Đặc điểm thơ và trường ca nguyễn trọng tạo

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNGĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

NGUYỄN THỊ HẢO

ĐẶC ĐIỂM THƠ VÀ TRƯỜNG CA
NGUYỄN TRỌNG TẠO

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Hà Nội - 2016


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------------------

NGUYỄN THỊ HẢO

ĐẶC ĐIỂM THƠ VÀ TRƯỜNG CA
NGUYỄN TRỌNG TẠO

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam
Mã số: 60 22 01 21

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS HÀ VĂN ĐỨC

Hà Nội - 2016

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng luận văn về Đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn Trọng
Tạo được hoàn thành trên cơ sơ nghiên cứu, tìm hiểu nghiêm túc, độc lập, trung
thực của tác giả và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào.

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hảo


LỜI CẢM ƠN

Với tình cảm chân thành, tơi xin cảm ơn PGS.TS Hà Văn Đức đã tận
tình chỉ bảo và hướng dẫn tơi thực hiện hồn thành luận văn này.
Tơi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các thầy giáo, cô giáo
trong khoa Văn học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã tạo
mọi điều kiện giúp đỡ tơi trong thời gian của khóa học.

Hà Nội, tháng 4 năm 2016
Nguyễn Thị Hảo


MỤC LỤC
Trang
Mở đầu ................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài............................................................................................ 3
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 5
3. Đối tượng, phạm vi, mục đích nghiên cứu ..................................................... 8
4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 9

5. Đóng góp của luận văn .................................................................................. 9
6. Cấu trúc luận văn .......................................................................................... 9
CHƯƠNG 1: HÀNH TRÌNH THƠ VÀ TRƯỜNG CA NGUYỄN TRỌNG
TẠO.. ................................................................................................................... 10
1.1. Đường đời, đường thơ Nguyễn Trọng Tạo ............................................... 10
1.1.1. Vài nét về tiểu sử, sự nghiệp ............................................................. 10
1.1.2. Quan niệm về thi ca........................................................................... 13
1.1.3. Những yếu tố hình thành tài năng và phong cách .............................. 16
1.2. Những chặng đường sáng tác.................................................................... 20
1.2.1. Thời kì tham gia quân đội (1969- 1988) ............................................ 20
1.2.2. Thời kì trở lại với cuộc sống đời thường............................................ 24
1.2.3. Một tâm hồn thơ giản dị mộc mạc ..................................................... 29
CHƯƠNG 2: NHỮNG CẢM HỨNG LỚN TRONG THƠ VÀ TRƯỜNG CA
NGUYỄN TRỌNG TẠO ..................................................................................... 36
2.1. Cảm hứng ngợi ca con người trong thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo.. 37
2.1.1. Hình tượng người mẹ ........................................................................ 37
2.1.2. Hình tượng người lính ....................................................................... 42
2.2. Cảm hứng về tình yêu trong thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo ............ 49
2.2.1. Tình yêu mang màu sắc cơ đơn ......................................................... 49
2.2.2. Tình u và sự khát khao dâng hiến .................................................. 54
2.3. Cảm hứng thế sự trong thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo .................... 58
2.3.1. Lí giải về những nghịch lí nhân sinh.................................................. 58


2.3.2. Thơ viết về tình bạn và sự tri âm ....................................................... 64
2.3.3. Triết lí về thời gian và phận người..................................................... 69
CHƯƠNG 3: NHỮNG SÁNG TẠO NGHỆ THUẬT TRONG THƠ VÀ
TRƯỜNG CA NGUYỄN TRỌNG TẠO ............................................................ 75
3.1. Đổi mới hình thức biểu hiện ..................................................................... 75
3.1.1. Sự kết hợp hai yếu tố trữ tình và tự sự ............................................... 75

3.1.2. Sự kết hợp giữa hình thức cổ điển với nội dung đương đại ................ 79
3.1.3. Sự vận dụng hình thức vắt dịng ........................................................ 84
3.2. Ngôn ngữ ................................................................................................ 86
3.2.1. Ngôn ngữ hàm súc ............................................................................ 87
3.2.2. Ngôn ngữ giản dị đời thường ............................................................ 92
3.3. Giọng điệu................................................................................................ 99
3.3.1. Giọng điệu tâm sự giãi bày.............................................................. 100
3.3.2. Giọng điệu triết lý sâu lắng ............................................................. 104
3.3.3. Ngợi ca trầm hùng........................................................................... 108
KẾT LUẬN ........................................................................................................ 117
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 119


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Nếu như phong trào Thơ mới (1932 – 1945) nổi lên trên văn đàn như một
hiện tượng văn học với tư tưởng giải phóng nhu cầu của cái tơi cá nhân thì văn
chương Việt Nam sau 1945 lại đặt nhiệm vụ giải phóng dân tộc lên hàng đầu, thơ
văn lúc này phải ca ngợi Đảng, ca ngợi nhân dân và đặt nhu cầu lợi ích của tập thể
lên trên nhu cầu lợi ích của cá nhân con người. Sau 1975 đất nước giải phóng, con
người được sống trong quyền tự do dân chủ thì lúc này nhiệm vụ đặt ra đối với văn
chương hiện đại là phải đổi mới để cho bắt kịp thời đại và hội nhập quốc tế. Vấn đề
đặt ra cho giới văn nghệ sĩ là biết kết hợp giữa lợi ích cá nhân và lợi ích tập thể
trong sáng tác mà không làm mờ đi tinh thần yêu nước dân chủ của con người hiện
đại. Đứng trước thách thức lớn của lịch sử dân tộc, thế hệ các nhà thơ cách tân sau
1975 đã xuất hiện như một luồng sinh khí mới, đa dạng và có sự chuyển động vượt
trội. Đặc biệt từ năm 1986, sự nghiệp đổi mới đã tạo cơ hội cho văn học Việt Nam
vươn ra tầm quốc tế. Trong điều kiện có tính chất bước ngoặt ấy đã xuất hiện số ít
nhà thơ có ý thức đổi mới và cách tân thơ Việt, mà Nguyễn Trọng Tạo là một trong
số ít những nhà thơ tiêu biểu đó.

Nói đến Nguyễn Trọng Tạo, mọi người khơng chỉ biết tới ômg là một nhạc sĩ
gắn liền với những ca khúc nổi tiếng như Khúc hát sông quê, Làng quan họ quê tôi.
Một họa sĩ đầy sáng tạo. Một nhà báo đầy tâm huyết. Mà hơn thế Nguyễn Trọng
Tạo còn được biết đến là một nhà thơ có rất nhiều đóng góp trong q trình đổi mới
nền thơ ca đương đại Việt Nam bởi sự cách tân mới mẻ, đa dạng, phong phú trên
mọi phương diện, một nhà thơ đổi mới của thời kì đổi mới.
Từ khi bắt đầu sáng tác Nguyễn Trọng Tạo đã thể hiện rõ trách nhiệm của
người cầm bút, ơng quan niệm: “Tơi kính nể các nhà thơ cổ điển. Nhưng lớp nhà
thơ sau không nên hướng tới họ mà nên hướng tới chính mình. Có như vậy mới có
thể hi vọng mình sẽ trở thành nhà cổ điển trong tương lai” [38]. Bằng cách nghĩ ấy
Nguyễn Trọng Tạo đã mang đến cho độc giả những vần thơ vừa truyền thống vừa
hiện đại, sự đổi mới và cách tân của thơ ông là cách tân trên nền truyền thống, cách

1


tân mà vẫn giữ được chất “chân quê”. Đổi mới và sáng tạo chính là một trong
những vấn đề có ý nghĩa sống còn đối với người làm thơ và Nguyễn Trọng Tạo đã
làm được điều đó. Từ những sáng tác đầu tay như Tình yêu sáng sớm (1974),
Gương mặt tơi u (1980), Sóng thủy tinh (1988)… đến Thế giới khơng cịn trăng
(2006), Em đàn bà (2008) tác giả đã thực sự tạo dựng được chỗ đứng của mình trên
văn đàn thi ca Việt Nam đương đại góp phần quan trọng trong việc khẳng định vị
thế nhà thơ trong lòng độc giả. Đến với làng thơ Việt Nam, Nguyễn Trọng Tạo
được chú ý rất nhiều bởi cá tính sáng tạo dồi dào có sức khái quát rộng lớn, nội
dung phản ánh trong thơ đa chiều, toàn diện mà đủ đầy: “ông làm mới thơ đôi khi
bằng nhịp điệu khác thường trong thơ lục bát, bằng một từ đột xuất, một đảo ngữ
chênh vênh hay một hư từ đặt không đúng chỗ hoặc bằng một hình ảnh khơng giống
ai” [36]. Mặc dù hoạt động nghệ thuật của Nguyễn Trọng Tạo trải rộng trên nhiều
lĩnh vực nhưng thơ vẫn là mảng quan trọng mang lại cho tác giả nhiều thành công
vang dội nhất. Trải qua hơn 40 năm cầm bút và sáng tác Nguyễn Trọng Tạo đã đóng

góp cho kho tàng văn học nước nhà một khối lượng lớn tác phẩm có giá trị đặc biệt
đối với nền văn học đang trong thời kì đổi mới. Cho nên nghiên cứu về thơ Nguyễn
Trọng Tạo luôn là một mảnh đất màu mỡ mang lại nhiều hứa hẹn và khám phá. Đã
có rất nhiều cơng trình nghiên cứu về thơ Nguyễn Trọng Tạo, tuy nhiên từ góc độ
đặc điểm thì thơ Nguyễn Trọng Tạo vẫn chưa được nghiên cứu nhiều.
Là một nhà thơ trưởng thành từ trong kháng chiến chống Mĩ cùng thế hệ với
các nhà thơ như Nguyễn Duy, Thanh Thảo, Trần Mạnh Hảo,… thơ Nguyễn Trọng
Tạo từ khi mới ra đời đã được đón nhận nhiệt tình như một sự ghi nhận đối với
công lao sáng tạo và lao động miệt mài không ngừng nghỉ của tác giả với nhiều tác
phẩm đạt chất lượng cao cả về nội dung lẫn hình thức thể hiện. Trong thời kì kháng
chiến chống Mĩ cứu nước Nguyễn Trọng Tạo sáng tác không nhiều bởi thơ ông
“không nhằm phục vụ một nhiệm vụ hoặc một trào lưu gì” [5]. Nguyễn Trọng Tạo
“như một người lẻ loi đứng trên các nẻo đường mặc cho các lớp người cứ trùng điệp
ồn ào qua lại”. Cho nên “thật khó có thể xếp Nguyễn Trọng Tạo vào một lớp nhà
thơ nào” [5]. Thế nhưng khi nói đến thơ Nguyễn Trọng Tạo thì những đánh giá đầu

2


tiên được dành cho thơ ơng đó là sự cách tân và đổi mới, chính điều đó đã khẳng
định thơ Nguyễn Trọng Tạo thật sự thành cơng và có giá trị hơn cả là ở thời kì hậu
chiến. Đúng như nhà nghiên cứu phê bình văn học Nguyễn Đăng Điệp đã nhận định
“Nguyễn Trọng Tạo thực sự là người có những đóng góp q giá trong q trình
đổi mới thơ ca. Trong những thi phẩm xuất sắc của mình ơng đã ngộ ra được lẽ
sống của thơ là sự đổi mới khơng ngừng. Chính vì thế mà ơng trở thành một gương
mặt sáng giá trong đội ngũ những nhà thơ mấy thập niên qua” [16]. Với mong muốn
thông qua các tác phẩm cụ thể của Nguyễn Trọng Tạo để làm nổi bật và sáng tỏ hơn
nữa những nét độc đáo mới lạ cả về nội dung lẫn hình thức nghệ thuật. Đồng thời
góp phần vào việc định hình, định vị một giá trị thơ ca trong thời kì đổi mới. Đó là
lí do chúng tơi chọn và nghiên cứu đề tài “Đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn

Trọng Tạo”.
Tìm hiểu đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo chúng tôi hi vọng sẽ
mang lại cho độc giả cách tiếp cận mới đối với một tên tuổi gắn liền với những thi
phẩm đã, đang và sẽ luôn song hành cùng hồn thơ dân tộc.
2. Lịch sử vấn đề
Đến với duyên nghiệp văn chương từ rất sớm Nguyễn Trọng Tạo nhanh
chóng đạt được những thành công vang dội và để lại nhiều dấu ấn sâu sắc trong
lòng người yêu thơ bởi phong cách độc đáo mang đậm cá tính sáng tạo. Nghiên cứu
về thơ ơng đã có rất nhiều bài viết phê bình nghiên cứu, luận văn, luận án dưới các
góc độ khác nhau với những ý kiến chân thành, phong phú và đa dạng
Đề tài và chủ đề trong thơ Nguyễn Trọng Tạo tương đối đa dạng, không
thống nhất ở một miền nào. Ấn tượng đầu tiên khi đến với thơ Nguyễn Trọng Tạo
đó là mảng thơ tình. Ơng viết về tình yêu bằng sự chiêm nghiệm với những triết lý
sâu xa, thâm túy trở thành một sợi dây vô hình buộc mãi vào lịng người. Nhận xét
của Mary E. Croy đã so sánh thơ tình của ơng với Pablo Neruda - nhà thơ Chile
từng đoạt giải Nobel: "Nhưng có lẽ hơn tất cả, có sự tương đồng giữa thơ Nguyễn
Trọng Tạo với thơ của Pablo Neruda. Rất nhiều bài thơ tràn đầy nhạc điệu tình yêu điều này làm chúng rất ám ảnh. Đối với cả Nguyễn Trọng Tạo và Neruda, bài hát

3


tình u được sức mạnh thiên nhiên giải thốt khỏi những đè nén nhân tạo. Trong
thơ của cả hai người, ta có cảm giác rằng tình u có cuộc sống riêng của nó, khơng
bị ràng buộc bởi người u và người được yêu" [10].
Với Nguyễn Trọng Tạo đổi mới không có nghĩa là đập vỡ đi những cái
truyền thống mà phải là “cách tân trên nền truyền thống”. Trong bài viết “Nguyễn
Trọng Tạo với cái chớp mắt ngàn năm”, nhà nghiên cứu phê bình văn học Nguyễn
Đăng Điệp đã nhận định: “Là một thi sĩ có ý thức đổi mới, Nguyễn Trọng Tạo thấu
hiểu một cách sâu sắc rằng, sự sống còn của người viết là phải nương thân vào chữ
nghĩa. Nơi ấy, hồn nằm trong xác và xác ngụ trong hồn. Khơng cịn cách nào khác,

tư cách của nhà thơ chỉ có thể đo ướm bằng sự tỏa sáng của chữ. Tại đó, anh ta trình
với mọi người cái vân tay “vân chữ” của mình trên tờ căn cước bằng giấy trắng mực
đen” [16].
Tác giả Cao Xuân Phát trong bài viết “Nguyễn Trọng Tạo người chọn thơ
làm nghiệp”, đã đưa ra nhận xét: “Thơ Nguyễn Trọng Tạo thường đặt ra những câu
hỏi nóng bỏng trước đời sống và thời cuộc. Những câu hỏi khơng dễ trả lời. Và ơng
tìm cách trả lời những câu hỏi đó. Ơng trả lời với tư cách người lính, tư cách cơng
dân và tư cách nhà thơ. Đó là khi thơ đã đẩy tới hoài nghi để làm sáng tỏ bản chất
của sự vật, đẩy tới bi kịch để tìm đến lạc quan, đẩy tới cái ác để nhận ra chân thiện
mỹ” [47].
Nhận xét về thơ Nguyễn Trọng Tạo nhà thơ Trần Ninh Hồ đã nói “Bảo anh
là thơ hướng nội hay hướng ngoại ư? Trữ tình hay Trào lộng ư? Trí tuệ hay Tâm
linh ư? Quân đội hay Dân sự ư?...Cứ là đủ cả, không phải trong từng tập mà trong
từng bài. Cái sự phân loại kia cứ bị cuốn theo cảm xúc mà chen lấn nhau, đan xen
nhau, rào rạt cùng nhau” [61].
Vũ Cao trong bài viết “Nguyễn Trọng Tạo một người thơ lẻ” đã nhận định:
“Ta thấy thơ anh không nhằm phục vụ một nhiệm vụ hoặc cổ vũ một trào lưu gì.
Anh như một người lẻ loi đứng trên các nẻo đường, mặc cho các lớp người cứ trùng
điệp ồn ào qua lại. Anh suy nghĩ một mình vẩn vơ với những điều bất chợt nhận ra

4


rồi bất chợt viết thành những câu thơ có lúc mộc mạc có lúc sang trọng, nhưng cũng
có lúc như chỉ viết cho riêng mình” [5] .
Nhà văn Nguyễn Đình Thi thì cho rằng: "Khác hẳn những nhà thơ khơng
hiểu chính mình đang viết gì, Tạo khơng viết những câu thơ bí hiểm, khơng viết
những câu thơ tự đánh đố mình và đánh đố bạn đọc để làm ra vẻ mình là một nhà
thơ có tư duy cao. Thơ Tạo thể hiện tư duy của chính Tạo, khơng phải tư duy vay
mượn của người khác", và ông khẳng định: "Trên bảng ghi công những văn nghệ sĩ

đổi mới thực sự và đổi mới hiệu quả, có tên Nguyễn Trọng Tạo" [69].
Ở phương diện nghiên cứu, phê bình các tác giả đều đã cho người đọc thấy
được một hồn thơ luôn dạt dào cảm xúc, yêu đời, yêu người thể hiện rõ phong cách
của tác giả. Ngồi ra cịn có rất nhiều các bài báo, tạp chí đề cao thơ Nguyễn Trọng
Tạo của các nhà văn, nhà thơ bạn bè đồng nghiệp với ông. Lê Huy Mậu với bài
“Nguyễn Trọng Tạo người tự sắm vai mình” đã nhận xét “Thơ Nguyễn Trọng Tạo
là thơ tài hoa. Thơ tài hoa là thứ thơ khiến người ta có cảm tưởng như đó khơng
phải là kết quả logic của tư duy mà là sự thăng hoa của ngôn từ”. Văn Công Hùng
trong bài viết “Cộng cảm với Nguyễn Trọng Tạo” đã nói về thơ Nguyễn Trọng Tạo
“sâu thẳm nhưng lại đầy bất ngờ, thông minh và khắc khoải, ngùn ngụt như hoả
diệm sơn nhưng lại trầm tĩnh đến từng chi tiết”.
Về luận văn Thạc sĩ đã có khơng dưới 5 cơng trình nghiên cứu thơ Nguyễn
Trọng Tạo ở nhiều góc độ khác nhau. Luận văn Tư duy nghệ thuật thơ Nguyễn
Trọng Tạo của tác giả Nguyễn Hữu Công, Ngôn ngữ thơ Nguyễn Trọng Tạo của
Nguyễn Văn Hùng, Thơ Nguyễn Trọng Tạo từ góc nhìn tư duy nghệ thuật của
Nguyễn Thị Mừng, Khóa luận tốt nghiệp Thế giới nghệ thuật thơ Nguyễn Trọng
Tạo của tác giả Trần Thị Hồng Hải…. Ở các bài nghiên cứu, các tác giả đã chỉ ra
được những đóng góp to lớn và sáng tạo không ngừng của nhà thơ trên hành trình
văn chương.
Như vậy ở những bài viết trên các tác giả, phê bình, nghiên cứu đã đi vào
những khía cạnh khác nhau của thế giới thơ Nguyễn Trọng Tạo và đã có những
nhận định, đánh giá đúng đắn thể hiện sự ghi nhận những đóng góp to lớn và có giá

5


trị của nhà thơ trên văn đàn. Tuy nhiên như thế vẫn cịn là khiêm tốn khi nói về nhà
thơ - nghệ sĩ tài hoa như Nguyễn Trọng Tạo. Đặc biệt là về phương diện đặc điểm
thơ Nguyễn Trọng Tạo thì rõ ràng là chưa có cơng trình nghiên cứu nào mang tính
chất tồn diện, đầy đủ và sâu sắc. Cho nên trên cơ sở tiếp thu, lĩnh hội, chọn lọc các

quan điểm, ý tưởng từ nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu phê bình đi trước,
chúng tơi chọn đề tài này và mạnh dạn đưa ra những kiến giải riêng với hi vọng sẽ
mang đến những đóng góp mới trong cách tiếp cận, nghiên cứu đặc điểm thơ và
trường ca Nguyễn Trọng Tạo và khẳng định sự thành cơng của thơ Nguyễn Trọng
Tạo trên tiến trình thơ hiện đại Việt Nam.
3. Đối tượng, phạm vi và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là Đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn
Trọng Tạo trên cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật.
3.2. Phạm vi tư liệu khảo sát.
Tìm hiểu đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo, luận văn chủ yếu
khảo sát tuyển tập Nguyễn Trọng Tạo Thơ và trường ca (Nxb Hội nhà văn, Hà Nội,
2011).
3.3. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo trong tính chỉnh thể
giữa nội dung và hình thức nghệ thuật
- Đi sâu nghiên cứu từng phương diện của đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn
Trọng Tạo như: Hành trình thơ, Những cảm hứng lớn trong thơ, và Những sáng tạo
nghệ thuật trong thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo.
4. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này chúng tôi sử dụng các thao tác nghiên cứu sau đây:
- Phương pháp phân tích - tổng hợp: các thao tác phân tích, trao đổi và vận dụng lí
thuyết của lí luận văn học trong q trình triển khai các chương mục là những thao
tác bổ trợ quan trọng cho người viết.

6


- Phương pháp lịch sử - xã hội: Đặt thơ Nguyễn Trọng Tạo trong bối cảnh vận động
chung của thơ hiện đại Việt Nam để nghiên cứu.

- Vận dụng phương pháp thi pháp học để nghiên cứu các đặc điểm về ngơn ngữ,
giọng điệu, hình ảnh,...
- Phương pháp hệ thống - cấu trúc: phương pháp này giúp người viết tìm kiếm một
cách có hệ thống những nội dung, hình ảnh, và nghệ thuật đặc sắc nhất trong thơ và
trường ca Nguyễn Trọng Tạo.
- Phương pháp so sánh: giúp người viết khẳng định lí giải các yếu tố, phương diện
của đặc điểm thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo, đồng thời qua việc đối chiếu so
sánh với những tác giả thời trước và sau ông khác để nhận rõ hơn phong cách riêng
cũng như chiều sâu tư duy của thơ Nguyễn Trọng Tạo.
5. Đóng góp của luận văn
Về mặt lí luận: luận văn cung cấp cho người đọc một cái nhìn toàn diện và
khoa học về những đặc điểm nổi bật trong sáng tác của Nguyễn Trọng Tạo. Từ đó
nhận diện phong cách và vị trí của nhà thơ trong nền văn học đương đại Việt Nam.
Về mặt thực tiễn: luận văn gợi mở thêm cho người đọc một cách nhìn mới về
thơ Nguyễn Trọng Tạo trong thời kì đổi mới thi ca sau 1975, đồng thời ghi nhận
những đóng góp của nhà thơ trong quá trình làm phong phú thơ Việt Nam đương
đại khi hội nhấp quốc tế và khu vực.
6. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo luận văn gồm 3 chương:
- Chương I: Hành trình thơ Nguyễn Trọng Tạo
- Chương II: Những cảm hứng lớn trong thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo
- Chương III: Những sáng tạo nghệ thuật trong thơ và trường ca Nguyễn Trọng Tạo.

7


CHƯƠNG 1: HÀNH TRÌNH THƠ VÀ TRƯỜNG CA
NGUYỄN TRỌNG TẠO
Gơgơn đã nói một câu rất hay: “Hãy mang theo tất cả những cảm xúc của
nhân loại. Đừng bỏ nó ở dọc đường rồi sau đó nhặt lên”. Hành trình thơ và trường

ca của Nguyễn Trọng Tạo có phải là sự lượm lặt những cảm xúc của nhân loại
không chúng ta không biết. Chỉ biết một điều, thơ ông là sự mang đến những điều
trải nghiệm sâu lắng, cảm động nhất của một tâm hồn đa đoan, nhạy cảm.
1.1. Đường đời, đường thơ Nguyễn Trọng Tạo
1.1.1. Vài nét về tiểu sử, sự nghiệp.
Nói đến Nguyễn Trọng Tạo là nói đến một người nghệ sĩ đa tài. Độc giả
đương đại biết đến ông không chỉ với vai trò là một nhạc sĩ tài danh gắn liền với các
ca khúc nổi tiếng Làng quan họ q tơi, Đơi mắt đị ngang, Khúc hát sơng q… ,
mà tên tuổi của ơng cịn được biết đến với tư cách là một nhà thơ tài hoa nghệ sĩ.
Ông đã cho ra đời những tác phẩm thơ đặc biệt nổi tiếng như Chia, Đồng dao cho
người lớn, Cỏ may trên sân thượng... Mặc dù hoạt động nghệ thuật của Nguyễn
Trọng Tạo trải rộng trên nhiều lĩnh vực nhưng ở cương vị nào ông cũng rất thành
công và để lại những dấu ấn sâu sắc. Là một nhạc sĩ, ơng rất thích sáng tác những ca
khúc về q hương. Là một họa sĩ ơng lại rất thích vẽ tranh cho thiếu nhi. Là một
nhà phê bình văn học ông luôn luôn bày tỏ tiếng nói chân thành xuất phát từ tấm
lịng u thơ và kính thơ, như Hồi Thanh đã nói “nếu anh đồng cảm đúng anh là
một người bạn, anh phê bình đúng anh là một người thầy”. Song vượt lên trên tất
cả những sở trường ấy Nguyễn Trọng Tạo cịn là một nhà thơ của cơng chúng
đương đại với quan niệm “Thơ là nghiệp, nhạc là hứng, họa là chơi”.
Nguyễn Trọng Tạo sinh năm 1947 tại làng Trường Khê, huyện Diễn Châu,
tỉnh Nghệ An trong một gia đình nho học giàu truyền thống yêu nước và hiếu học.
Từ nhỏ Nguyễn Trọng Tạo đã tỏ ra là một người có năng khiếu về thơ. Năm 14 tuổi
ơng đã sáng tác bài thơ đầu tiên, tuy có chịu ảnh hưởng tư tưởng và phong cách thơ
Hàn Mặc Tử song đã thể hiện tiềm năng của một tài năng thơ sau này.

8


Năm 20 tuổi Nguyễn Trọng Tạo sáng tác bài hát đầu tiên và xuất bản tập thơ
đầu tay (Tình yêu sáng sớm, in chung cùng Nguyễn Quốc Anh) năm 1974. Với các

bút danh như Cẩm Ly, Nguyễn Vũ Trọng Thi, Bảo Chi, Tào Ngu Tử... trong khoảng
gần 40 năm cầm bút cho đến thời điểm hiện tại Nguyễn Trọng Tạo đã cho ra đời
liên tiếp hơn 15 tập thơ với hàng trăm bài thơ có giá trị cao cùng ba bản trường ca
có tầm vóc và quy mơ lớn. Đồng thời ơng cịn cho xuất bản gần 20 đầu sách gồm
thơ, văn, nhạc, phê bình tiểu luận. Nguyễn Trọng Tạo vinh dự mang về cho mình
nhiều giải thưởng danh giá và cho đến nay ông vẫn không ngừng cống hiến cho
nghệ thuật nước nhà những cơng trình có giá trị cao.
Đạt được thành công vang dội như ngày hôm nay với Nguyễn Trọng Tạo là
cả một sự cố gắng nỗ lực và phấn đấu không ngừng của bản thân, nhưng chính điều
đó lại phản ánh cuộc đời của một con người đa tài. Nguyễn Trọng Tạo nhập ngũ
năm 1969 rồi làm Đội trưởng Đội tun truyền văn hóa Đồn 22B, Trưởng đồn
văn cơng xung kích Sư đồn 341B. Đến năm 1976 ơng được Tổng cục Chính trị
điều về Hà Nội tham gia Trại viết văn quân đội rồi vào học trường viết văn Nguyễn
Du khóa I. Năm 1982 ơng làm trưởng ban biên tập Nhà văn hoá Quân khu Bốn.
Năm 1988 chuyển về làm công tác biên tập xuất bản tại Hội văn học Nghệ thuật
Bình Trị Thiên. Năm 1990 cùng nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường và nhà văn
Nguyễn Quang Lập sáng lập tạp chí Cửa Việt, làm biên tập và phụ trách mỹ thuật
tạp chí này, bộ đầu tiên gồm 17 số. Năm 1997 làm Thư kí Tồ soạn tạp chí Âm
nhạc thuộc Hội Nhạc sĩ Việt Nam. Từ năm 2000 - 2005 là Uỷ viên Hội đồng thơ
Hội Nhà văn Việt Nam, kiêm trưởng ban biên tập báo Thơ thuộc báo Văn nghệ.
Việc dấn thân cho nghệ thuật đã mang lại cho ông sự ngưỡng mộ, cảm phục
nơi người đọc và đồng nghiệp nhưng cũng để lại cho ông nhiều thách thức. Vượt
qua chặng đường dài với những áp lực nặng nề của cuộc sống, công việc vốn ln
đè nặng trên đơi vai gầy gị của cái tạng người “bốn mươi chín kí thấp cao chân
mình” (Tự họa) ấy, Nguyễn Trọng Tạo tiếp tục tìm đến thơ như một mối lương
duyên đã định sẵn và cho ra đời những tác phẩm thơ không thể thiếu trong văn
chương đương đại Việt Nam. Nói đến thi ca, Nguyễn Trọng Tạo đã chia sẻ “Thơ là

9

cái bóng của tơi hay tơi là cái bóng của thơ, tơi nào có biết. Những u ghét giận
hờn, những vui buồn sống chết... khơng có gì thuộc về con người lại xa lạ với thơ.
Thơ dạo gót nhẹ nhàng tới những chỗ tăm tối tận cùng của Cõi Người. Trên con
đường vơ định, tơi đã đi tìm thơ gần trọn cuộc đời” [60]. Nhìn lại quãng đường mà
nhà thơ đã đi qua ta càng thấy cảm phục thật nhiều cái nghị lực phi thường của
người nghệ sĩ đa tài. Trên hành trình thơ mình, Nguyễn Trọng Tạo đã gặt hái được
những thành công nhất định nhưng thơ anh lúc nào cũng phảng phất tâm sự buồn
của một tâm hồn quá nhạy cảm trước cuộc sống.
Tiễn bạn đi uống rượu với trăng vàng
Lịng thương nức ngỏ cùng mn năm cũ
Ni chí lớn nào lo đêm lạnh giá
Thấy sao trời run rẩy, sợ sao rơi…
(Nhà thơ thuở ấy)
Cách nói, cách cảm và cách thơ ấy mang đậm dấu ấn Nguyễn Trọng Tạo
bởi:“Cô đơn là phần sâu nhất trong bản ngã Nguyễn Trọng Tạo. Khơng q khó
khăn, người đọc nhận thấy phía sau niềm trắc ẩn kia của Nguyễn Trọng Tạo là nỗi
cơ đơn, đắng đót của kẻ mang bản mệnh đa đoan” [16]. Nguyễn Đăng Điệp đã phát
hiện ra cái tôi cô đơn như là một bản thể cần được giãi bày, sẻ chia trong thơ
Nguyễn Trọng Tạo “cái mầm cô đơn ấy có đủ vị, có cả niềm cay đắng xen lẫn nỗi
ngọt ngào” [16]. Thơ ông là thế, nhiều khi “nó cứ mấp mé bờ vực giữa thực và hư,
giữa đời và đạo, giữa cái mong manh và vĩnh cửu, giữa khoảnh khắc và trường tồn,
giữa có thể và không thể, giữa chỉn chu và phá cách, giữa nhất thời và mai hậu... và
như thế nó làm nên một Nguyễn Trọng Tạo tài hoa trẻ trung, một Nguyễn Trọng
Tạo thu hút, một Nguyễn Trọng Tạo "Ham chơi" [73], nhưng lại có một lượng tác
phẩm đồ sộ, đa tài ở nhiều thể loại.
Những bông hoa vẫn cứ nở đúng mùa
Chỉ vết thương rồi thời gian làm sẹo
Vầng trăng mọc vào thơ mỗi ngày dường đổi mới
Người lo toan vầng trăng chẳng yên tròn

10


(Tản mạn thời tôi sống)
Mặc dù luôn gặp phải những chuyện không may mắn trong cuộc sống nhưng
Nguyễn Trọng Tạo đã không đầu hàng số phận, sự dũng cảm, cố gắng cùng nghị lực
phi thường đã giúp ông vượt qua mọi khó khăn trở ngại và đến với cơng chúng yêu
thơ như một sự tỏa sáng của người nghệ sĩ. Gần 300 bài thơ, ba bản trường ca và
hàng loạt bài viết phê bình nghiên cứu văn học đã đủ để xếp Nguyễn Trọng Tạo vào
hàng ngũ tác gia văn học đương đại.
Nội dung tư tưởng trong sáng tác của Nguyễn Trọng Tạo ln phản ánh chân
thực mọi khía cạnh cuộc sống của con người đương đại, chủ đề và đề tài trong thơ
ông cũng hết sức phong phú, đa dạng. Với chủ trương đưa thơ về gần với cuộc sống
đời thường hơn ông đã không ngừng cho ra đời những tác phẩm mang đậm tính chất
thời sự. Đó là việc mượn thể loại đồng dao của con trẻ để nói chuyện người lớn,
những câu chuyện Tản mạn: thời tơi sống có bao nhiêu câu hỏi / Câu trả lời thật
không dễ dàng chi?... Tinh thần dũng cảm, thẳng thắn ấy đã mang đến cho ơng
khơng ít phiền lụy, nhưng rồi sóng gió qua đi ơng lại đường hồng, đĩnh đạc đi
những bước chân vững chắc trên con đường mà ông đã chọn.
1.1.2. Quan niệm về thi ca
Trong suốt hành trình sáng tạo nghệ thuật của mình, Nguyễn Trọng Tạo là
người luôn suy tư trăn trở một cách nghiêm túc về nghề nghiệp. Ơng phát ngơn các
quan niệm về thơ khơng chỉ trong sáng tác mà cịn trong trong các cơng trình nghiên
cứu, tiểu luận phê bình. Nói như nhà văn Nam Cao: “muốn có cách sống đúng phải
có cách nhìn đúng”, đó là quan niệm sống của nhà văn hiện thực chủ nghĩa. Suy
rộng ra, một tác gia văn học lớn bao giờ cũng có một quan niệm đúng đắn về nghệ
thuật. Chúng ta sẽ cảm thấy điều đó thật đúng khi tìm hiểu quan niệm về thi ca của
nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo.
Năm 1974, Nguyễn Trọng Tạo bắt đầu bước chân vào làng thơ hiện đại Việt

Nam với tập thơ đầu tay Tình yêu sáng sớm và nhanh chóng gặt hái được những
thành cơng nhất định. Sau khi rời xa quân ngũ trở về với cuộc sống đời thường,
ngòi bút Nguyễn Trọng Tạo càng trở nên vững vàng hơn khi đứng trước những đề

11


tài nhạy cảm của cuộc sống mang đậm tính thời sự. Ông quan niệm “thơ phản ánh
chân thực hiện thực đời sống” [65] và cho rằng thơ thường viết ra từ kinh nghiệm
sống. Có thể nói mỗi bài thơ là một kinh nghiệm sống. Nhưng những kinh nghiệm
sống chỉ có thể thành thơ khi có một tia chớp cảm xúc đánh thức nó. Trong sáng tác
của Nguyễn Trọng Tạo có rất nhiều tác phẩm được ơng viết ra bằng chính sự trải
nghiệm của bản thân.
Gió hỏi trời sâu hay biển sâu
Sông hỏi đam mê hồn mắc cạn
Thưa xanh ngả bạc một sợi đầu
(Mắc cạn)
Câu thơ vừa mang ý hỏi nhưng chứa đựng tiếng lịng của thi nhân. Con
người ln mải chạy theo những tham vọng, đam mê mà vơ tình qn đi tuổi xn
của mình. Đó là một thực tế chúng ta gặp rất nhiều trong cuộc sống và đã được tâm
hồn nhạy cảm của tác giả phản ánh vào trong thơ. Với Nguyễn Trọng Tạo, thơ là
điểm tụ của lăng kính cá nhân hướng ra thế giới. Ở đó, ông học được kinh nghiệm
sống của nhân loại và cũng là kinh nghiệm sống của mình, kinh nghiệm sống được
đánh thức bởi một cái cớ ngẫu nhiên không định trước. Thơ xuất thần, thơ vụt hiện
cũng đều được “chuẩn bị” như thế.
Yêu nhiều sao chẳng kết ai
Trớ trêu đời thực sắc tài kỵ nhau
Bây giờ ngày ấy mai sau
Người không còn tuổi và câu thơ thiền…
(Gửi H)

Với Nguyễn Trọng Tạo, “thơ là những ám ảnh tâm hồn”, “thơ là một chớp
sáng”, “thơ được làm bằng máu, thơ gần với nước mắt hơn là tiếng cười”. Ơng bộc
bạch: “Tơi nương thân vào chính thơ tơi. Thơ lại nương nấu trong từng con chữ và
điệu nhạc vang lên từ cõi tâm linh nào xa thẳm. Thơ là cái bóng của tơi hay tơi là
cái bóng của thơ, tơi nào có biết” [60]. Thơ là nguồn cảm hứng, là nơi ông giãi bày
những buồn vui của đời tư, thế sự: “Thơ làm cho ta buồn vui lúc nào không hay.

12


Thơ làm cho ta thốt ngồi tục lụy phiêu diêu cùng trời đất, hoà nhập với thiên
nhiên, hoặc đồng cảm cùng đồng loại” [60].
Thơ Nguyễn Trọng Tạo không phải là sự miêu tả ngợi ca hay đả kích, lên án
những hiện tượng xã hội nóng bỏng mặc dù ơng chủ trương làm thơ gắn với đời
thật: “Thơ là sự đối diện với sự thật được chưng cất… Làm thơ là hố giải thời đại
vào ngơn từ. Thơ tơi khơng bao giờ thốt khỏi những xung đột thời đại, dù đó là
những bài thơ tưởng như riêng tư nhất. Tôi muốn thơ tôi là thơ của đương đại” [61].
Bằng quan niệm sống và viết đúng đắn như vậy, thơ Nguyễn Trọng Tạo đã được
đơng đảo cơng chúng đón nhận như một sự trân trọng những cống hiến của ông đối
với nền văn chương Việt Nam đương đại.
Với quan niệm “Thơ là sự đổi mới không ngừng” [65]. Nguyễn Trọng Tạo
thấu hiểu một cách sâu sắc rằng, đổi mới trong thơ bao giờ cũng là sự đổi mới đồng
bộ giữa cái nhìn nghệ thuật của nhà thơ và ngôn ngữ, giọng điệu thơ. Trong thơ,
chữ cũng chính là tư duy, là cách nói và thái độ nghệ thuật của chủ thể sáng tạo.
Khơng cịn cách nào khác, tư cách nhà thơ chỉ có thể “đo ướm bằng sự toả sáng của
chữ” [16]. Nguyễn Trọng Tạo đã tỏa sáng và xứng đáng là lá cờ đầu trong phong
trào đổi mới thi ca thời kì hậu chiến của đất nước.
Nếu Octavio Paz nói: “Con người thiếu thơ, đến cả nói năng cũng trở nên ú
ớ” thì Nguyễn Trọng Tạo cho rằng: Thơ giải tỏa ẩn ức sống, kinh nghiệm sống. Thơ
chia sẻ và cứu rỗi cô đơn hay tuyệt vọng của con người [64]. Bởi lẽ, trong cuộc

sống, con người thường cần phải có sức mạnh để vượt qua những điều không mong
muốn, thơ chính là người bạn đồng hành chia sẻ tâm sự. Đó là lí do giải thích vì sao
chúng ta có thể tìm thấy một phần của chính mình trong những thi phẩm mà ta yêu
thích. Nguyễn Trọng Tạo cũng cho rằng, thơ phải nói lên được những ước mơ, niềm
tin và khát vọng về cuộc đời và tình yêu. Thơ cịn là sự cứu rỗi, là đơi cánh để nâng
đỡ, xoa dịu lịng người khi chống chếnh, hụt hẫng, tìm lại sự bình an nơi lịng mình.
Nhưng đồng thời, thơ phải thuyết phục người đọc thích ứng với cái lạ bằng lí lẽ,
ngơn ngữ riêng của mình để họ khơng cảm thấy chơi vơi, huyễn hoặc. Khát vọng
phản ánh hiện thực trên cả bề rộng lẫn bề sâu như thế đã làm cho thơ Nguyễn Trọng

13


Tạo trở nên gần gũi hơn với đời sống con người. Ơng ln quan niệm: “Thơ chỉ có
ở chốn thiện tâm” [65].
Thơ chưa hay thì thơ nói thật lịng.
Ai giả dối rồi biết mình lầm lỗi
Thời tơi sống có bao nhiêu câu hỏi
Câu trả lời thật không dễ dàng chi
(Tản mạn thời tơi sống)
Để có được những câu thơ mộc như vậy, nhà thơ đã phải nâng mình lên rất
nhiều trong nhận thức, trong tư duy, nhập thân vào đối tượng, lặng lẽ đem bản thân
mình ra làm đối tượng cho mình chiêm cảm, thổn thức cùng nỗi đau của bản thân,
nhặt nhạnh từng mảnh hồn rơi vãi.
Là một người nghệ sĩ, Nguyễn Trọng Tạo đến với thơ như có một mối lương
duyên tiền định. Ông say thơ, yêu thơ và đã có những bài thơ rất hay từ lúc tuổi cịn
nhỏ. Thơ ơng tỏa sáng bởi nội dung phong phú, đa dạng, sự phản ánh sâu sắc toàn
diện đa chiều đối với những vấn đề có tính chất bức thiết của đời sống. Với tinh
thần mạnh dạn đổi mới, cách tân và hiện đại, Nguyễn Trọng Tạo đã mang lại cho
người yêu thơ một cảm giác mới lạ mỗi khi đọc thơ ơng. Đó là cảm giác nhớ q

hương da diết, cảm giác hạnh phúc khi nhớ đến người mình u, cảm giác được hịa
mình cùng thiên nhiên, cuộc sống…nhưng trên tất cả là người đọc luôn được thấy
như có tâm trạng của mình trong từng câu chữ của thơ ơng. Đó là bởi thơ Nguyễn
Trọng Tạo đã ln nói lên tiếng lịng của mỗi người, nó như mang một sự đồng cảm
sẻ chia để văn học tiếp tục thực hiện chức năng “nghệ thuật vị nhân sinh”.
1.1.3. Những yếu tố hình thành tài năng và phong cách
Viết về lối tư duy mới trong việc định hình phong cách thơ, PGS.TS Nguyễn
Bá Thành cho rằng: “nội dung tư tưởng có vai trị quyết định và chi phối mạnh mẽ
các yếu tố hình thức. Trí tưởng tượng dường như tn theo một cách nghiêm ngặt
sự hướng dẫn của tư tưởng, của lí trí” [68]. Trong q trình sáng tác của mình, nhà
thơ Nguyễn Trọng Tạo đã rất chú ý đến điều này, nội dung tư tưởng trong thơ ông
là sự suy tư sâu sắc về con người, thời đại mang giá trị nhân văn hết sức lớn lao. Tư

14


duy thơ của Nguyễn Trọng Tạo là sự suy tưởng về hiện thực, thời đại, đất nước,
nhân dân. Điều này được thể hiện rất rõ qua hai bản trường ca là Tình ca người lính
và Con đường của những vì sao, mới đây nhất nhà thơ cũng vừa cho ra đời trường
ca Biển mặn ca ngợi tình yêu quê hương đất nước của những con người yêu lao
động đang ngày đêm hăng say miệt mài bảo vệ vững chắc chủ quyền biển đảo của
tổ quốc. So với thế hệ các nhà thơ cùng thời như Thanh Thảo, Lâm Thị Mỹ Dạ,
Trần Mạnh Hảo, Nguyễn Duy… sáng tác của Nguyễn Trọng Tạo luôn bám sát đời
sống hiện thực đất nước, thể hiện chiều sâu trong nhận thức của nhà thơ về trách
nhiệm cơng dân trước đời sống. Vì thế mà nội dung tư tưởng trong thơ Nguyễn
Trọng Tạo luôn phản ánh một cách đa chiều, tồn diện những vấn đề nóng hổi của
thời cuộc. Nếu thế mạnh của Thanh Thảo, Trần Mạnh Hảo là trường ca thì Nguyễn
Trọng Tạo tự tin khẳng định tài năng và phong cách ngòi bút của mình ở thơ trữ
tình. Thơ Nguyễn Trọng Tạo ln hướng đến những vấn đề liên quan đến con người
và thuộc về con người.

Xuất phát từ yêu cầu của hiện thực đất nước đối với thơ, như chủ tịch Hồ Chí
Minh đã nói, là thơ phải “ca tụng chân thật những con người mới và việc mới
chẳng những để làm gương mẫu cho chúng ta ngày nay mà còn để giáo dục con
cháu ta đời sau”. Và trường ca Con đường của những vì sao của nhà thơ Nguyễn
Trọng Tạo đã ra đời trong hồn cảnh như thế. Ở đó tác giả đã tái hiện lại hình ảnh
những con người kiên cường dũng cảm, sẵn sàng chiến đấu hi sinh vì tổ quốc, họ là
những cô gái thanh niên xung phong tham gia chiến đấu ngay dưới mưa bom bão
đạn của quân thù, những chàng trai là người lính lái xe vận tải chở hàng vào tiền
tuyến khói lửa. Họ xa nhau mà vẫn gặp nhau trên con đường bảo vệ dân tộc: Ngày
ấy gió Hịa Bình / Mang chúng mình về ngôi nhà của mẹ (Trường ca Con đường
của những vì sao)
Trong sự nghiệp cầm bút của mình để có được những thành công vang dội
như ngày hôm nay Nguyễn Trọng Tạo đã thực hiện một thái độ lao động nghệ thuật
hết sức nghiêm túc, một trong những nội dung làm nên phong cách nhà thơ chính là
sự thể hiện một tư duy mới “thơ Tạo thể hiện tư duy của chính Tạo, khơng phải tư

15


duy vay mượn của người khác” (Nguyễn Đình Thi) mà cụ thể ở đây là quan niệm
tiến bộ của Nguyễn Trọng Tạo về nghệ thuật và thơ ca: "Tôi không làm thơ theo
cách của bạn, cũng như bạn đừng làm thơ theo cách của tôi. Nhưng dẫu sao đi nữa,
nhà thơ - người sáng tạo phải dấn bước tới tương lai - dù chỉ là một tương lai ảo.
Đôi lúc ảo tưởng lại đưa tới cho ta những sáng tạo mới" [59]. Kiên trì, tìm tịi, mày
mị, sáng tạo và đổi mới là những từ mà người ta thường hay dùng khi nói về nhà
thơ Nguyễn Trọng Tạo. Trong sáng tác thơ, ông luôn quan niệm “Thơ thuộc nghệ
thuật hàn lâm” đòi hỏi người nghệ sĩ phải trau dồi vốn chữ nghĩa và sự hiểu biết
hàn lâm để mỗi tác phẩm thơ ra đời là một cơng trình nghệ thuật công phu mang giá
trị nhân bản sâu sắc.
Và tôi hiểu ngồi đời những gì chưa được thắp

Đã sáng lên trong trái tim nhà thơ
Và tơi hiểu ngồi đời những gì đã tắt
Lại cháy lên đầu ngọn bút nhà thơ
(Gửi anh Trần Hữu Thung)
Với tâm hồn nhạy cảm, tinh tế khi nhận ra những biến thiên tinh vi trong cuộc
sống, Nguyễn Trọng Tạo đã cho ra những vần thơ không chỉ là tiếng lòng của riêng
thi sĩ mà còn là tiếng nói tâm tư của cả cộng đồng. Cho nên “người đọc thấy ở ông
một tư duy thơ sắc sảo, trẻ trung, đầy dự cảm” [66].
Thời tơi sống có bao nhiêu câu hỏi
Câu trả lời thật không dễ dàng chi
(Tản mạn thời tôi sống)
Đỗ Trọng Khơi đã đánh giá “Thơ Nguyễn Trọng Tạo là thơ của người nhàn.
Ông như vừa thong thả lao động, thong thả tản bộ và thong thả nêu ra những điều
suy nghĩ tinh vi và sâu sắc về cuộc đời. Nhờ ở cái cách, cái khí cốt ấy, thơ ơng có
chỗ đạt tới sự minh triết” [3]. Có lẽ với Nguyễn Trọng Tạo “Nhà thơ khơng chỉ là
công dân của một quốc gia mà phải là công dân của thời đại… Nhà thơ phải biết
biến hiện tại, tương lai thành quá khứ để tạo ra kinh nghiệm sống và cảm xúc mới”

16


[65]. Bằng lối tư duy tiến bộ, hiện đại ấy ơng đã chứng tỏ được tham vọng chính
đáng của mình “Tơi muốn thơ tơi là thơ của đương đại”.
Nói đến Nguyễn Trọng Tạo ai cũng biết ông là con người của những chuyến
đi, con người của bè bạn và đồng thời cũng là con người của quê hương xứ sở. Quê
hương với ông không chỉ là một nơi chôn rau cắt rốn mà cịn đúng như nhà thơ
Nguyễn Đình Thi đã viết:
Khi ta ở chỉ là nơi đất ở
Khi ta đi đất bỗng hóa tâm hồn
(Đất nước)

Như thế với Nguyễn Trọng Tạo, xứ Huế mộng mơ có lẽ là quê hương thứ hai
của ơng, là nơi ơng gắn bó cùng gia đình, người thân, bè bạn với biết bao kỉ niệm
vui buồn. Vì lẽ đó thơ ơng viết dành cho Huế cũng rất nhiều. Nếu như Thu Bồn
viết: “Con sông dùng giằng con sông không chảy / Sông chảy vào lòng nên Huế rất
sâu” mà mỗi khi đến Huế người ta không thể không đọc hai câu thơ bất hủ này thì
Nguyễn Trọng Tạo đã viết một bài thơ đặc biệt chỉ có hai câu thơ rất ngắn ngủi
nhưng ẩn chứa bao điều. Những điều mà càng nghĩ chúng ta càng cảm thấy sâu sắc
Sơng Hương hóa rượu ta đến uống
Ta tỉnh đền đài ngả nghiêng say
(Huế 1)
Với lối tư duy thơ này có lẽ chỉ có dưới ngịi bút Nguyễn Trọng Tạo bởi thơ
ông là “thơ của đương đại. Trên văn đàn thơ đương đại Việt Nam, thơ Nguyễn
Trọng Tạo đã tạo được bước đột phá trong cách tư duy và hình thức thể hiện. Thơ
ơng là sự “hịa giải” giữa cái mới và cái cũ, là tiếng nói chân thành tình cảm giữa
người với người. Suốt hành trình sáng tạo thơ ca của mình, Nguyễn Trọng Tạo mê
mải với những tìm tịi về nội dung và hình thức. Với ơng “chủ thể sáng tạo có tài
ln hướng tới cái mới lạ. Khơng mới lạ thì khơng thể gọi là sáng tạo” [59].
Lướt một vòng qua các trang thơ Nguyễn Trọng Tạo chúng ta sẽ thấy ở ông
là một tâm hồn thơ với tư duy hoàn toàn mới. Nét mới trong thơ ông được thể hiện
từ việc lựa chọn đề tài, nội dung biểu hiện, cách sử dụng ngôn từ, nhịp điệu. Hình

17


thức thể hiện bằng cách xuống thang, vắt dòng, cách dùng dấu chấm giữa câu
thơ…cho đến việc nhà thơ liên tục cập nhật và lạ hóa ngơn ngữ thơ của mình. Tất
cả những điều tác giả thể hiện dưới ngịi bút của mình đều chứng minh một điều
rằng thơ ơng khơng hề đơn điệu, nhàm chán mà rất có phong cách nên tạo được
bước đột phá mới trong tư duy. Nghệ thuật biểu hiện trong thơ cũng hết sức tinh vi
sâu sắc khẳng định sự vững vàng sắc sảo của một cây bút từng trải qua khói lửa

chiến tranh nay trở về hòa nhập với cuộc sống đời thường.
1.2. Những chặng đường sáng tác.
1.2.1. Thời kì tham gia quân đội (1969- 1988)
Nguyễn Trọng Tạo là một trong những người thuộc thế hệ các nhà thơ thời kì
chống Mĩ cứu nước. Cùng với Thanh Thảo, Nguyễn Duy, Trần Mạnh Hảo, Lâm Thị
Mĩ Dạ…, anh đã nghe theo tiếng gọi của Tổ quốc “xếp bút nghiên lên đường tranh
đấu” vì nền độc lập tự do thống nhất của nước nhà. Tham gia quân đội từ năm 1968
đến năm 1988, trong khoảng gần 20 năm ấy dù có nhiều sự kiện xảy ra nhưng
Nguyễn Trọng Tạo vẫn đồng thời thực hiện hai nhiệm vụ kép của mình đó là vừa
sáng tác vừa đánh giặc cho nên thơ ơng thời kì này mang một niềm nhiệt huyết vơ
cùng sơi nổi và hào sảng.
Như đóa hoa nở giữa sa mạc, người lính Nguyễn Trọng Tạo ngày ấy đã tạo
ra tiếng nói riêng trong các tập thơ của mình. Trong khơng khí ồn ào nóng bỏng của
thời cuộc, năm 1974 Nguyễn Trọng Tạo đã cho ra đời tập thơ đầu tay Tình yêu sáng
sớm in chung cùng Nguyễn Anh Quốc như bước đánh dấu cho sự nghiệp thơ ca.
Tập thơ tập hợp một số bài thơ thể hiện phẩm chất kiên trung, nỗi nhớ và tình u
q hương da diết trong lịng người lính trẻ đang trên đường xa nhà đi chiến đấu.
Tình yêu sáng sớm gồm những bài thơ như Quê cát, Đêm miền trung, Người chèo
đò thời chiến, Tổ phá bom trên đường Rú Trét, Có đơi bàn tay nhỏ… đã cho thấy
những nhận thức sâu sắc của người lính về vai trị, sứ mệnh đối với Tổ quốc
Nếu lịch sử là dịng sơng
Đang chảy dọc trong lòng Tổ quốc

18


Đêm miền Trung là qng sóng dồn xiết nhất
Cho bình minh, nước tràn đến vô cùng.
(Đêm miền trung)
Tham gia quân đội là thời kì có tính chất bước ngoặt đối với Nguyễn Trọng

Tạo. Sau khi nhận được giải thưởng thơ của tỉnh ông tiếp tục dùng bút viết để phục
vụ cách mạng, phục vụ quân đội, vừa là một nhu cầu của thời cuộc, vừa thỏa mãn
niềm đam mê thơ ca. Như hạt giống ươm mầm, năm 1980 ông cho ra đời tập thơ
Gương mặt tôi yêu và tiếp đến là hai trường ca là Con đường của những vì sao
(trường ca Đồng Lộc 1981) và Tình ca người lính (1984) từng bước khẳng định
ngịi bút vững vàng của mình đồng thời thể hiện những tìm tịi sáng tạo và đóng góp
khơng ngừng đối với nền thơ ca cách mạng của dân tộc.
Nguyễn Trọng Tạo sáng tác khá nhiều và rất có duyên với thể loại thơ dài.
Những bài thơ có dung lượng lớn chiếm phần nhiều trong sáng tác của ơng, điều đó
chứng tỏ Nguyễn Trọng Tạo có tài năng đặc biệt trong việc diễn đạt nguồn cảm xúc
dồi dào của mình và được thể hiện đậm nét khi ông viết trường ca. Trường ca của
Nguyễn Trọng Tạo có dung lượng lớn, kết cấu chặt chẽ, giàu chất trữ tình và tính sử
thi. Ơng là một trong số ít những nhà thơ thời hậu chiến viết trường ca và đã gặt hái
được những thành cơng nhất định. Chính ơng đã thổi linh hồn vào trường ca và
ngược lại, nó giúp ơng bộc lộ rõ cái nhìn sâu sắc chân thực đối với lịch sử của dân
tộc. Không phải ngẫu nhiên mà một ai đó có thể dễ dàng thành cơng với trường ca.
Nói theo Chu Văn Sơn thì “do mấu chốt của trường ca là ở chữ “trường”, nên một
tác giả trường ca, theo tơi, ít nhất phải có đủ “tam trường”: trường vốn, trường lực
và trường hơi. Vốn trải nghiệm, vốn tri thức, vốn nhân văn phải dồi dào; năng lực
sáng tạo hình thức trong ngơn ngữ phải sung mãn; và phải nuôi được cảm hứng,
cảm xúc thật bền, khơng đuối, khơng hụt, khơng cụt. “Tam trường” đó phải hiện ra
thành kiểu tư duy trường ca” [50]. Và nếu nhìn nhận theo cách đó, một hồn
thơ như Nguyễn Trọng Tạo không thể không bén duyên với trường ca. Bởi “dòng
sống” [50] ấy chỉ thực sự thoải mái khi thỏa sức vung bút trong một hình thức
phóng khống với một cấu trúc ln mở. Trường ca chính là một thể loại đầy hứa

19