Một số khái niệm và thuật ngữ văn học thường dùng

<span class='text_page_counter'>(1)</span>Mét sè kh¸i niÖm và thuật ngữ văn học thường dùng I. ThÓ lo¹i v¨n häc:. 1. Tù sù: - Chỉ loại văn bản lấy mục đích tái hiện lại hiện thực đời sống thông qua các sự kiện, biến cố xảy ra trong cuộc đời của con người. Nhà văn cũng thể hiện tư tưởng, thái độ của mình nhưng không trực tiếp mà thông qua việc lựa chọn đề tài phản ánh. Vì vậy,, khi đọc văn bản, ta nhận xét vì sao nhà văn lại chọn đề tài này, kể về nó nhằm mục đích gì tức là ta tiếp xúc với tư tưởng tình cảm của tác giả. - YÕu tè quan träng cña tù sù: cèt truyÖn vµ nh©n vËt. Khi t×m hiÓu t¸c phÈm tù sù ph¶i hướng đến hai yếu tố đó. Tuy nhiên, trong một số dạng văn bản tự sự, không có cốt truyện và nhân vật hoặc nếu không chúng chỉ là cái cớ để bộc lộ ý kiến chủ quan của người viết: Hồi ký tù truyÖn, Ký sù… (Dïng v¨n b¶n minh ho¹ cô thÓ cho HS thÊy). 2. ThÓ lo¹i tr÷ t×nh: - Là kiểu văn bản bộc lộ trực tiếp tâm tình, cảm xúc của người viết đối với con người và cuộc sống. Không ít trường hợp, cảm xúc được bộc lộ gián tiếp thông qua việc miêu tả thiên nhiên (Mưa xuân, cánh buồm… - Nguyễn Bính), hay thuật lại ít nhiều sự kiện (Quê hương của Giang nam, Núi đôi của Vũ Cao…), tuy nhiên khi ấy thiên nhiên và sự việc là cái cớ để bộc b¹ch t©m t×nh. - YÕu tè quan träng cña tr÷ t×nh lµ t©m tr¹ng, v× vËy c¸i T«i tr÷ t×nh = nh©n vËt tr÷ t×nh (chủ thể trữ tình) là hết sức quan trọng. Tâm trạng không tĩnh mà trái lại luôn vận động, khi tìm hiểu phải thấy được mạch vận động của cảm xúc ấy. Tác phẩm trữ tình vì có thể thâm nhập vào nơi sâu xa, phức tạp nhất của tâm hồn con người bởi vậy nó tạo được sự đồng điệu rất lớn của người đọc. - Nội dung trữ tình đòi hỏi hình thức nghệ thuật phù hợp, lời văn phải hàm súc, giàu nhÞp ®iÖu.. ThÓ lo¹i ­a thÝch v× vËy lµ th¬, th¬ v¨n xu«i hoÆc tuú bót tr÷ t×nh. VD: Mẹ ơi, mẹ bảo quả táo trên cây chín đỏ là nhờ có mặt trời. Thế củ cải đỏ lớn lên trong lòng đất vì sao mà đỏ. MÑ ¬i, mÑ b¶o con gµ trèng g¸y th× trêi míi s¸ng, thÕ sao gµ trèng chÕt råi mµ trêi vÉn s¸ng? MÑ ¬i, mÑ b¶o con kh«ng nªn hái mÑ nh­ vËy, v× lµm mÑ th× kh«ng bao giê sai. VËy th× con còng sÏ kh«ng bao giê sai v× sau nµy con còng sÏ lµm mÑ.” (Hái – Gi¶ B×nh Ao , TQ). 3. KÞch: Là loại hình nghệ thuật được viết ra chủ yếu nhằm để diễn chứ không để đọc.Tuy nhiên, nó vẫn cần có văn bản để thể hiện nên nó cũng được coi là một thể loại văn học. Kịch thể hiện những xung đột phổ biến trong đời sống như Thiện và ác, cao cả và thấp hèn… hoặc phản ánh những mâu thuẫn lớn của thời đại: cãi cũ và cái mới, cái tiến bộ, nhân văn với cái bảo thủ, ph¶n nh©n v¨n…. - Yếu tố quan trọng hàng đầu của kịch vì vậy là xung đột. Các màn kịch thường được sắp xếp theo hồi, nhằm đẩy xung đột lên đỉnh điểm để sau đó giải quyết xung đột để thể hiện một tư tưởng nào đó. Dựa vào đặc điểm và mục đích, người ta chia kịch thành bi kịch, hài kịch và chính kịch. (có thể giải thích sơ lược) II. Mét sè thuËt ng÷ c¬ b¶n quen dïng:. 1. Gi¸ trÞ hiÖn thùc: Nói đến một thành công về nội dung của tác phẩm: phản ánh hiện thực một cách chân thực, sinh động như nó diẽn ra ngoài cuộc sống thực tế, không bóp méo, xuyên tạc, khiến người đọc có thể hình dung cụ thể một phương diện nào đó của đời sống. (GV lấy ví dụ cụ thể về một số tác phẩm đã học) Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(2)</span> 2. Giá trị nhân đạo: (nhân văn) Nói đến một thành công quan trọng khác của nhiều tác phẩm văn học có giá trị: đằng sau việc phản ánh hiện thực, người viết thường thể hiện rõ thái độ quan tâm đến số phận con người, bênh vực cho quyền sống chính đáng của con người (quyền được sống bình đẳng, được no ấm, được yêu thương, được hạnh phúc…), khẳng định và bảo vệ những giá trị đạo đức tốt đẹp của con người, ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên và cuộc sống…. Nói như ThạchLam: “Làm cho tâm hồn con người thanh sạch hơn”. Nói như Nam Cao: “… ca ngợi lòng thương, tình bác ái, sự công bình. Nó làm cho người gần người hơn.”. Macxim Gorky: “Văn học là nhân học”.. 3. Kh«ng gian nghÖ thuËt: Chỉ không gian được lựa chọn làm bối cảnh cho diễn biến sự kiện và hành động của nhân vật, hoặc làm nền cho tâm tình con người. Nó có thể đồng nhất với không gian địa lý: Làng Đông Xá, làng Vũ Đại, cũng có thể không đồng nhất: không gian tâm tưởng (Không gian trong buæi tiÔn ®­a cña chinh phô víi chinh phu; buæi ly biÖt cña Thóc Sinh víi Thuý Kiều; Dòng Trường giang trống vắng trong thơ Lý Bạch…). Lựa chọn không gian nghệ thuật, người viết bao gời cũng nhằm thể hiện một ý nghĩa, một dụng ý nghệ thuật: (…). 4. Thêi gian nghÖ thuËt: Tương tự như không gian nghệ thuật, không đo bằng ngày tháng và lịch năm mà rát linh hoạt, tự do, thuộc ý muốn chủ quan của con người: có thể quay ngược về quá khứ, cũng có thể vượt xa đến tương lai, thậm chí dồn nén trong chốc lát hạơc cũng có thể kéo dài đến như vô tËn: VD: Thời gian kéo dài trong Tắt đèn của NTT; thời gian bị dồn nén lại trong khoảnh khắc: câu chuyện đời người được kể trong một đêm trong truyện Rừng xà nu; thời gian ước lệ, thËm chÝ vÜnh viÔn (thÇn tho¹i) trong v¨n häc d©n gian, thËm chÝ thêi gian trong nhiÒu thêi ®iÓm: c¶nh thiªn nhiªn trong Chinh phô ng©m… 5. Hình tượng nghệ thuật: Là sản phẩm do người cầm bút tạo ra dùng để khái quát một hiện tượng nào đó hoặc một quy luật nào đó của đời sống. Đó có thể là một đồ vật, một cảnh vật thiên nhiên hay một sự kiện xã hội mà người đọc cảm nhận được trong tác phẩm. Phổ biến nhất vẫn là hình tượng con người (cá nhân hoặc tập thể). Như vậy, khi đọc văn bản nghệ thuật, bao giờ cũng hướng đến phát hiện ra hình tượng nghệ thuật và tìm hiểu sự độc đáo cũng như ý nghĩa của nó. VD: Hình tượng chú dế mèn trong câu thơ “Bờ tre vẫn chú dế mèn vuốt râu” (TĐK); hình tượng cây tre trong “Cây tre VN”; hình tượng bánh trôi trong bài Bánh trôi nước; hình tượng chị Dậu trong văn bản Tức nước vỡ bờ; hình tượng Tổ Quốc trong câu thơ “Sống vững chãi bốn nghìn năm sừng sững – Lưng đeo gươm tay mềm mại bút hoa” hoặc “Ôi Viẹt nam TQ thân yêu…suốt đời im lặng…” III. Bµi tËp: 1. Kể tên 8 – 10 văn bản thuộc hai thể loại đã được học: tự sự và trữ tình. 2. Nhận xét về giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo của các văn bản: Sống chết mặc bay (PDT); Bài ca nhà tranh bị gió thu phá (ĐP); Trong lòng mẹ (NH); Tức nước vỡ bờ (NTT) 3. NhËn xÐt vÒ kh«ng gian nghÖ thuËt vµ thêi gian nghÖ thuËt trong vÝ dô sau a. Chiều chiều ra đứng ngõ sau Tr«ng vÒ quª mÑ ruét ®au chÝn chiÒu 4. Phát hiện ý nghĩa các hình tượng nghệ thuật sau: a. VÇng tr¨ng trong bµi th¬”TÜnh d¹ tø” cña Lý B¹ch. b. Tr¸i bÇn tr«i trong bµi ca dao “Th©n em…” c. Chị Dậu trong văn bản Tức nước vỡ bờ. d. Con chim non ®Ëu bªn khung cöa sæ hãt mÊy tiÕng rôt rÌ råi vç c¸nh bay cao.. Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(3)</span> Gîi ý thùc hµnh bài về các thuật ngữ văn học thường dùng.. Bµi tËp 1: HS kẻ bảng và kể tên các văn bản đã học trong chương trình: 6,7,8. Cũng có thể lấy các tác phẩm ngoài nhà trường mà các em đã đọc. Có thể chia nhóm để thi đua kiểm tra trí nhớ.. Bµi tËp 2: Yêu cầu: Nhận xét khái quát về giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo của các văn bản đã häc. _ HS nhắc lại khái niệm hiện thực và nhân đạo theo câu hỏi: ? Hiện thực đời sống nào đã được dưa vào các văn bản trên? ? Qua hiện thực ấy, nhà văn đã bộc lộ thái độ và tình cảm của mình ra sao đối với con người và hiện thực được nói đến? MÉu: * Gi¸ trÞ hiÖn thùc trong v¨n b¶n Sèng chÕt mÆc bay: Ph¶n ¸nh ch©n thùc c¶nh sinh ho¹t xa hoa và thái độ thờ ơ của viên quan hộ đê trước cảnh người dân quê lầm than vật lộn với dòng nước lũ và tai hoạ đê vỡ. * Qua hiện thực ấy, nhà văn đã phê phán gay gắt thái độ vô trách nhiệm đến táng tận lương tâm của bọn quan lại và tỏ lòng cảm thương sâu sắc với tình cảnh khốn cùng của người n«ng d©n. HS c¨n cø vµo mÉu, thùc hµnh c¸c v¨n b¶n cßn l¹i. Ch­a vµ chÊm ngay trªn líp.. Bµi tËp3: NhËn xÐt vÒ kh«ng gian vµ thêi gian nghÖ thuËt. Yªu cÇu HS ph¸t hiÖn. NhËn thÊy: kh«ng gian: ngâ sau vµ thêi gian nghÖ thuËt ®­îc lùa chän lµ chiÒu chiÒu. +Không gian: ngõ sau: nơi vắng vẻ, heo hút ít người qua lại. Đó không chỉ là nơi người con xa quê được sống trọn vẹn với nỗi lòng nhớ thương của mình mà đồng thời còn là không gian gợi nỗi cô đơn, lẻ loi của con người… + Thêi gian: Buæi chiÒu: thêi ®iÓm kÕt thóc mét ngµy, gîi buån man m¸c, nhÊt lµ kh¬i gợi nỗi sầu xa quê khi đó là thời khắc sum họp, quây quần của mỗi gia đình => Nỗi nhớ quê trỗi dậy da diết….Nghệ thuật điệp góp phần nhân lên nhiều lần…, cảm xúc thường trực, dai d¼ng, b¸m riÕt…  Không gian và thời gian phù hợp biểu đạt tâm trạng nhân vật trữ tình…. Bµi tËp 4: Hướng dẫn:Hình ảnh và chi tiết nghệ thuật chỉ có giá trị khi nó vượt ra khỏi giới hạn là một chi tiết của đời sống thông thường, nhà văn sử dụng để thể hiện một dụng ý nghệ thuật nào đó. VD: VÇng tr¨ng trong “TÜnh d¹ tø” cña Lý B¹ch: +thể hiện vẻ đẹp huyền ảo và kỳ diệu nhất của thiên nhiên, nó cũng là vẻ đẹp tự nhiên mµ LB yªu thÝch nhÊt => Ph¸t hiÖn ¸nh tr¨ng s¸ng lµ c¶m xóc tÊt yÕu, tù nhiªn cña hån th¬ Lý B¹ch. + Trăng sáng soi rọi vào tâm tưởng, đánh thức kỷ niệm thiếu thời, khơi dậy nỗi lòng yêu quê, nhớ quê thường trực. Vầng trăng vượt ra khỏi giới hạn hiện tại để hoà nhập với vầng trăng trong ký ức => biểu tượng của quê hương, của tuổi thơ trong sáng đẹp đẽ thi nhân lưu giữ trọn vẹn. Trăng lúc này là tâm hồn, là người bạn cố tri… các hình tượng nghệ thuật còn lại cũng có cách cảm, hiểu tương tự. GV gợi ý các em phát hiện, khuyến khích diễn đạt gãy gọn thành lời, thành đoạn. Chấm ch÷a một số bài tiêu biểu, định hướng làm bài đúng cho lớp. Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(4)</span>