram trgng han, dac biét là màu
thuàn giùa giai cà'p thdng tri bdc lòt vdi giai càp nòng dàn va càc tàng Idp bi
thdng tri, bi bóc lịt khàc. Nèu nhu trc day, nhu sàch Kinh Thi viét: "Dàt dai
thàn dàn duói gàm trdi này khịng d dàu khóng phài là cùa vua" thì dén lue
này, cài quyén sd hùu tdi cao va tuyét ddi dd dà bi mot lóp ngudi mài lén (giai
càp dia chù) ed sue manh kinh té tién còng va chièm dung. Tinh trang màt dàt,
màt dàn dà làm cho giai càp quy toc nhà Chu suy yéu. Va tu su suy yéu ve kinh
tè, dà dàn tói su suy yéu ve dia vi va vai trò chinh tri cùa nhà Chu. Ngòi Thidn tu
cùa nhà Chu chi cdn là hình thùc, trong khi dà, càc nude chu bau dùng chién
tranh dd thòn tinh làn nhau, "Chu bau làn quyén thién tu, dai phu làn quyén chu
bau, tòi gièt vua, con gièt cha, trat tu xà bòi rat là rdi loan" [l,tr.25 - 26]. Tinh
trang dd càng làm cho xà bòi thém rdi loan, trat tu ky cuang tu trong già dinh
dén ngồi xà bịi theo mị hình va the che cùa nhà Chu bi vi pham. Ben canh dò
là tinh trang trén yéu, dudi manh do tàng lóp dia chù mói lén ngày càng giàu co,
làn àt quy toc cu, "tham chi tàng lóp này con chièm cà chinh quyén nhu hg Quy
thi d nude Ld, hg Tran d nude Té" [136,tr.25].
Rò ràng, tinh trang chién tranh lién mién giùa càc nude chu bau dà làm

cho dàt nude suy kiet, ddi sdng cùa nhàn dàn ngày càng dau khó, cùng cuc; su
xuàt bien nhiéu cuòc bao dòng, khdi nghla cùa nòng dàn de phàn khàng,
chdng lai che dò nhà Chu; trat tu, ky cuang xà bòi ngày càng rdi loan;... tàt cà
dà uy hiép su tdn tai cùa che dị cùng nhu càch tó chùc, qn ly xà bịi cùa nhà
Chu va tao ra mot hgp lue day nhà Chu dén bò diet vong. Mat khàc, su rdi
loan tràt tu xà bòi dà tao ra mot tinh trang phi nhàn tinh, vò dao dang thdng tri
trong xa bòi, làm cho càc mdi quan he giùa ngudi vdi ngudi déu bi bién dang
ghé gdm.
Thuc tién xà bòi lùc bay gid dà dàt ra mot vàn de lón: Càch td chùc va
quàn ly xd hai theo ma hình nhà Chu khàng càn thich hap nùa. Vay cdn phdi
làm thè nào de thiét làp lai tràt tu, ky cuang cùa xd hai, va diéu quan trgng

13


han, là dua xdhgi vào thedn dinh de phàt trien. Viéc nhàn thùc dùng dàn va
giai dàp co hieu qua vàn de này gàn lién va co mdi quan he mat thiét vói viéc
lua chgn mị hinh xà bịi cùng vói phuang thùc qn ly nào dd dua xa bịi
Trung Qudc thoàt ra khdi tinh trang rdi loan, khùng hoàng va phàt trien là nói
bàn khồn cùa thịi dai va là nói dung chù yéu trong ddi song tu tudng chinh
tri cùa xà bòi Trung Qudc lue bay gid. Chinh vi vay trong xà bòi Trung Qudc
dà xuàt hién nhiéu trung tàm, nhiéu tu didm cùa nhùng ké sT. Mac dù thành
phàn xuàt thàn cùa tàng lóp kè si này là da dang, phùc tap nhung nhìn chung,
hg déu dùng trén làp trudng cùa giai càp, tàng lóp minh ma phé phàn (cài tao
bay xồ bd) trat tu xà bịi cu. Tmh hình trén dà tao nén cuc didn "Bàch già
tranh minh", "Bàch già chu tu" ma két qua là làm xuàt hidn nhiéu nhà tu
tudng, nhiéu hgc phài khàc nhau trong thdi Xuàn Thu - Chién Qudc. Su ra ddi
cùa Nho giào vdi tu càch là hgc thuyét triét hgc, hgc thuyét chinh tri - xà bòi,
dao due cùng tu bdi cành dd.
7.7.2. Tién de tu tudng cho su hinh thành Nho giào.

Su ra ddi cùa Nho giào con bat nguón (tid'p thu, kè thùa) tu ddi sdng tu
tudng (tòn giào, chinh tri, dao due) cùa Trung Qudc tu trudc dd'n bay gid, dac
biet dudi thdi nhà Chu.
Ve tàn giào, nhà Chu de cao tu tudng ''kinh trdi\ 'ligp menh trdi\ ''thd
thuang de", "trdi va ngudi hap nhdf. Nhà Chu cho ràng, Trdi (cdn ggi là
thugng dd') là lue lugng ed nhàn càch, ed y chi va ed uy quyén tuyét ddi.
,

A.

Chinh vi vay ma nhà Chu cho ràng, vi nhà An khịng bièt menh trdi, bành
dóng khịng hgp vdi menh trdi, do vay Thugng de dà trùng phat va de cho nhà
Chu thay thè nhà An cai tri dàn.
Ve chinh tri, nhùng nhà tu tudng cùa tàng lóp quy toc nhà Chu khàng
dinh ràng, vi nhà Chu biét va làm theo "menh trdi" ma dugc "nhan dàn" tu tay
nhà Àn de "hudng dàn" va "tri dàn" sudt dòi; nèu kè nào chdng lai "menh trdi"
dd thì nhà Chu vàng ménh trdi va thay trdi trùng phat, chém gièt. Vua nhà
Chu là chù sd hùu tdi cao ve rugng dàt va mgi ngudi trong xà bòi déu là thàn
dàn cùa nhà vua; vua là Thién tu (con trdi) dugc thay trdi thdng tri thién ha.

14


cai tri dàn. Rị ràng, tu tudng chinh tri di thdi nhà Chu là hé't sue phàn dòng
nhung lai dugc phù lén mot lóp son tịn giào ve "y trdi", "ménh trdi".
Vj dao dire, tu tudng dao due cùa nhà Chu lày hai chù Dire va Hieu làm
ndng cdt. Tu quan niém chinh tri - tòn giào "Trdi vd ngudi hap nhat", nhà Chu
khàng dinh ràng, vi càc bac tién vuang nhà Chu ed dire ma dugc sành cùng
thugng de, dugc thugng de cho hudng nude, hudng dàn..., cho nén càc vua ddi
sau phài biét kinh cài due dd, phài biét bdi dng nd dd cho con chàu dugc

hudng nc, hudng dàn làu dai. Hiéu là thd phung tó tidn, phài nhó cịng lao
cùa tó tidn ma giù gin phép tàc tó tidn dd lai. Co cài due Hiéu nhu vay, mói
nhàn dugc menh trdi ma dugc hudng nude, hudng dàn mài mài. Day là mot
quan niem dao due nhàm cùng ed va tuydn truyén su tdn tai vlnh vién dia vi
thdng tri cùa tàng lóp quy toc nhà Chu va nhà nuóc quy toc Chu.
Nho giào tiép nhan vào he thdng cùa minh nhùng tu tudng tòn giào,
chinh tri, dao due trdn day cùa nhà Chu, ve thuc chat, cùng là su tiép nhàn mot
phuang thùc chinh tri ma giai càp thdng tri cùa càc triéu dai truóc day dà thuc
hidn là su dung thàn quyén de cùng co va thuc hidn vuang quyén (tàt nhidn
khòng chàp nhan su làn àt cùa thàn quyén ddi vói vuang quyén) trong vide cai tri.
Dén thdi Khóng Tu, Nho giào vdi tu càch là mot hinh thài y thùc xà bòi,
nò khòng thd khịng lién he mat thiét vói ddi sdng kinh tè va phàn ành dòi
song kinh tè cùa xa bòi Trung Qudc lùc bay gid. Do vay, de khàc phuc tinh
trang rdi loan xà bòi va dua xà bòi vào thè ón dinh va phàt trien, Nho giào mot
màt, d phuang didn nào dò, vàn thùa nhan va su dung sue manh cùa thàn
quyén. Nhung màt khàc, mat ca bàn, tu tudng cùa Nho giào phài khàng dinh
dia vi dùng trdn cùa vuang quyén ddi vdi thàn quyén cùng nhu vi tri, vai trd
cùa con ngudi trong nhùng dién bién cùa lich su.
Thuc ra, trong ddi sdng chinh tri cùa Trung Qudc tu truóc dén thdi
Khóng Tu, càc thè lue thdng tri xà bòi phài quan tàm, dù d mot mùc dò nào
dò, dén dòi song cùa nhàn dàn, dén vai trd cùa ngudi dàn. Diéu này khòng
phài là y mudn chù quan cùa càc thè lue thdng tri xà bòi ma nò phàn ành mot
thuc té d Trung Qudc (cùng nhu càc nc phuang Dịng nói chung) là, dia vi

15


thdng tri xa bòi khòng phài bao gid va lùc nào cùng bi quyét dinh truc tiép bdi
dia vi kinh tè. Ngay trong Kinh Thu dà cho thày nhiéu tu tudng the hidn su
quan tàm cùa tàng Idp thdng tri dén dòi song cùa nhàn dàn, dén vai trd cùa

dàn, nhu tuy thùa nhàn "menh trdi" luòn co uy quyén tdi cao, tuydt ddi, nhung
lai the hidn ra, tham chi ddng nhàt vói "y dàn", "long dàn". Nhùng càu sau:
"Trdi nhìn tu dàn ta nhìn", "trdi nghe tu dàn ta nghe", "su sàng sudt d trdi thd
hidn ra d su sàng sudt cùa dàn" , "dàn mudn gì trdi cùng phài theo",v.v...,
khòng phài là it trong cudn sàch này. Diéu này ndi Idn ràng, vide quan tàm
dén dòi song va vai trò cùa dàn co y nghla nhu mot bang sd trong dịi song
chinh tri d càc nc phuang Dóng.
r Nhu trén dà nói, duói triéu dai nhà Chu, dia vi va uy quyén cùa trdi,
menh trdi dà dugc vàn dung vào vide chdng lai nhà Àn, vào vide luan giài dd
bidn ho cho su tdn tai vinh vién cùa nhà Chu. Tuy nhién dén dàu thdi Xuàn
Thu, su suy yéu ve mgi màt cùa nhà Chu dà cho thày, su linh thiéng va bàt khà
xàm pham cùa thàn quyén dà bi xàm pham; nà bào hieu su thàng Igi cùa
quyén lue tran thè truóc quyén lue thàn thành. Cho dén cuoi thòi Xuàn Thu,
vài su suy ddi cùa tàng lóp thdng tri, tràt tu, ky cuang xà bịi theo mò hinh nhà
Chu ngày thém rdi loan, su khdn cùng cùa ddi sdng nhàn dàn dà làm lay
chuyen gdc ré dia vi thdng tri cùa thàn quyén. Bdi vay, mot vàn de thuc tién
dàt ra cho càc nhà tu tudng, càc hgc phài, càc tàng Idp thdng tri là phài tìm ra
va luan giài nhùng cịng cu, nhùng phuang thùc cai tri mói.
Su xuàt hién Nho giào cùng nhàm giài dàp nhu càu ma thuc tién cùa xà bòi
Trung Qudc dàt ra lùc bay gid. Tuy nhién khàc vdi càc "già", "giào" khàc, Nho
giào da^bidtdé cao dao due, coi dao due là còng cu, là phuang thùc cai tri, quàn
ly xa bòi co hieu qua nhàt cùng nhu trong vide trong vide dua xà bịi tu "loan" tói
"tri". Co nghla là d Nho giào, dao due va chinh tri gàn chat vdi nhau, va vi vay ed
the ndi, Nho giào chù yéu là hgc thuyét chinh tri - xà hòi dao due.
Sau khi xuàt hién, Nho giào da co qua trình tdn tai, phàt trien gàn lién vói
CDPK Trung Qudc. Do bi chi phdi bdi nhùng diéu kien kinh té - xà bòi, do
phài dàp ùng nhu càu cai tri cùa GCPK trong mói mot giai doan phàt trien cùa

16

CDPK va do dugc tiép nhàn nhiéu tu tudng d càc hgc phài khàc, cho nén
nhùng nói dung tu tudng cùa Nho giào dà ed nhùng bién dói, thay dói.
1.2. Mot sd tu tudng ca bàn cùa Nho giào ve chinh trj - xà hói.
Nhìn nhan Nho giào vdi tu càch là mot he thdng chinh the, hoàn cành ra
ddi va pham vi ùng dung cùa nd, ed the khàng dinh ràng, ve ca bàn, Nho giào
là mot hgc thuyét chinh tri - xà bòi. Nhàn dinh này, chùng tòi xuàt phàt tu mot
so càn cu chù yéu sau day:
Thù nhà't, xuat phàt tu hoàn cdnh ra ddi cùa Nho giào. Nhu trình bay d
tiét 1.1, Nho giào ra dịi chù yéu tu thuc trang hé't sue rdi loan cùa xà bòi
Trung Qudc thdi co dai. Muc dich cùa nhùng ngudi sàng làp va phàt trien Nho
giào là nhàm giài dàp vàn de va nhiem vu thuc tién cùa xà bòi Trung Qudc dat
ra lùc bay gid là su càn thiét phài khàc phuc cài "thuc trang" dà, phài ón dinh
tràt tu, ky cuang cùa xà bòi va dua xà bịi tu "loan" tói "tri". Do bi ehi phdi bdi
hồn cành xà bòi va nhùng yéu càu cùa thuc tién xà bịi dàt ra nhu vay, Nho
giào khóng the khịng de cap dén nhùng vàn de chinh tri - xà bòi.
Thù hai, xuat phàt tùphgm vi ùng dung cùa Nho giào. Vói tu càch là mot
bị phan cùa kién trùc thugng tàng xà bòi, Nho giào phàn ành nhùng Igi ich
truc tié'p va càn bàn cùng nhu dia vi cùa càc tàng lóp, giai càp va mdi quan he
giùa nhùng tàng lóp, giai càp trong viéc cai tri, quàn ly xà bịi trén lap trudng
cùa càc tàng lóp, giai càp thdng tri xà hòi. Cho nén, Nho giào ve ca bàn là he
tu tudng, là cóng cu cùa càc tàng lóp, giai càp trong vide thdng tri ve mat
chinh tri, tu tudng ddi vdi càc tàng làp, giai càp xa bòi khàc.
Thù ba, xuat phàt tu cau trite va vi tri, mdi lién he, vai tra cùa càc bg
phan cdn thành Nho giào. Co thè nói, vói tu càch là mot he thdng, Nho giào
de cap dén nhiéu llnh vuc khàc nhau cùa dòi song xà bòi va con ngudi. Truóc
hét va là chù yéu, Nho giào de cap dén càc mdi quan he chinh tri - xà bòi.
Nhùng pham trù, nhùng nguydn ly ca bàn cùa Nho giào là phàn ành nhùng
quan he ày, nhùng llnh vuc khàc nhau ày. Co nghla là, nhùng pham trù,
nguydn ly ca bàn cùa Nho giào chù yéu phàn ành càc quan he chinh tri va

nhàm nhùng muc dich chinh tri.

_
I G A ' H O C Q U Ò C G i A H À Nói
i TRUNG TÀM THỊNG TIN THU V!ÉN

17

I \ì~Ltl

^^^


Nho giào con bao gdm hgc thuyét triét hoc, tue là Nho giào cùng dua ra
nhùng quan didm chung nhàt ve thè gidi (vù tru, xà bòi, con ngudi). O Nho
giào, nhùng quan diem triét hgc dò khòng chi là ca sd, càn cu cho vide hình
thành hgc thuyét chinh tri - xà bòi, ma nd con dugc cu the, bó sung va phàt
trien thém trong hgc thuyét chinh tri - xà bòi.
Nho giào cùng dugc coi là mot hgc thuyét dao due, bay nói mot càch
khàc, hgc thuyét dao due là mot bò phàn càu thành cùa Nho giào. Bdi vi, vdi
tu càch là mot hgc thuyét dao due, Nho giào cùng dua ra nhùng quan niem ve
thién, àc, dao làm ngudi cùng nhùng chuàn muc, nhùng quy tàc, quy pham
dao due de diéu chinh, dành già bành vi cùa con ngudi trong càc mdi quan he
giùa con ngudi vdi con ngudi, giùa cà nhàn vài già dinh, nuóc, thién ha. He
thdng nhùng pham trù, nguyén ly, chuàn muc, nguyén tàc, quy pham dao due
ày trong hgc thuyét dao due Nho giào khóng chi phàn ành càc quan he dao
due ma con phàn ành càc quan he chinh tri cùa xà bòi va con ngudi. Do vay,
nhùng pham trù, nguyén ly, chuàn muc dao due cdn là nhùng pham trù,
nguyén ly, chuàn muc chinh tri, nhàm nhùng muc dich chinh tri.
Nói tóm lai, Nho giào vói tu càch là mot he thdng bao gdm nhiéu hgc

thuyét: chinh tri - xà bòi, triét hgc, dao due. Nhùng hgc thuyét dò quan he chat
che vói nhau va dan xen, tham nhap vào nhau. Tàt nhién, hgc thuyét chinh tri xà hòi là hgc thuyé't chù yéu nhàt, co tinh chat bao trùm.
Là mot hgc thuyét chinh tri - xà bòi, Nho giào chù yéu de càp dén nhùng
vàn de co bàn, chung nhàt: Quan diem ve con nguòi, ve xà bòi ly tudng
(XHLT) va ve duòng Idi tri nude.
7.2.7. Quan diem cùa Nho giào ve con ngudi,
t Vàn de con ngudi là mot trong nhùng vàn de ca bàn nhàt, chù yéu nhàt
cua Nho giào. O Nho giào, vàn de con nguòi, ngay tu dàu dà dugc de cap dén
va co the nói, Nho giào dàc biet de cao vai trị cùa con ngudi, "coi con ngudi
cùng vói trdi dàt là tiéu bidu cho tàt cà, va nói rị: trdi, dàt, nguòi là tam tài"^
[31,tr.64]. Bdi vi, trong quan niem cùa càc nhà Nho, vàn de con ngudi gàn lién
va lién quan truc tiép dén viéc cùng ed, ón dinh trat tu, ky cuang cùa xà hòi.^

18


Chinh vi vay ma trong Nho giào, vàn de con nguòi dugc bàn luàn trong cà hgc
thuyét triét hgc, hgc thuyét chinh tri - xà bòi va hgc thuyé't dao due.
Trong tu tudng ve con nguòi, vàn de ed tàm quan trgng bang dàu, ca bàn
va chung nhàt là nhùng quan niem ve bàn tinh va vai trò cùa con nguòi.
Nhùng quan niem này dugc thd hién trong cà Vù tru quan va Nhàn sinh quan
cùa Nho giào.
1.2.1.1. Quan niem ve bdn tinh cùa con ngUdi.
*jVàn de Tinh ngudi là mot trong nhùng nói dung ca bàn cùa Nho giào ve
con nguòi. GS. Cao Xuàn Huy cho do là "vàn de trung tàm cùa Nho giào",
Nguyén Dàng Thuc thì coi vàn de này là "vàn de trgng dai trong triét hgc
phuang Dịng", vói GS. Ngun Tài Thu thì dị là vàn de luòn dugc "càc nhà
tu tudng phuang Dòng dàc biet chù y". Theo chùng tòi, day con là mot trong
nhùng vàn de khòng chi dugc càc nhà Nho bàn luan tu rat som ma con là vàn
de dugc tranh luan, bàn cài nhiéu nhàt trong lich su triét hgc Trung Qudc. Bdi

vi vàn de "Tinh ngudi" là mot trong nhùng ca sd de tu dò, càc nhà Nho de
xuàt ra hgc thuyét chinh tri, dao due; là càn cu de khàng dinh tinh tuydt ddi
cùa nhùng nguyén ly cai tri va phuc vu Igi ich cùa GCPK thdng tri.
Thuc chat cùa vàn de tinh ngudi là giài dàp mot sd nói dung ca bàn sau:
Bàn tinh cùa con ngudi là gì? Do dàu ma ed? Va nị co the cài tao (hồ) dugc
khịng va de nhàm muc dich gì ? Ai là nguòi ed the cài tao dugc nd va cài tao
bang phuang thùc nào? Ly giài nhùng noi dung ca bàn này, trong Nho giào
cùng dién ra cuòc dà'u tranh giùa hai khuynh huóng duy vàt va duy tàm.
Ngay dàu cudn sàch Trung Dung, Khóng Càp dà dua ra mot nguydn ly ca
bàn ve Tinh ngudi: Menh Trdi ggi là "tinh", phàt trien thuàn theo "tinh" ggi là
"dao", tu theo "dao" ggi là "giào" [127,tr.88]. Tu ménh de này, phàn làn càc nhà
Nho déu cho ràng, "tinh" cùa con ngudi co ngudn gdc tu trdi, là nguyén ly tu nhién
ma tròi phù cho con nguòi va con nguòi barn thu lày. Theo dò, tinh là cài bàm sinh
ban dàu, là cài nguyén sa ma con nguòi co dugc nhd tròi. Con cài tinh dò thién bay
àc là phu thc chù u vào su tu dng, giào hồ dao due sau này cùa con nguòi.
Ngudi dàu tién dàt vàn de ve "tinh ngudi" trong phài Nho già là Khóng
Tu. Trong sàch Luàn ngù, de cap dén chù "tinh", òng nói: "Bàn tinh ngi ta

19