Trưng lương hình mẫu của tiểu loại nhân vật đế sư trong trước tác của tác giả nhà nho khảo sát nguồn tư liệu trung quốc và việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

------  ------

TRỊNH VĂN ĐỊNH

TRƯƠNG LƯƠNG
HÌNH MẪU CỦA TIỂU LOẠI NHÂN VẬT ĐẾ SƯ
TRONG TRƯỚC TÁC CÁC TÁC GIẢ NHÀ NHO
(Khảo sát nguồn tư liệu Trung Quốc và Việt Nam)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC

Hà Nội - 2014


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

------  ------

TRỊNH VĂN ĐỊNH

TRƯƠNG LƯƠNG
HÌNH MẪU CỦA TIỂU LOẠI NHÂN VẬT ĐẾ SƯ
TRONG TRƯỚC TÁC CÁC TÁC GIẢ NHÀ NHO
(Khảo sát nguồn tư liệu Trung Quốc và Việt Nam)
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 62 22 34 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Trần Ngọc Vương

Hà Nội - 2014


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các
số liệu và kết quả nghiên cứu trong Luận án này là trung thực và chưa
từng được cơng bố trong bất kì cơng trình nào trước đó. Nếu vi phạm
tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm.

Tác giả luận án

Trịnh Văn Định


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 3
1. Lý do chọn đề tài....................................................................................................... 3
2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................................ 4
3. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................................. 5
4. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 6
5. Đóng góp của luận án ............................................................................................... 7
6. Cấu trúc của luận án .................................................................................................. 8
7. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ................................................................................... 8
NỘI DUNG .................................................................................................................. 24
Chương 1. Mấy vấn đề lý thuyết; những cơ sở về chính trị, tư tưởng, xã hội và

cội nguồn, đặc điểm, cấu trúc tư tưởng nhân vật đế sư .......................................... 25
1.1. Mấy vấn đề lý thuyết.............................................................................................. 25
1.2. Những cơ sở về chính trị, tư tưởng, xã hội xuất hiện nhân vật đế sư .................... 32
1.3. Cội nguồn, đặc điểm, cấu trúc tư tưởng nhân vật đế sư ........................................ 41
Chương 2. Trương Lương Từ nhân vật lịch sử đến hình tượng văn học ............... 60
2.1. Sơ lược tiểu sử và sự nghiệp Trương Lương ......................................................... 60
2.2. Diễn hóa Trương Lương nhìn từ hình tượng văn học ............................................ 61
2.3. Luận diễn hóa hình tượng Trương Lương ............................................................. 92
Chương 3. Nhìn sâu hơn cảm hứng hình tượng đế sư Trương Lương trong tâm
thức nhà nho và dấu ấn của hình tượng này trong hành xử chính trị của họ ...... 97
3.1. Nhìn sâu hơn cảm hứng hình tượng đế sư Trương Lương trong tâm thức nhà nho ....... 97
3.2. Dấu ấn của hình tượng Trương Lương trong hành xử chính trị của các nhà nho ... 106
3.3. Cội nguồn ám ảnh của hình tượng đế sư Trương Lương trong tâm thức nhà nho
(khía cạnh phẩm chất đế sư của Trương Lương) .......................................................... 134
1


KẾT LUẬN .................................................................................................................. 158
DANH MỤC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN
LUẬN ÁN .................................................................................................................... 163
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................... 164
PHỤ LỤC .....................................................................................................................

2


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trước khi làm rõ lý do lựa chọn đề tài nghiên cứu, cần xác định đây là loại
đề tài nghiên cứu về một kiểu hình tượng văn học nhưng thơng qua nghiên cứu một

hình tượng nhân vật điển hình của kiểu hình tượng này.
Sở dĩ luận án lựa chọn đối tượng nghiên cứu là “tiểu loại nhân vật đế sư” bởi
những lý do chính sau đây:
Trước hết, kiểu hình tượng nhân vật đế sư là một kiểu hình tượng văn học
đặc sắc trong lịch sử văn học Trung Quốc và Việt Nam, tồn tại với một mã nghệ
thuật độc đáo, cấu trúc hình tượng thẩm mỹ riêng biệt, một xúc cảm thẩm mỹ đặc
thù và một trầm tích văn hóa đặc sắc nhưng cho đến nay chỉ được gợi ra chứ chưa
được nghiên cứu. Vì vậy, nghiên cứu này sẽ đóng góp vào việc bổ sung một loại
hình tượng mới trong nghiên cứu văn học cổ Trung Quốc và đặc biệt là văn học
Việt Nam.
Mặt khác, đây là kiểu hình tượng nhân vật ám ảnh đặc biệt sâu sắc các tác
giả nhà nho hai nước, nhất là nhà nho Việt Nam. Hình tượng này chủ yếu ám ảnh
một nhóm nhà nho tinh hoa, sâu nhất trong nhà nho Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX.
Hơn nữa, hình tượng nhân vật đế sư trở thành mạch khát vọng xuyên suốt
trong lịch sử văn học Việt Nam, ám ảnh hầu khắp các nhà nho lừng danh nhất.
Khơng dừng lại ở sự ám ảnh, thơng qua hình tượng này trong trước tác nhà nho Việt
Nam, còn ảnh xạ cả những lựa chọn chính trị của chính tác giả mà bình thường rất
khó phát hiện ra.
Ngồi ra, hình tượng nhân vật đế sư, như cách định danh của nó mà chúng
tơi thích nghĩa dưới đây (thầy vua), là trầm tích và lắng đọng độc đáo về lý tưởng,
tư tưởng, kỳ vọng của nhiều thế hệ kẻ sĩ tinh hoa trong lịch sử về giới của mình:
hình tượng khơng phải làm tôi, không phải làm vua mà làm thầy, bậc thầy vua chúa.
Hình tượng văn học đế sư là sự thăng hoa của những trầm tích này.
Sở dĩ luận án chọn Trương Lương là hình tượng nhân vật hình mẫu của
nhóm là bởi lẽ, nhà nho hai nước khẳng định Trương Lương chứ không phải Khổng
3


Minh hoặc nhân vật lừng danh khác là nhân vật hình mẫu của nhóm. Nhận định này
có thể tìm thấy trong nhiều trước tác của những nhà nho lừng danh trong lịch sử văn

học hai nước. Nhưng đặc biệt, quan sát diễn hóa hình tượng Trương Lương trong
văn học Việt Nam tương quan với diễn hóa hình tượng Khổng Minh, hình tượng
Trương Lương kết thành một vệt liền mạch trong lịch sử văn học Việt Nam từ cuối
thời Trần cho đến đầu thế kỷ XX. Nhìn sâu hơn, hình tượng Trương Lương trở
thành hình tượng văn học chủ đạo, ám ảnh, chi phối hành trạng và ứng xử chính trị
của nhiều nhà nho lớn nhất Việt Nam. Và có lẽ đặc biệt nhất, đã có một sự thăng
hoa, kết tinh thành kiệt tác văn chương trong văn học Việt Nam qua hình tượng này
ở giai đoạn thế kỷ XVIII - XIX và đầu thế kỷ XX, đóng góp độc đáo về hình tượng
văn học cho lịch sử văn học dân tộc mà những nhân vật lừng danh khác như Khổng
Minh khơng có được. Từ đó có thể xem nó là một hiện tượng đặc thù, độc đáo. Do
vậy, cần có những nghiên cứu chuyên biệt và mang tính liên ngành cao.
2. Mục đích nghiên cứu
Chứng minh có một kiểu hình tượng nhân vật đế sư trong lịch sử văn học viết
Việt Nam, đặc biệt nổi bật trong văn học Việt Nam giai đoạn thế kỷ XVIII -XIX.
Làm rõ cấu trúc nghệ thuật hình tượng nhân vật đế sư, mỹ học hình tượng
nhân vật đế sư.
Chỉ ra diễn hóa của hình tượng nhân vật đế sư trong những giai đoạn lớn
nhất của lịch sử văn học viết Trung Quốc và đặc biệt đi sâu phân tích cụ thể, chi tiết
sự diễn hóa hình tượng này trong văn học viết Việt Nam.
Đi sâu phân tích ám ảnh của hình tượng và lý giải cội nguồn sự ám ảnh hình
tượng trong tâm thức những nhà nho lừng danh của dân tộc từ Nguyễn Trãi cho đến
Phan Bội Châu.
Ở chừng mực nhất định, chỉ ra sự giống và khác nhau của tiến trình diễn hóa
hình tượng đế sư trong trước tác nhà nho Trung Quốc và nhà nho Việt Nam, đồng
thời chỉ ra cội nguồn, đặc sắc của sự tương đồng và khác biệt này. Việc làm này chủ
yếu hướng đến luận giải sự đặc sắc của hình tượng này trong văn học Việt Nam.
Chỉ ra đóng góp, đặc sắc của kiểu hình tượng đế sư đối với văn học viết Việt
Nam thời trung đại.
4

3. Phạm vi nghiên cứu
Với tư cách là một luận án chuyên ngành văn học, vì vậy luận án chủ yếu tập
trung lý giải và những sự lý giải khác phục vụ cho hiểu sâu sắc hơn hoặc nêu bật
hình tượng đế sư trong lịch sử văn học hai nước, đặc biệt là lịch sử văn học viết
Việt Nam.
Về tài liệu, luận án chỉ giới hạn tìm hiểu từ nguồn tài liệu thành văn trong
trước tác của nhà nho Trung Quốc và Việt Nam. Nguồn này, có ý nghĩa với luận
án nhất là sử liệu và trước tác văn chương. Trong trước tác văn chương, tài liệu
phong phú và tập trung nhất là nguồn thi ca, phú, phần nào đó là từ. Ở Trung
Quốc, những tuyển tập thi ca, từ, phú có giá trị tham khảo lớn nhất là: Tồn Hán
phú, Toàn Đường thi, Toàn Tống thi, Toàn Tống từ và một số tuyển tập thi, từ,
khúc, tiểu thuyết các loại. Ở Việt Nam, tổng tập văn học Việt Nam và những bộ
toàn tập, tuyển tập của những tác giả lừng danh là nguồn tham khảo quan trọng
nhất. Nguồn sử liệu ở Trung Quốc chủ yếu là những bộ sử lớn, chính thống: Sử ký,
Hán thư, Tư Trị thơng giám... và một số bộ sử khác. Ở Việt Nam, Đại Việt sử ký
toàn thư, Đại Nam thực lục, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Lịch triều
hiến chương loại chí... và một số bộ sử khác là những nguồn tài liệu tham khảo
quan trọng. Về cơ bản, những trước tác đề, vịnh, luận về Trương Lương ở cả
Trung Quốc và Việt Nam, luận án ưu tiên tham khảo từ nguyên bản và có tham
khảo các bản dịch tốt 1 . Những đánh giá, bình, vịnh, luận, phú, nhận định về
Trương Lương ở cả Trung Quốc và Việt Nam, luận án sử dụng trực tiếp từ những
tài liệu tham khảo nêu trên.
Về mặt không gian, nhân vật anh hùng thời loạn, tiểu loại đế sư là loại hình
nhân cách có tính khu vực. Tuy nhiên, tuy chỉ là “trước tác về một nhân vật” nhưng
bởi đó là một nhân vật “siêu hạng” nên tài liệu rất phong phú, chắc chắn rằng dù đã
hết sức tích cực tìm kiếm, tác giả luận án cũng không thể sưu tầm được đầy đủ
những tài liệu hữu quan.

1

Tài liệu về Trương Lương và những trước tác đề, vịnh, luận về Trương Lương của sĩ đại phu Trung Quốc,
về cơ bản chưa được chuyển ngữ ở Việt Nam.

5


Về khung thời gian khảo sát tư liệu, ở Trung Quốc chúng tôi khảo sát trước
tác sĩ đại phu từ thời cổ đại nhưng chủ yếu là từ thời Hán đến hết thời đại nhà
Thanh. Ở Việt Nam, luận án khảo sát trước tác nhà nho chủ yếu từ thời Lý thế kỷ X
đến những năm đầu thế kỷ XX.
4. Phương pháp nghiên cứu
Luận án triệt để khai thác thế mạnh của phương pháp nghiên cứu truyền
thống là phương pháp xã hội - lịch sử, phương pháp liên ngành, đa ngành (lịch sử,
văn học, văn hố, chính trị học…) phương pháp chủ yếu mang tính ưu tiên là loại
hình học. Ngoài ra luận án sử dụng các biện pháp khác như: so sánh, thống kê, phân
tích, phương pháp liên văn bản1… Những biện pháp này được sử dụng như những
thao tác khoa học châu tuần và phục vụ cho phương pháp cốt lõi: loại hình học.
Phương pháp loại hình học được sử dụng trong luận án trên bình diện vĩ mơ
nhìn từ hai trục vấn đề lớn: trục lịch sử và trục cấu trúc. Trục lịch sử được định vị từ
hai chiều. Chiều đồng đại, phương pháp loại hình học được dùng để loại hình hố
những mẫu hình anh hùng xuất hiện trong thời loạn. Sâu hơn nữa, loại biệt anh hùng
thời loạn thành hai tiểu loại: anh hùng sáng nghiệp và đế sư. Từ chiều lịch đại,
phương pháp loại hình hố cho phép nhìn ra được những loại hình nhân vật đồng
dạng xuất hiện và phát triển trong những giai đoạn lịch sử khác nhau, hoặc ở những
quốc gia khác nhau nhưng có những điều kiện lịch sử, xã hội tương đồng. Từ trục
cấu trúc, loại hình hố cho phép nhìn ra được cội nguồn của mẫu hình nhân vật đế
sư, sự biến sinh của nhà nho trong thời loạn, đặc điểm và cấu trúc tư tưởng của mẫu
người này.
Mặt khác, như tên của luận án, Trương Lương - hình mẫu của tiểu loại nhân

vật đế sư trong trước tác các tác giả nhà nho, đối tượng của luận án là nghiên cứu
tiểu loại hình tượng nhân vật đế sư nhưng thơng qua nghiên cứu trường hợp điển
hình của nó là hình tượng nhân vật đế sư Trương Lương. Do vậy, phương thức triển
khai của luận án, ưu tiên chứng minh có một loại hình nhân vật đế sư trong lịch sử,
1

Ngoài những phương pháp cơ bản nêu trên, trong những vấn đề nghiên cứu cụ thể, luận án còn sử dụng một số lý
thuyết khác dùng trong nghiên cứu văn học, đặc biệt lưu ý lý thuyết diễn ngơn khi nghiên cứu diễn hóa Trương Lương
thơng qua chủ thể phát ngôn là các nhà nho hai nước.

6


ở đó Trương Lương là một nhân vật thuộc loại hình, đồng thời là nhân vật điển hình
của loại hình (luận án sẽ chỉ ra và phân tích sâu trong so sánh Trương Lương với
Phạm Lãi và Khổng Minh). Luận án lưu tâm chỉ ra những đánh giá, so sánh, bình
luận của chính nhà nho qua các thời đại ở Trung Quốc và Việt Nam về Trương
Lương; định vị, so sánh ơng với các nhân vật khác cùng loại hình. Ở đó, nhà nho hai
nước đồng thanh khẳng định Trương Lương là hình tượng nhân vật hình mẫu của
tiểu loại này. Điều này cho phép không cần thiết chứng minh có một nhóm, tức
thành một tiểu loại nhân vật, mà ở đó Trương Lương là hình mẫu.
Điều này khả dĩ đồng thuận được, có một tiểu loại nhân vật đế sư trong lịch
sử và có một nhóm, tức tiểu loại hình tượng nhân vật đế sư, ở đó Trương Lương là
hình tượng điển hình của tiểu loại này. Như vậy, hình tượng Trương Lương trong
trước tác nhà nho hai nước được hiểu là hình tượng nhân vật đế sư tiêu biểu của
nhóm, và qua phân tích hình tượng đế sư Trương Lương có thể khái quát được cấu
trúc nghệ thuật, mơ thức nghệ thuật hình tượng đế sư, xúc cảm thẩm mỹ qua hình
tượng này và trầm tích những khát vọng của nhà nho tinh hoa hai nước qua hình
tượng này.
5. Đóng góp của luận án

Chứng minh có một loại hình tượng nhân vật đế sư trong lịch sử văn học cổ
Trung Quốc và Việt Nam.
Ở mức độ nhất định, luận án lý thuyết hóa cấu trúc nghệ thuật hình tượng đế
sư, đặc sắc của hình tượng nhân vật đế sư.
Chỉ ra mạch cảm hứng hình tượng nhân vật đế sư qua mẫu hình đế sư
Trương Lương trong lịch sử văn học cổ Trung Quốc và Việt Nam.
Chứng minh và khẳng định một loại hình nhân vật đặc biệt, một kiểu hình
tượng ám ảnh lâu dài, sâu sắc, chi phối cả hành xử chính trị của những nhà nho tinh
hoa nhất trong lịch sử Việt Nam.
Qua diễn hóa mẫu hình đế sư Trương Lương, chỉ ra quy luật, đặc sắc của quá
trình giao lưu, tiếp nhận và chia sẻ nhân vật lịch sử, những quy luật và những khác
biệt của q trình diễn hóa từ nhân vật lịch sử đến hình tượng văn học ở Trung
Quốc và từ Trung Quốc đến Việt Nam.
7


Chứng minh vị trí đặc biệt của Trương Lương trong loại hình và vị trí
Trương Lương trong tâm thức nhà nho hai nước, đặc biệt là sự ám ảnh đế sư
Trương Lương trong tâm thức nhà nho tinh hoa Việt Nam.
Đặc biệt, ở chiều sâu nhất, luận án chỉ ra qua Trương Lương, là trầm tích của
lý tưởng, tư tưởng, khát vọng của nhiều thế hệ kẻ sĩ tinh hoa về giới mình được hiện
lên sinh động và những biến thái khác nhau qua những giai đoạn lịch sử.
6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án được cấu
trúc thành 3 chương:
Chương 1: Mấy vấn đề lý thuyết; những cơ sở về chính trị, tư tưởng, xã hội và cội
nguồn, đặc điểm, cấu trúc tư tưởng nhân vật đế sư.
Chương 2: Trương Lương: Từ nhân vật lịch sử đến hình tượng văn học.
Chương 3: Nhìn sâu hơn cảm hứng hình tượng đế sư trong tâm thức nhà nho và dấu
ấn của hình tượng này trong hành xử chính trị của họ.

7. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
7.1. Lịch sử nghiên cứu “nhân vật đế sư”
7.1.1. Về nguồn gốc từ và thuật ngữ “đế sư”
Theo khảo sát của chúng tôi, từ “đế sư” và những từ liên quan, gần nghĩa
hoặc đồng nghĩa với từ này (chẳng hạn: đế giả sư, vương giả sư, vương sư…) xuất
hiện khá sớm trong lịch sử Trung Quốc. Người dùng từ “đế sư” sớm nhất là Ban
Cố, nhà sử học lớn đời Hán, ở Truyện Chu Vân trong Hán Thư, có ghi việc đời Hán
Thành đế, học giả đồng thời là Tể tướng Trương Vũ được “đặc tuyển” làm “đế sư”1.
Nhưng có lẽ, cội nguồn sâu xa nhất của từ này phải tính từ Tư Mã Thiên2 với Sử ký
lừng danh, mặc dù ông chưa dùng từ “đế sư” nhưng những cụm từ “vương giả sư”
và “đế giả sư”, xét về nghĩa là tương đồng với từ “đế sư” như Ban Cố dùng sau này.
Trong Sử ký, Lưu Hầu thế gia, Tư Mã Thiên hai lần dùng từ này. Lần đầu khi thuật
chuyện Trương Lương được vị tiên ông tặng Thái Công binh pháp và dặn rằng: Đọc
quyển sách này thì làm được thầy bậc vương giả 3 [156, tr. 281]. Sau này, khi
1

Về cội nguồn từ “đế sư” chúng tơi nhận được sự góp ý và thông tin từ . Trân trọng thông tin quý báu và sự góp ý của
thầy.
2
Tư Mã Thiên (145 - 86 TCN), đại sử gia, đại văn hào Trung Quốc.
3
Nguyên bản Tư Mã Thiên dùng từ vương giả sư.

8


Trương Lương hồn thành đại nghiệp, ơng nói với Hán Cao Tổ: Gia đình tơi đời đời
làm tướng quốc nước Hàn. Đến khi Hàn mất, tôi chẳng tiếc số tiền vạn lạng vàng,
đối phó với nước Tần mạnh, để báo thù cho nước Hàn, làm cho thiên hạ đều rung
động. Nay tôi lấy ba tấc lưỡi mà làm thầy bậc đế vương1, được phong vạn hộ, ở

ngôi chư hầu, kẻ áo vải được thế là tột bậc2 [156, tr. 299].
Sau Tư Mã Thiên, sĩ đại phu hai nước cứ “tự nhiên nhi nhiên” sử dụng danh
xưng này định loại Trương Lương. Những từ, tổ từ đế sư, đế vương sư, vương giả
sư, vương sư, đế giả sư… xuất hiện liên tục và tăng dần trong trước tác thi ca của
hai thời đại Đường - Tống và các thời đại Nguyên, Minh, Thanh, kéo dài cho đến
tận ngày nay. Chẳng hạn:
Trong Giản đồng chí, Ơn Đình Qn thời Đường, viết:
Lưu Hầu công nghiệp hà dung dị,
Nhất quyển binh thư tác đế sư3
Thi nhân Từ Dần, trong bài Ấn cựu sơn viết:
Đào cảnh luyến thâm tùng hội ảnh,
Lưu Hầu phao khước đế vương sư4
Bạch Cư Dị, trong Hoà đáp thi thập thủ. Đáp tứ hạo miếu, ông viết:
Cảnh tạp bá giả đạo,
Đồ xưng đế giả sư5
Dày đặc trong trước tác của mình, thi nhân thời Đường dùng danh xưng này
định vị Trương Lương. Vấn đề này, luận án sẽ tiếp tục chứng minh và luận giải ở
các chương tiếp theo.
Sang thời Tống ta cũng bắt gặp sự tiếp tục của danh vị ấy. Đường Sĩ Sỉ
trong Tống lâm giang giao đãi Trương Từ Lý, viết:
Tử Phòng đế vương sư6

1

Hai từ này trong nguyên bản, Tư Mã Thiên dùng “vương giả sư” để viết về Trương Lương ở giai đoạn đầu của sự
nghiệp và từ “đế giả sư” viết về Trương Lương khi đại nghiệp đã thành cơng, theo góp ý của người phản biện độc lập, tại
sao lại dùng hai từ này hẳn là có ý đồ của Tư Mã Thiên và là “chuyện đáng bàn”. Nhân đây cũng xin cảm ơn sự góp ý
của người phản biện vì ý kiến q báu này. Nghiên cứu sinh tiếp tục suy nghĩ và hoàn thiện.
2
Nguyên bản Tư Mã Thiên dùng từ đế giả sư.

3
Toàn Đường thi, Vương Toàn chủ biên, Trung Hoa thư cục xuất bản, 1960, tập 17, quyển 583, tr. 6762.
4
Toàn Đường Thi, Vương Toàn chủ biên,Trung Hoa thư cục xuất bản, 1960, tập 21, quyển 708, tr. 8154.
5
Toàn Đường Thi,Vương Toàn chủ biên, Trung Hoa thư cục xuất bản, 1960, tập 13, quyển 425, tr. 4683.
6
Toàn Tống thi, Hứa Dật Dân chủ biên, Nhà xuất bản Đại học Bắc Kinh, 1998, tập 60, quyển 3152, tr. 37827.

9


Trương Lỗi trong Tằng Thiên Khải hữu đệ, viết:
Bất kiến Hán thời Trương Tử Phịng
Thân tài lục xích tá thời vương
...
Vương sư hội khán truyền thành tường1
Trong bài Thứ vận Trương An Quốc nhị thủ, Châu Tất Đại viết:
...
Phương vi đế giả sư2,
Cảm thỉnh bãi tịch cốc
Phạm Trọng Yêm trong bài Duyệt cổ đường thi viết:
Vương sư sinh thái bình3
Trong Lưu Hầu miếu hạ tác, Mai Thuấn Thần viết:
Tha nhật tắc vi vương giả sư4
Trong Thu nhật giang quán hỉ đàn cầm vũ nhân chí, Hạ Tủng viết:
Dĩ Kiều thư tại như tương thụ
Bất độc Lưu Hầu thị đế sư5
…
Danh xưng đế sư xuất hiện ở Việt Nam6 khá muộn. Theo khảo sát của chúng

chúng tôi, danh xưng này lần đầu tiên xuất hiện trong trước tác Trương Lưu hầu
phú của Nguyễn Hữu Chỉnh7, khoảng nửa đầu thế kỷ XVIII.
1

Toàn Tống thi, Hứa Dật Dân chủ biên, Nhà xuất bản Đại học Bắc Kinh, 1998, tập 20, quyển 1179, tr. 13307
Toàn Tống thi, Hứa Dật Dân chủ biên, Nhà xuất bản Đại học Bắc Kinh, 1998, tập 43, quyển 323, tr. 26713
3
Toàn Tống thi, Hứa Dật Dân chủ biên, Nhà xuất bản Đại học Bắc Kinh, 1999, tập 3, quyển 165, tr. 1878.
4
Toàn Tống thi, Hứa Dật Dân chủ biên, Nhà xuất bản Đại học Bắc Kinh, 1998, tập 5, quyển 257, tr. 390.
5
Toàn Tống thi, Hứa Dật Dân chủ biên, Nhà xuất bản Đại học Bắc Kinh, 1998, tập 3, quyển 159, tr. 1800.
6
Những trước tác đề vịnh Trương Lương của nhà nho Việt Nam, chúng tôi chủ yếu dẫn từ Tổng tập văn học
Việt Nam và toàn tập của từng tác giả lớn và một số nguồn khác.
7
Về bài Trương Lưu hầu phú, gần đây, một số nhà nghiên cứu cho rằng bài phú này không phải của Nguyễn
Hữu Chỉnh mà của Nguyễn Bá Lân. Trong định hướng của luận án, chúng tôi không đi sâu biện luận và
chứng minh tác quyền tác giả của bài phú. Tuy nhiên theo chúng tơi, quan sát tính cách, khát vọng, hành
trạng và toan tính của Nguyễn Hữu Chỉnh ở những chặng lớn trong cuộc đời (chúng tôi chứng minh ở
chương 3, mục Nhìn sâu trong luận án này), Nguyễn Hữu Chỉnh là tác giả bài phú phù hợp hơn Nguyễn Bá
Lân. GS. Trần Ngọc Vương trong cơng trình Nhà nho tài tử và văn học Việt Nam và Phong Châu, Nguyễn
Văn Phú - tác giả sách Phú Việt Nam cổ và kim cũng có cùng quan điểm như vậy. Vì vậy, trước khi có những
bằng chứng thuyết phục hơn đặng có thể khẳng định Nguyễn Bá Lân là tác giả bài phú, chúng tôi vẫn xem
Nguyễn Hữu Chỉnh là tác giả bài phú. Hoặc giả, nếu sau này có thể khẳng định chắc chắn Nguyễn Bá Lân là
tác giả bài phú thì mạch hình tượng Trương Lương trong văn học Việt Nam giai đoạn XVIII - XIX vẫn còn
nguyên giá trị, không ảnh hưởng đến biện luận của luận án về mạch hình tượng này trong văn học Việt Nam.
Vì Nguyễn Hữu Chỉnh và Nguyễn Bá Lân sống cùng thời: Nguyễn Hữu Chỉnh (? - 1787), còn Nguyễn Bá
Lân (1701 - 1785).
2

10


Ngôi đế sư này chốc phúc tâm,
Việt trù sách vận trong duy trướng
(Trương Lưu hầu phú - Nguyễn Hữu Chỉnh)
Ở một đoạn khác, Nguyễn Hữu Chỉnh dùng lại danh xưng này ngợi ca và
định vị Trương Lương
Đế sư cao một bậc, trọng đức tôn danh,
Hầu tước hậu ba muôn, luận công hành thưởng
(Trương Lưu hầu phú)
Và:
Ngẫm từ trên như Trọng Liên, Phạm Lãi nào hơn.
So về dưới dầu Lý Tĩnh, Khổng Minh chưa đáng
Ngôi đế sư mà danh cao sĩ; ngoại vật há cịn trong bụng, nghìn
thu chữ thắm chửa phai vàng
(Trương Lưu hầu phú)
Trong bài phú Trương Lương, Nguyễn Công Trứ cũng dùng danh xưng “đế
sư” định vị Trương Lương1:
Đẩy đưa tấc lưỡi, đứng bậc đế sư
Xốc vác năm năm, dựng nền vương bá
Nhìn từ trục lịch sử, từ đế sư, hay đế vương sư, đế giả sư, vương sư… xuất
hiện từ rất sớm trong trước tác sử học và văn chương qua các thời đại ở Trung
Quốc. Từ đế sư xuất hiện ở Việt Nam tương đối muộn (giai đoạn thế kỷ XVIII XIX). Căn cứ vào sự xuất hiện của từ đế sư, đế vương sư, đế giả sư trong trước tác
sĩ đại phu Trung Quốc và Việt Nam, có thể hiểu được hàm nghĩa của từ này. Xét về
từ nguyên, đế sư, đế vương sư, đế giả sư, vương sư… được hiểu là thầy, bậc thầy
của vua chúa, bậc thầy của hoàng đế (Đọc quyển sách này thì làm được thầy bậc
vương giả, nay tơi lấy ba tấc lưỡi mà làm thầy bậc đế vương, được phong vạn hộ).
Trong trường hợp khác, từ này xuất hiện với ý nghĩa định ngôi vị của đối tượng.

Trong Trương Lưu hầu phú, Nguyễn Hữu Chỉnh viết: “Ngôi đế sư mà danh cao sĩ,
1

Bài phú Trương Lương của Nguyễn Công Trứ hiện vẫn là bài tồn nghi. Bài này được chép và ghi tên tác giả
Nguyễn Công Trứ trong Văn Đàn bảo giám của Trần Trung Viên. Theo chúng tôi được biết, đây là tác phẩm
duy nhất chép bài phú này. Tác giả biên soạn cuốn Nguyễn Công Trứ theo dòng lịch sử dẫn lại bài này ở mục
những bài tồn nghi của Nguyễn Công Trứ.

11


Ngôi đế sư này chốc phúc tâm/ Đẩy đưa tấc lưỡi đứng bậc đế sư, đế sư cao một
bậc, trọng đức tôn danh ”… Không chỉ định ngôi đối tượng, sự xuất hiện của từ này
trong nhiều trường hợp còn cấp một nghĩa khác, là sự định loại, loại biệt của đối
tượng với đối tượng khác, đặc biệt là đối tượng cùng loại hình. Cũng trong Trương
Lưu hầu phú, Nguyễn Hữu Chỉnh viết:
Ngẫm từ trên như Trọng Liên, Phạm Lãi nào hơn
So về dưới dầu Lý Tĩnh, Khổng Minh chưa đáng
Ngôi đế sư mà danh cao sĩ
…
Đế sư cao một bậc, trọng đức tôn danh
Bước ngoặt đánh dấu lịch sử nghiên cứu thuật ngữ đế sư từ một từ định danh,
định vị, định loại đối tượng chuyển hóa thành thuật ngữ khoa học chỉ một kiểu loại
nhân vật lịch sử. Cho tới nay, ông Trần Ngọc Vương là người đầu tiên dùng thuật
ngữ đế sư như một thuật ngữ khoa học, chỉ một tiểu loại hình nhân vật anh hùng
thời loạn. Ơng viết: “Về phần mình, chúng tơi muốn nói thêm rằng người hào kiệt
như ở Phan Bội Châu là sự tiếp biến của mẫu người anh hùng thời loạn trong bối
cảnh lịch sử thay đổi. Trước kia, đã từng tồn tại hai “tiểu loại” người anh hùng thời
loạn; đó là người anh hùng tạo thời thế (anh hùng sáng nghiệp) và “đế sư” [211, tr.
329]. Kết quả được trình trên giấy trắng mực đen này xuất hiện trong hoàn cảnh mà

theo như ông kể là cuộc trao đổi khoa học với giáo sư Trần Đình Hượu (người thầy
học của mình), trong đó giáo sư Trần Đình Hượu nhận định rằng, xét về loại hình
nhân cách, Phan Bội Châu là “người hào kiệt tự nhiệm”. Theo ông Trần Ngọc
Vương, nhận xét của giáo sư Trần Đình Hượu là xác đáng. Tuy nhiên theo ơng, và
đã được giáo sư Trần Đình Hượu thừa nhận, Phan Bội Châu xét từ loại hình nhân
cách, là sự tiếp biến của mẫu hình người anh hùng thời loạn trong bối cảnh lịch sử
đã thay đổi.
Do nhiều lý do khác nhau, ông Trần Ngọc Vương chưa có điều kiện đi sâu lý
thuyết hố và nghiên cứu chuyên biệt về tiểu loại nhân vật đế sư. Tuy nhiên, ở
những vấn đề có liên quan, ơng đã từng bước chỉ ra những đặc điểm của loại hình
nhân vật đặc biệt này. Cụ thể hoá những nghiên cứu này, chúng tôi tiếp tục triển
khai ở lịch sử nghiên cứu loại hình anh hùng thời loạn - đế sư.
12


7.1.2. Lịch sử nghiên cứu nhân vật đế sư
Ở cả Trung Quốc và Việt Nam, trong thời đại chuyên chế khơng xuất hiện
những nghiên cứu lý thuyết hố về nhân vật đế sư.
Ngay tại thời điểm này, ở Trung Quốc vì nhiều lý do khác nhau, khơng xuất
hiện định hướng nghiên cứu loại hình hố mẫu người này. Một điểm hết sức đáng
lưu ý là, trong nghiên cứu ở Trung Quốc ngày nay, từ đế sư vẫn được các học giả
Trung Quốc dùng để đặt tít cho các cơng trình nghiên cứu Trương Lương nhưng
đây hồn tồn khơng phải là lối nghiên cứu theo hướng loại hình hố nhân vật.
Chẳng hạn, trong cơng trình nghiên cứu tương đối mới, đồ sộ về “tam kiệt” nhà
Hán, có tên Trung Quốc tư tưởng gia bình truyện tùng thư, Trương Lương, Tiêu Hà,
Hàn Tín bình truyện, do Khng Á Minh chủ biên, ở chương 4: Mưu lược cái thế
đích đế vương sư Lưu Hầu Trương Lương [229, tr.107], hoặc trong cuốn sách 10
đại mưu lược gia Trung Quốc, Tang Du biên soạn, Nhà xuất bản Văn học Việt Nam
dịch đặt Trương Lương- đế vương sư [30, tr. 107].
Đọc kỹ phần viết về Trương Lương của hai cuốn sách này, đặc biệt là cuốn

sách khá công phu do Khuông Á Minh chủ biên, các tác giả chỉ đơn thuần dùng từ
đế sư đặt tít cho bài viết nhưng không triển khai theo phương pháp loại hình học mà
miêu tả tiểu sử và sự nghiệp của Trương Lương. Cuốn 10 đại mưu lược gia Trung
Quốc cũng đơn thuần lược tiểu sử và công lao của thập đại mưu lược gia, trong đó
có Trương Lương đế sư.
Về cơ bản, hướng nghiên cứu loại hình hố và nghiên cứu Trương Lương với
tư cách là một loại hình nhân cách trong hệ thống nhân vật anh hùng thời loạn chưa
xuất hiện trong những nghiên cứu của các nhà nghiên cứu Trung Quốc.
Ở Việt Nam, do định hướng nghiên cứu loại hình học được nhiều nhà nghiên
cứu quan tâm hơn nên trong những cơng trình nghiên cứu của các học giả đã bước
đầu lý thuyết hố loại hình nhân cách đế sư. Như đã chỉ ra, ông Trần Ngọc Vương
là người mở đầu dùng thuật ngữ đế sư với ý nghĩa là một thuật ngữ khoa học chỉ
một loại hình nhân cách trong lịch sử tư tưởng, lịch sử văn hố khu vực. Vì là người
có ý thức quan tâm sớm nhất về vấn đề này, nên ông cũng là người tiên phong chỉ ra
ở những nét phác thảo nhất đặc điểm của mẫu hình nhân cách văn hóa này.
13


Trước tiên, theo ông, người anh hùng đế sư là một “tiểu loại” trong típ lớn
hơn là người anh hùng thời loạn. Người anh hùng thời loạn gồm: anh hùng tạo thời
thế (anh hùng sáng nghiệp) và đế sư. “Về phần mình, chúng tơi muốn nói thêm rằng
người hào kiệt như ở Phan Bội Châu là sự tiếp biến của mẫu người anh hùng thời
loạn trong bối cảnh lịch sử thay đổi. Trước kia, đã từng tồn tại hai “tiểu loại” người
anh hùng thời loạn; đó là người anh hùng tạo thời thế (anh hùng sáng nghiệp) và
“đế sư” [211, tr. 329].
Đồng thời ông cũng chỉ ra những điều kiện lịch sử xuất hiện người anh hùng
thời loạn. “Cả hai tiểu loại anh hùng thời loạn này đều thường xuất hiện và phát
triển trong bối cảnh xã hội rối loạn, triều đại chính thống đã rệu rã, sụp đổ hay bị
đánh đổ, mà triều đình chính thống mới lại chưa ra đời hoặc cịn tồn tại lay lắt.
Chính vì thiếu vắng cái chính thống, mà trật tự kỷ cương trở nên khơng rõ ràng.

Vắng thiếu cái chính thống, người ta mới đua nhau tự khẳng định, tự trở thành. Đích
cuối cùng của người anh hùng thời loạn là xác lập nên cái chính thống mới và cùng
với điều đó, họ trở thành những người tạo thời thế, lưu danh sử sách như là những
người tác động biến đổi lịch sử.” [211, tr. 329 - 330].
Đi sâu hơn vào tiểu loại anh hùng đế sư, ông tiếp tục chỉ ra những điều kiện
xuất hiện những lựa chọn của mẫu người này trong thời loạn – “Đội ngũ trí thức –
nhà nho trước một thực tế đất nước “ba bè bẩy bối” đến dường kia, trước ngã năm
ngã bảy của cuộc đời, tự nhiên rơi vào tình huống buộc phải lựa chọn. Tùy theo
hoàn cảnh cụ thể riêng của mỗi người mà sự lựa chọn ấy dẫn đến những số phận
khác nhau, định hướng cuộc đời khác nhau, và cuối cùng, là những kết quả khác
nhau. Tuy nhiên, có những nét chung làm nền cho sự lựa chọn ấy. Số đông làm theo
sự an bài đang tiếp diễn của số phận, không mấy băn khoăn về sự khác biệt giữa
vua và chúa, vẫn hăm hở học hành, quyết khoa, xuất chính, phụng sự cho thế lực
chính trị nào đang thống trị trên lãnh thổ mình sống. Trước, ai ở vùng đất Mạc thì
tham gia kỳ thi của triều Mạc, ai ở vùng đất Lê thì tham dự kỳ thi do triều Lê tổ
chức, mà sau, thì chúa Nguyễn, chúa Trịnh (dưới danh nghĩa nhà Lê) cùng đều đặn
tổ chức các kỳ thi tìm người bổ sung vào bộ máy quản lý của mình. Cũng có người
“chuyển vùng” để ứng thí, như dạng Phùng Khắc Khoan, tuy số người này thực
cũng không đông.
14


Mặc dù cũng từng là môn sinh cửa Khổng sân Trình, một số người – và số
này, tuy số lượng không nhiều, nhưng lại thường là những nhân vật xuất sắc –
không lựa chọn quyết liệt con đường khoa cử để cầu công danh, phú quý. Họ chủ
động nhận định về thời cuộc, đi xa hơn ra khỏi khuôn sáo của lẽ phải thơng thường,
tính tốn đến thực tế đang diễn ra trước mắt chứ không chỉ quy chiếu vào điều cần
phải, chọn cho mình một lối ứng xử khác. Thấm nhuần Bắc sử, họ cũng biết được
rằng, trong lịch sử Trung Quốc đã bao phen diễn ra thực tế này. Các mơ hình ứng
xử của các nhân vật nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc thường được đem ra luận

bàn, lựa chọn cho một sự mô phỏng. Cao hơn thế, họ tìm cho mình một cách thức
riêng, tuy về khách quan vẫn chưa vượt ra ngoài các khả năng ứng xử đã biết,
nhưng đã định hướng tới việc vượt qua khỏi những lằn ranh giới đang có. Phản ánh
đậm nét định hướng phát triển đó trong văn chương chính là hình ảnh người anh
hùng thời loạn, một nhân vật đặc biệt hấp dẫn, mà rất tiếc từ trước tới nay vì nhiều
nguyên nhân khác nhau đã bị giới nghiên cứu cả trong lẫn ngoài nước bỏ quên. Lần
đầu tiên trong cơng trình của mình, chúng tơi muốn dành một sự chú ý đúng mức
cho loại hình nhân vật này.” [210, tr. 77 - 79].
Mặc dù không trực tiếp nghiên cứu về người anh hùng đế sư, nhưng những
nghiên cứu về người hào kiệt tự nhiệm của giáo sư Trần Đình Hượu cũng đề cập
đến nhiều thuộc tính tương đồng với người đế sư trong truyền thống. Hay nói như
ơng Trần Ngọc Vương, người hào kiệt tự nhiệm là sự tiếp biến của mẫu người anh
hùng thời loạn đã có từ trước.
“Theo giáo sư Trần Đình Hượu giữa thế kỷ XIX khi cả dân tộc thất bại đau
đớn trước những kẻ “mọi rợ phương Tây”, nhiều nhà nho đã bắt đầu hoài nghi đạo
lý thánh hiền. Tư tưởng khá phổ biến trong các nhà nho là thấy cần con người anh
hùng có tài hơn người thánh hiền chỉ có đức, cần người tự nhiệm hành động hơn là
những người khiêm cẩn phục tùng… Trong tâm trí, Phan Bội Châu ln ln bị
ám ảnh bởi hình ảnh người hào kiệt. Hào kiệt là người không tầm thường, hơn
người, khác người xung quanh có thể vì đức, vì tài hay vì cơng nghiệp. Hào kiệt
bao gồm cả thánh hiền và anh hùng. Tùy theo sự đòi hỏi của thời đại mà người
15


hào kiệt được hình dung theo hướng người thánh hiền có đức hay người anh hùng
có tài. Người hào kiệt mà Phan Bội Châu ấp ủ hồi còn trẻ mang tư tưởng trung
nghĩa nên chưa tìm sự phân biệt với người thánh hiền. Tuy nhiên sắc thái đã khác
trước! Thánh hiền xét về mặt phẩm chất đạo đức hay trung nghĩa, xét về mặt kết
quả hành động là người, tuy cùng đem hết tâm trí tài năng ra làm việc đời, nhưng
họ hành động theo chức năng, theo cương vị, theo đạo lý, họ cũng cần tính tốn,

nhưng tài trí tính tốn là để thực hiện mệnh vua, mệnh trời, giữ đúng đạo lý. Họ vì
nghĩa chứ khơng thị tài. Họ có cá tính rõ rệt, rất tự hào về mình nhưng hành động
khơng lấy bản thân mình làm xuất phát điểm, không lấy cá nhân làm trung tâm.
Trong xã hội phong kiến nó đối lập với cái đa tài, cái thị tài của người tài tử. Nó
cá nhân hơn, có ý thức về mình, tự hào về tài trí, tuy rằng nó vẫn khác hẳn người
tài tử trong quan niệm về cuộc đời.
Đối với người hào kiệt như vậy, nước Ngơ, nước Việt, vua Hán vua Hàn tuy
vẫn có những quan hệ phải giải quyết theo nghĩa, nhưng đó cũng là những vật,
những chỗ, những tình huống cho họ trổ tài thu xếp, sắp đặt. Tài trí khơng chỉ là
hiểu biết mà là cơ mưu. Họ cũng còn hành động theo phận sự nhưng phận sự đó
biến thành suy nghĩ, tình cảm riêng, thành những nỗi giận lớn, những mối thù lớn,
tính tốn lớn của riêng họ mà họ nuôi dưỡng, nung nấu trong hàng chục năm. Người
hào kiệt tự nhiệm tự tin đứng lên trên cao, hành động theo chí lớn của mình. Nét
đặc sắc ở họ khơng phải là những tim gan trung nghĩa vằng vặc như mặt trăng, mặt
trời mà là những hoài bão lớn lao, mưu đồ sâu sắc, kín đáo ít người hiểu nổi. Họ là
những cá nhân - không phải cá nhân chủ nghĩa tư sản nhưng khơng cịn chỉ là cha,
là con, là vua, là tôi nữa.” [211, tr. 329].
Trên đây cơ hồ là tất cả những nghiên cứu về người anh hùng đế sư ở Việt
Nam. Những chỉ dẫn về điều kiện ra đời của nhân vật đế sư, đặc điểm của họ sẽ là
những gợi ý quan trọng để luận án tiếp tục hoàn thiện những nghiên cứu về mẫu
người này. Trong khi triển khai, luận án sẽ tiếp thu những luận điểm này, đồng thời
đi sâu chỉ ra nhiều vấn đề khác liên quan đến mẫu hình này: như cội nguồn tư tưởng
mẫu hình, đặc sắc mẫu hình, cấu trúc tư tưởng mẫu người này.
16


7.2. Lịch sử nghiên cứu Trương Lương
7.2.1. Lịch sử nghiên cứu Trương Lương ở Trung Quốc
7.2.1.1. Lịch sử nghiên cứu Trương Lương trong thời đại chuyên chế
Lịch sử nghiên cứu Trương Lương trong thời đại chuyên chế chủ yếu xuất

hiện dưới dạng những lời bình của các sử gia và những bình, vịnh, luận trong trước
tác thi, từ, luận, phú.
Tư Mã Thiên trong Sử ký: “Các học giả phần nhiều nói rằng khơng có quỷ
thần. Nhưng lại nói rằng có tinh quái, đến như cụ già cho sách mà Lưu Hầu gặp thì
cũng thực là lạ. Cao Tổ nhiều lần bị nguy khốn, thường nhờ ở công sức của Lưu
Hầu, có thể nói là khơng có trời sao! Nhà vua nói: Bày mưu kế ở trong màn trướng,
quyết định sự thắng lợi ở ngồi ngàn dặm, ta khơng bằng Tử Phịng.
Tơi cho ơng ta phải là người khơi ngơ, lạ lùng lắm! Đến khi nhìn tranh, thấy
ơng ta mặt mũi như một người con gái đẹp! Khổng Tử nói: “Xét người bằng nét mặt
thì sẽ lầm Tử Vũ”. Lưu Hầu cũng thế” [156, tr. 300].
Ban Cố cũng lặp lại Tư Mã Thiên trong Hán Thư: “Nghe Trương Lương là
người dũng khí, cho rằng ơng ta diện mạo kỳ khơi, ai ngờ tựa như phụ nữ. Khổng Tử
nói “Xét người mà bằng nét mặt sẽ lầm Tử Vũ”. Các học giả hồi nghi là có quỷ thần,
như Trương Lương nhận sách, kỳ lạ lắm sao. Hán Cao Tổ thường nguy khốn, nhờ cơng
sức Trương Lương, có thể nói khơng có trời sao” [Hán Thư, quyển 40, tr. 676].
Tư Mã Quang trong Tư trị thông giám viết: “Trời sinh ra con người có sống
có chết, cũng như trời có đêm có ngày, đó là một điều rất tự nhiên, khơng thể chống
cự lại được. Từ cổ chí kim, chưa ai thốt ra khỏi quy luật đó để tồn tại một mình
trên đời cả. Với tài ăn nói thấu tình đạt lý của Tử Phòng, tất nhiên biết chuyện thần
tiên chỉ là chuyện mù mờ khơng có thực, nhưng ơng lại bảo mình đi theo Xích Tùng
Tử để chu du khắp thiên hạ, cho thấy ông đúng là người thông minh, khôn khéo.
Phải xem cơng danh như thế nào, chính là một vấn đề khó xử nhất của người làm bề
tơi. Trong số tam kiệt được Hán Cao Tổ khen tặng, Hoài Âm Hầu Hàn Tín bị giết,
Thừa tướng Tiêu Hà bị tống giam vào ngục, điều đó chẳng phải họ sau khi được
công to mà không biết dừng bước đấy sao? Cho nên Tử Phòng lấy cớ đi theo thần
tiên, rời bỏ nhân gian, sống cuộc đời siêu thốt bên ngồi thế tục, xem công danh
17


như là vật ngoài thân, chẳng màng chi tới vinh hoa phú quý, thì thực là người biết

„lấy minh triết để bảo vệ tấm thân‟.” [30, tr. 380].
Những bộ chính sử và tục biên của Trung Quốc chép, bình về Trương Lương
cịn rất nhiều. Tuy nhiên, những bình luận khác cũng khơng có nhiều khác biệt so
với những gì mà chúng tôi vừa dẫn ở trên.
Nghiên cứu Trương Lương qua trước tác thi ca thời Đường - Tống1.
Lịch sử nghiên cứu Trương Lương trong thời đại chuyên chế chủ yếu là bình
luận của các sử gia và những đánh giá của văn nhân qua những trước tác văn
chương. Chưa xuất hiện một lối hình dung khác về Trương Lương. Nói cách khác, ở
Trung Quốc chưa có nghiên cứu về Trương Lương mà chỉ thu hút sự quan tâm và
bình luận đông đảo của nhiều thức giả các thời đại.
1.2.1.2. Lịch sử nghiên cứu Trương Lương trong thời đại ngày nay
Ở Trung Quốc, những nghiên cứu Trương Lương vẫn được học giới quan
tâm. Về cơ bản, những nghiên cứu tiếp tục đánh giá Trương Lương chủ yếu với tư
cách là nhân vật lịch sử. Cũng dần xuất hiện những nghiên cứu Trương Lương từ
trục lịch sử văn học và lịch sử tư tưởng.
Cơng trình bề thế nhất nghiên cứu về Trương Lương là Trung Quốc tư tưởng
gia bình truyện tùng thư, Trương Lương, Tiêu Hà, Hàn Tín bình truyện, do ng Á
Minh chủ biên. Cơng trình này nghiên cứu tổng thể cuộc đời Trương Lương trong
tương quan với nhị kiệt, từ đó định giá những đóng góp của Trương Lương. Điểm
đặc biệt đáng chú ý là, trong lời nói đầu của cơng trình này, các tác giả vẫn tn thủ
ngun tắc nền tảng của chủ nghĩa Mác: “chủ đạo quán triệt thực tiễn hoạt động và
lý luận chủ nghĩa Mác, rời xa nó cũng là rời xa chủ nghĩa Mác” [229, tr. 5]. Đây là
tinh thần chủ đạo và phương pháp nghiên cứu của tồn bộ cuốn sách đồ sộ này.
Cịn trong cuốn 10 đại mưu lược gia Trung Quốc, tác giả Tang Du căn cứ
chủ yếu vào Sử ký và một số bộ sử khác, viết lại cuộc đời và đóng góp của Trương
Lương, với tiêu đề Trương Lương - đế vương sư. Ở cuốn sách này cũng không xuất
hiện những hình dung mới về Trương Lương từ góc độ phương pháp tiếp cận.
1

Chi tiết hóa đánh giá, bình luận của sĩ đại phu Trung Quốc, chúng tơi trình bày chi tiết ở mục 3.2.2. trong

luận án này.

18


Trong cơng trình Mưu lược gia tinh tuyển do Sài Vũ Cầu chủ biên, Dương Ái
Thu biên dịch, 7 tập, Nxb Công an Nhân dân, 2001, viết về những mưu lược gia
lừng danh của Trung Quốc và một số mưu lược gia tiêu biểu của thế giới, trong đó
có Trương Lương. Bộ sách phân chia thành Chính trị mưu lược gia (tập 1, 2), Ngoại
giao mưu lược gia (tập 3), Ngoại quốc mưu lược gia (tập 4), Quân sự mưu lược gia
(tập 5, 6), Gian nịnh mưu lược gia (tập 7). Trương Lương xếp vào tập Chính trị
mưu lược gia. Cũng như cuốn sách trên, những trang viết về Trương Lương vẫn
theo cách hình dung là tiểu sử, những sự kiện và đóng góp của Trương Lương đối
với nhà Hán.
Từ góc độ văn học, cũng xuất hiện một vài bài nghiên cứu về hình tượng
Trương Lương. Tiêu biểu là bài viết: “Nội hàm bi kịch hình tượng – Phân tích hình
tượng Trương Lương trong Sử ký” [237, tr. 99].
Cũng có một số bài báo khoa học nghiên cứu Trương Lương từ góc độ tư
tưởng, tiêu biểu như: “Luận ảnh hưởng của Đạo gia đối với tư tưởng Trương
Lương” [230, tr. 87 - 89].
Trên đây là những nghiên cứu về Trương Lương ở Trung Quốc, nó phản ánh
một thực trạng nghiên cứu còn khá khiêm tốn về Trương Lương, đặc biệt từ phương
pháp tiếp cận ở Trung Quốc hiện nay.
7.2.2. Lịch sử nghiên cứu Trương Lương ở Việt Nam
7.2.2.1. Lịch sử nghiên cứu Trương Lương trong thời kỳ chuyên chế
Những nghiên cứu về Trương Lương đầu tiên ở Việt Nam có thể tính từ
những lời bình, đánh giá của sử gia và những bình, vịnh, phú về Trương Lương
trong trước tác văn chương của sĩ đại phu.
Cũng như những trước tác sử học và trước tác văn chương nhà nho Trung
Quốc, những nghiên cứu Trương Lương trong trước tác nhà nho Việt Nam chủ yếu

là những bình phẩm, đề, vịnh, phú, luận của các sử gia, thi nhân. Trong thời đại
chuyên chế Việt Nam cũng chưa xuất hiện những lối hình dung khác, cách tiếp cận
khác về nhân vật này.

19


7.2.2.2. Lịch sử nghiên cứu Trương Lương trong thời đại ngày nay
Theo khảo sát của chúng tôi, ở Việt Nam không xuất hiện những nghiên
cứu chuyên biệt về Trương Lương với tư cách là nhân vật lịch sử. Có thể vì
Trương Lương quá nổi tiếng, hoặc lại vì Trương Lương không phải là nhân vật
lịch sử của nước Nam nên không nằm trong vùng quan tâm của các học giả. Lần
đầu tiên trong cơng trình của mình, chúng tơi từ các nguồn tư liệu khác nhau,
dựng lại một tiểu sử, sự nghiệp chi tiết và hồn thiện nhất có thể về Trương
Lương, quan trọng hơn, từ góc độ nhân vật lịch sử, chỉ ra những đặc điểm, những
thuộc tính, cơng lao vượt trội của ông trong so sánh với những nhân vật lịch sử
đồng dạng, đặc biệt lần đầu tiên so sánh và giải thích hiện tượng thú vị trong lịch
sử rằng: tại sao Khổng Minh được mệnh danh là “vạn đại quân sư” nhưng trong
thực tế Trương Lương vĩ đại hơn và từ đó chỉ ra những cách thế lưu danh trong
lịch sử của những nhân vật lịch sử lừng danh.
a. Nghiên cứu Trương Lương ở Việt Nam với tư cách là hình tượng văn học
Vì là người có mối quan tâm thường trực gần như là ám ảnh về mẫu người
này nên ông Trần Ngọc Vương cũng là người dành sự chú ý cao độ cho hình tượng
văn học Trương Lương trong văn học Việt Nam. Trong công trình Loại hình học tác
giả văn học, Nhà Nho tài tử và văn học Việt Nam, khi triển khai mạch xuất hiện anh
hùng thời loạn trong văn học Việt Nam giai đoạn thế kỷ XVIII - XIX, ông đã dành
một sự quan tâm đáng kể bình luận về hình tượng Trương Lương trong bài Trương
Lưu hầu phú. Vì đây là một chỉ dẫn quan trọng, tác giả luận án xin được trích trọn
vẹn cả đoạn.
“Nếu Đào Duy Từ đã từng băn khoăn về việc chọn “minh chúa”, mượn lời

Khổng Minh thể hiện tâm sự mình trong Ngọa Long cương vãn và cuối cùng, quyết
định trốn vào Nam ra mắt chúa Nguyễn, nhanh chóng trở thành mưu thần, rồi thành
quân sư, để lại một sự nghiệp cá nhân hấp dẫn nhiều nhà nho hậu thế, thì đi xa thêm
một bước nữa trong tư tưởng, Nguyễn Hữu Chỉnh ký thác tâm sự mình vào hình ảnh
Trương Lương qua bài phú nổi tiếng Trương Lưu hầu. Tất cả các nhà nho đều thuộc
lòng sự nghiệp Trương Lương “người dựng nên cơ đồ nhà Hán bốn trăm năm”, và
những người chí lớn tài cao xưa nay vẫn từng được so sánh với ông. Điểm đặc biệt
20


là ở chỗ, Nguyễn Hữu Chỉnh không chỉ say mê với một sự nghiệp lớn nói chung của
Trương Lương, mà dành một sự chú ý cao độ đối với các tính tốn cụ thể, với cách
lựa chọn Trương Lương trong các tình huống phức tạp. Quan trọng nhất, là Nguyễn
Hữu Chỉnh phát hiện ra ở Trương Lương sự tự do trong việc lựa chọn hành động.
Trương Lương đã thử làm như các nhà nho trung nghĩa khác từng làm: tìm người
báo thù cho nước Hàn bị tiêu diệt theo lối Kinh Kha, Dự Nhượng. Ông cũng đã
phân vân nhiều trong việc chọn chúa để thờ. Dưới con mắt của Trương Lương,
không phải Lưu Bang nhân nghĩa hơn, hay thao lược hơn người, mà điều quan trọng
nhất, là Lưu Bang biết nghe, biết sử dụng những gì ơng khun nhủ. Hứng thú của
Nguyễn Hữu Chỉnh dành cho việc Trương Lương chơi ván cờ vua chúa, càng khó
khăn càng say mê. Cách tính tốn mọi điều vượt ra ngồi, vượt lên trên lẽ phải
thơng thường được Nguyễn Hữu Chỉnh theo dõi, bình luận một cách đầy cảm phục.
Trương Lương không chỉ tác động mạnh đến Nguyễn Hữu Chỉnh ở các tính
tốn, mưu kế thần diệu, các nước “gỡ bí” trong rất nhiều những tình huống tưởng
như vơ phương cứu vãn, mà cịn hấp dẫn Nguyễn Hữu Chỉnh (và khơng ít người
đương thời) ở phương thức tự xử, ở việc lựa chọn cho chính mình các bước tiến
thối trong cuộc đời. Việc tiêu diệt khai quốc cơng thần diễn ra, như đã nói ở
chương trước, hầu như mang tính quy luật trong lịch sử Trung Quốc và Việt Nam,
được tổng kết hẳn hoi thành công thức “giảo thố tử, tẩu cẩu phanh; cao điểu tận,
lương cung tàng”. Nhưng đã mấy người trong số các khai quốc công thần đủ can

đảm để chối từ những bổng cao lộc hậu, phú quý vinh hoa mà mình xứng đáng được
hưởng, cũng có người thậm chí tin vào sự công bằng và ân nghĩa thực của ông vua
sáng nghiệp, người bạn chiến đấu cũ của mình. Trong lịch sử, Trương Lương nằm
trong số ít những người có “cơng lao trùm thiên hạ” nhanh chóng rút lui ra khỏi sự
ràng buộc của triều chính, trở thành một ẩn sĩ tự giác mà không hề luyến tiếc. Châm
ngôn “công thành thân thối” đã giúp ơng khơng chỉ nằm ngồi móng vuốt của Hán
Cao Tổ, mà cịn - do tiếng tăm mới gây dựng được trong giới ẩn dật - một phần nữa
phò vua Hán trong việc mời Thương Sơn Tứ Hạo đến dự đại yến do Thái tử tổ
chức, dập tắt được ý đồ phế lập ngôi Đông cung của Lã Hậu. Tâm đắc với tất cả
điều đó, Nguyễn Hữu Chỉnh viết:
21


Đế sư cao một bậc, trọng đức tôn danh
Hầu tước hậu ba muôn, luận công hành thưởng
Đường báo quốc nhờ lưng Xích đế, tiệc Nam cung đã vin tiếng bay rồng
Chước bảo thân men gót Hồng Cơng, miền Bắc thành lại tìm nơi ấp phượng
Giá đã cao lên khủng khỉnh vương hầu
Mình được nhẹ, nên tiêu dao ngày tháng
Rờ rỡ thơ son khốn sắt, lời nãi ơng dù trỏ núi thề sông
Thênh thênh non đá am thông, nguyền tiên tử đã quen mây, nhuộm ráng.
Đạo ấy, sá bàn chân với ngụy, đấng cao minh chi vướng sự hữu vơ
Lịng này, ai biết Hán hay Hàn, phải biện bạch kẻo thẹn cùng phủ ngưỡng
Mơ hình “ngơi đế sư mà danh cao sĩ”, vượt thốt ra ngồi khỏi sự ràng buộc
của những tiêu chí thơng thường, ung dung tìm kiếm tự do tự tại cho chính mình,
khơng cần phải băn khoăn gì hơn về nghĩa vụ, bổn phận hay danh lợi - tất cả đều đã
được trang trải - thực sự cũng là khát vọng của rất nhiều danh nho khác. Trong cuộc
đời mình, Nguyễn Hữu Chỉnh cũng đã cố thử đi con đường đó. Chung cục khơng
may mắn của ơng khơng có nghĩa là sự lựa chọn ấy sai lầm, mà chỉ có nghĩa là tầm
cỡ tài năng của ơng chưa đủ cho một sự lựa chọn như vậy.” [210, tr. 117 - 119].

Ngồi những phân tích trên đây của ơng Trần Ngọc Vương về hình tượng
văn học Trương Lương trong Trương Lưu hầu phú, chưa thấy ở giới nghiên cứu văn
học Việt Nam xuất hiện thêm những nghiên cứu hay ý kiến khác. Trong định hướng
triển khai của luận án, lần đầu tiên chúng tơi sẽ nghiên cứu tồn bộ tiến trình diễn
hóa Trương Lương với tư cách là hình tượng văn học, không chỉ trong văn học Việt
Nam mà cả văn học Trung Quốc, ở đó chúng tơi dành những nghiên cứu và giải
thích đáng kể cho những thời đại kết tinh hình tượng trong văn học hai nước như
Đường, Tống (Trung Quốc) và thế kỷ XVIII - XIX ở Việt Nam.
b. Nghiên cứu Trương Lương ở Việt Nam với tư cách là mẫu hình văn hố
Nghiên cứu Trương Lương với tư cách là hình tượng văn học và nhân vật
lịch sử ở Việt Nam vốn đã hiếm hoi, nghiên cứu Trương Lương với tư cách là mẫu
hình văn hố cịn hiếm hoi hơn nữa. Cũng với tư cách là người quan tâm đến
Trương Lương nên ông Trần Ngọc Vương tiếp tục đặt vấn đề nhìn Trương Lương
22