Tài liệu Tro choi dan gian

Trò chơi dân gian
PHẦN I: GIỚI THIỆU VỀ TRÒ CHƠI DÂN GIAN
Đôi nét về trò chơi dân gian:
Mỗi người chúng ta ai cũng đã từng là một đứa trẻ và đã từng chơi
những trò chơi của trẻ. Những vòng quay của con quay (chơi cù) hay những
bước nhảy lò cò của trò chơi ăn quan... tất cả như một bức tranh sinh động
của cuộc sống. Những điệu nhảy mềm mại, những cánh diều bay nhè nhẹ
trên cao như đưa văn hóa Việt Nam đến khắp năm châu.
Trò chơi trẻ em Việt Nam thường bắt nguồn từ những bài đồng dao,
một thể loại văn vần độc đáo của dân tộc. Đấy là những bài ca có nhịp điệu
đơn giản gieo vần một cách thoải mái, có thể ngắn dài bất kỳ hoặc lặp đi lặp
lại không dứt. Chơi chọi gà là một trong những thú chơi được trẻ em thích
thú vì không chỉ nó là con vật gần gũi với đời sống của trẻ mà nó còn mang
ý nghĩa như một chiến binh khát vọng chiến thắng: “Con gà cục tác cục ta/
Hay đỗ đầu hè hay chạy rông rông/ Má gà thì đỏ hồng hồng/ Cái mỏ thì
nhịn, cái mồng thì tươi/ Cái chân hay đạp hay bơi/ Cái cánh hay vỗ lên trời
gió bay”.
Hay bài đồng dao của trò chơi ô ăn quan: “Hàng trầu hàng cau/ Là
hàng con gái/ Hàng bánh hàng trái/ Là hàng bà già/ Hàng hương hàng hoa/
Là hàng cúng Phật...”.
Rồng rắn lên mây là trò chơi gắn với đồng dao nhằm rèn luyện sự
nhanh nhẹn, khéo léo, phát huy tinh thần đoàn kết, tôn trọng kỷ luật và khả
năng đối đáp, có liên quan đến nghi thức cầu mưa của cư dân nông nghiệp:
“Rồng rắn lên mây/ Có cây núc nắc/ Có nhà khiển binh/ Hỏi thăm thầy thuốc
có nhà hay không...”
Cây mốt, cây mai, lá trai, lá hến, con nhện chăng tơ, quả mơ có hạt...”
là bài đồng dao mà các cô bé thường hát để chơi chuyền. Đây là trò chơi chủ
yếu dành cho bé gái, dụng cụ là một quả bóng (có thể được thay bằng một
hòn đá hoặc quả ổi xanh) và 10 que tre được vót tròn (có thể thay bằng đũa).
“Cút ca cút kít/ Làm ít ăn nhiều/ Nằm đâu ngủ đấy/ Nó lấy mất cưa/ Lấy gì
mà kéo...” là bài đồng dao của trò chơi quay (cù) cũng được trẻ em yêu

thích. Ta có thể bắt gặp những đứa trẻ túm năm tụm ba, bỏ quên hết nhọc
nhằn của cuộc sống, những bài học khó để cuốn theo vòng xoáy của những
con quay.
Từng vòng, từng vòng xoay tít, vui thú với những cú đánh lắc bổ nhào
trúng quay của đối phương, cuộc sống của chúng dường như chỉ có vậy. Con
quay được tiện hay đẽo bằng gỗ, hình giống quả ổi; tuỳ theo từng địa
phương, dân tộc mà con quay có thể có hoặc không có núm (còn gọi là tu) ở
phía trên. Bên dưới thân quay có “chân” làm bằng gỗ hoặc bằng đinh hình
chóp nón hoặc không có “chân”. Khi chơi, các em quấn dây một vòng quanh
tu, sau đó quấn dần xuống thân. Kẹp đầu dây còn lại có nút thắt vào giữa hai
ngón tay để giữ dây, sau đó vung tay liệng hoặc bổ quay rơi xuống đất. Lúc
Trang 1
Trò chơi dân gian
này, theo quán tính con quay sẽ quay tít, gần như đứng yên (ngủ), sau đó các
em khác ra bổ quay hoặc cứu quay và xác định người thắng cuộc.
Trò chơi dân gian có nhiều thể loại phù hợp với các sở thích, cá tính
khác nhau của nhiều đối tượng người chơi như sôi nổi, điềm đạm hay trầm
tĩnh. Mỗi trò lại có một quy luật riêng, mang những sắc thái khác nhau khiến
trẻ em chơi suốt ngày mà không thấy chán.
Rồng rắn lên mây, cướp cờ... là trò chơi nhằm rèn luyện sự nhanh
nhẹn, khéo léo, phát huy tinh thần đoàn kết, tôn trọng kỷ luật và khả năng
đối đáp.
Đẩy gậy lại có nhiều nét tương đồng và gần gũi với môn thi đấu vật
hay chọi trâu của người lớn.
Trò kéo co cũng thể hiện tinh thần thượng võ, rèn luyện thể lực và sự
nhanh nhẹn, khéo léo.
Đánh đáo, chơi chuyền, chơi ô ăn quan lại rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo
cá nhân, khả năng tính toán, phán đoán chính xác. Từ chỗ ganh đua mang
tính chất tượng trưng, dần dần các trò chơi trở thành những cuộc thi tài, thi
khéo, các cuộc thi đấu thể thao như bi sắt, nhẩy ngựa, đá cầu...

Trò chơi dân gian chủ yếu dành cho trẻ em ở các vùng nông thôn nên
cái tên cũng giản đơn, nôm na như tên thằng Tí, con Na, thằng Ốc, cái Hến
vậy: nào là đánh đáo, đánh quay, nào là đi cà kheo, nổ pháo đất...
Hơn nữa, các trò chơi dân gian Việt Nam thường giản tiện, không cầu
kỳ, tốn kém nên có thể dễ dàng chơi mọi lúc, mọi nơi, dụng cụ dễ kiếm, dễ
làm, chủ yếu lấy từ trong tự nhiên, thậm chí chỉ là cái gậy, hòn đá, hòn bi
chúng có thể nhặt trong vườn, dưới ruộng là có thể lập được một hội chơi.
Người chơi thường là những trẻ chăn trâu lê la túm tụm ngoài bãi cỏ,
ngoài việc vui đùa, rèn luyện thân thể, còn thể hiện nỗi khát khao chiến
thắng tiềm ẩn trong mỗi đứa trẻ.
PGS.TS Nguyễn Văn Huy, Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam
cho rằng: “Cuộc sống đối với trẻ em không thể thiếu những trò chơi. Trò
chơi dân gian không đơn thuần là một trò chơi của trẻ con mà nó chứa đựng
cả một nền văn hóa dân tộc Việt Nam độc đáo và giàu bản sắc. Trò chơi dân
gian không chỉ nâng cánh cho tâm hồn trẻ, giúp trẻ phát triển khả năng tư
duy, sáng tạo, sự khéo léo mà còn giúp các em hiểu về tình bạn, tình yêu gia
đình, quê hương, đất nước. Trẻ em ở một xã hội công nghiệp, chỉ quen với
máy móc và không có khoảng trống để chơi cũng là một thiệt thòi. Thiệt thòi
hơn khi các em không được làm quen và chơi những trò chơi dân gian của
thiếu nhi thuở trước - đang ngày càng bị mai một và quên lãng, không chỉ ở
các thành phố mà còn ở cả các vùng nông thôn, nơi mà đang dần bị đô thị
hóa mạnh mẽ. Vì thế giúp các em hiểu và tìm về cội nguồn với những trò
chơi dân gian là một việc làm cần thiết”.
Trang 2
Trò chơi dân gian
1. Trò chơi: Ô ăn quan :
Mục đích: Nhằm giáo dục cho học sinh tính sáng tạo, cách thức tính
toán, qua trò chơi tạo nên sự đoàn kết, gần gủi trong học sinh.
Nội dung: Ô ăn quan, hay còn gọi tắt là ăn quan là một trò chơi dân
gian của trẻ em người Kinh, Việt Nam mà chủ yếu là các bé gái. Đây là trò

chơi có tính chất chiến thuật thường dành cho hai người chơi và có thể sử
dụng các vật liệu đa dạng, dễ kiếm để chuẩn bị cho trò chơi.
Điều kiện và cách thức tổ chức: Bàn chơi: bàn chơi Ô ăn quan kẻ
trên một mặt bằng tương đối phẳng có kích thước linh hoạt miễn là có thể
chia ra đủ số ô cần thiết để chứa quân đồng thời không quá lớn để thuận tiện
cho việc di chuyển quân, vì thế có thể được tạo ra trên nền đất, vỉa hè, trên
miếng gỗ phẳng.... Bàn chơi được kẻ thành một hình chữ nhật rồi chia hình
chữ nhật đó thành mười ô vuông, mỗi bên có năm ô đối xứng nhau. Ở hai
cạnh ngắn hơn của hình chữ nhật, kẻ hai ô hình bán nguyệt hoặc hình vòng
cung hướng ra phía ngoài. Các ô hình vuông gọi là ô dân còn hai ô hình bán
nguyệt hoặc vòng cung gọi là ô quan.
Quân chơi: gồm hai loại quan và dân, được làm hoặc thu thập từ nhiều
chất liệu có hình thể ổn định, kích thước vừa phải để người chơi có thể cầm,
nắm nhiều quân bằng một bàn tay khi chơi và trọng lượng hợp lý để khỏi bị
ảnh hưởng của gió. Quan có kích thước lớn hơn dân đáng kể cho dễ phân
biệt với nhau. Quân chơi có thể là những viên sỏi, gạch, đá, hạt của một số
loại quả... hoặc được sản xuất công nghiệp từ vật liệu cứng mà phổ biến là
nhựa. Số lượng quan luôn là 2 còn dân có số lượng tùy theo luật chơi nhưng
phổ biến nhất là 50.
Bố trí quân chơi: quan được đặt trong hai ô hình bán nguyệt hoặc cánh
cung, mỗi ô một quân, dân được bố trí vào các ô vuông với số quân đều
nhau, mỗi ô 5 dân. Trường hợp không muốn hoặc không thể tìm kiếm được
quan phù hợp thì có thể thay quan bằng cách đặt số lượng dân quy đổi vào ô
quan.
Trang 3
Trò chơi dân gian
Người chơi: thường gồm hai người chơi, mỗi người ngồi ở phía ngoài
cạnh dài hơn của hình chữ nhật và những ô vuông bên nào thuộc quyền kiểm
soát của người chơi ngồi bên đó.
Luật chơi: Bàn chơi Ô ăn quan cho 2 người (2 phe)

Bàn chơi ô ăn quan đã sẵn sàng cho khai cuộc
Bắt đầu một lần rải quân, khi đến quân cuối cùng, những quân trong ô
có đường bao lại được lấy lên để rải tiếp
Sau khi rải tiếp, ô có đường bao quân màu đỏ sẽ bị ăn, ô liền đó lại được
lấy lên để tiếp tục rải
Mục tiêu cần đạt được để giành chiến thắng: người thắng cuộc trong
trò chơi này là người mà khi cuộc chơi kết thúc có tổng số dân quy đổi nhiều
hơn. Tùy theo luật chơi từng địa phương hoặc thỏa thuận giữa hai người
chơi nhưng phổ biến là 1 quan được quy đổi bằng 10 dân hoặc 5 dân.
Di chuyển quân: từng người chơi khi đến lượt của mình sẽ di chuyển
dân theo phương án để có thể ăn được càng nhiều dân và quan hơn đối
phương càng tốt. Người thực hiện lượt đi đầu tiên thường được xác định
bằng cách oẳn tù tì hay thỏa thuận. Khi đến lượt, người chơi sẽ dùng tất cả
số quân trong một ô có quân bất kỳ do người đó chọn trong số 5 ô vuông
thuộc quyền kiểm soát của mình để lần lượt rải vào các ô, mỗi ô 1 quân, bắt
đầu từ ô gần nhất và có thể rải ngược hay xuôi chiều kim đồng hồ tùy ý. Khi
rải hết quân cuối cùng, tùy tình huống mà người chơi sẽ phải xử lý tiếp như
sau:
Nếu liền sau đó là một ô vuông có chứa quân thì tiếp tục dùng tất cả
số quân đó để rải tiếp theo chiều đã chọn.
Trang 4
Trò chơi dân gian
Nếu liền sau đó là một ô trống (không phân biệt ô quan hay ô dân) rồi
đến một ô có chứa quân thì người chơi sẽ được ăn tất cả số quân trong ô đó.
Số quân bị ăn sẽ được loại ra khỏi bàn chơi để người chơi tính điểm khi kết
thúc. Nếu liền sau ô có quân đã bị ăn lại là một ô trống rồi đến một ô có
quân nữa thì người chơi có quyền ăn tiếp cả quân ở ô này ... Do đó trong
cuộc chơi có thể có phương án rải quân làm cho người chơi ăn hết toàn bộ số
quân trên bàn chơi chỉ trong một lượt đi của mình. Trường hợp liền sau ô đã
bị ăn lại là một ô vuông chứa quân thì người chơi lại tiếp tục được dùng số

quân đó để rải. Một ô có nhiều dân thường được trẻ em gọi là ô nhà giàu, rất
nhiều dân thì gọi là giàu sụ. Người chơi có thể bằng kinh nghiệm hoặc tính
toán phương án nhằm nuôi ô nhà giàu rồi mới ăn để được nhiều điểm và có
cảm giác thích thú.
Nếu liền sau đó là ô quan có chứa quân hoặc 2 ô trống trở lên thì
người chơi bị mất lượt và quyền đi tiếp thuộc về đối phương.
Trường hợp đến lượt đi nhưng cả 5 ô vuông thuộc quyền kiểm soát
của người chơi đều không có dân thì người đó sẽ phải dùng 5 dân đã ăn
được của mình để đặt vào mỗi ô 1 dân để có thể thực hiện việc di chuyển
quân. Nếu người chơi không đủ 5 dân thì phải vay của đối phương và trả lại
khi tính điểm.
Cuộc chơi sẽ kết thúc khi toàn bộ dân và quan ở hai ô quan đã bị ăn
hết. Trường hợp hai ô quan đã bị ăn hết nhưng vẫn còn dân thì quân trong
những hình vuông phía bên nào coi như thuộc về người chơi bên ấy; tình
huống này được gọi là hết quan, tàn dân, thu quân, kéo về hay hết quan, tàn
dân, thu quân, bán ruộng. Ô quan có ít dân (có số dân nhỏ hơn 5 phổ biến
được coi là ít) gọi là quan non và để cuộc chơi không bị kết thúc sớm cho
tăng phần thú vị, luật chơi có thể quy định không được ăn quan non, nếu rơi
vào tình huống đó sẽ bị mất lượt.
2. Đánh chuyền .
Mục đích: Rèn luyện tính nhanh nhẹn, khéo léo của tay kết hợp chân.
Nội dung: Chuyền được nhiều que và đạt được ở các giai đoạn.
Điều kiện và cách thức tiến hành:
Chơi hai hoặc vài người. Cỗ chuyền gồm 10 que tre vót tròn, nhỏ
bằng que kem, dài 20cm và một hòn cái (hòn cuội tròn hoặc quả cà pháo).
Người chơi ngồi duỗi một chân, rải cỗ chuyền dọc theo ống chân, vừa
đọc một câu, vừa tung hòn cái, vừa nhặt số que theo lời bài, đồng thời phải
đỡ bắt hòn cái không để rơi.
Số que rải xuống hoặc lấy lên phải đúng theo lời ca. Hết bàn 10,
người chơi xoay đảo cả 2 tay chùm que, mỗi câu là một lần tung hứng hòn

Trang 5
Trò chơi dân gian
cái, đoạn cuối đặt xuống từng que rồi lại nhặt lên đôi một cho đến hết. Rơi
cái, hoặc nhặt sai số que là bị loại.
Bài ca:
Que mốt (nhặt 1 que)
Que mai (nhặt tiếp 1 que và nắm lại trong tay cho đến hết bàn)
Cái cò
Nỏ năng
Con khăng
Hòn chắt
Nhấm nha
Nhấm nhắt
Quạ bắt
Sang bàn đôi (rải lại ra chân)
Đôi tôi (nhặt 2 que)
Đôi chị
Đôi cái bị
Đôi cành hoa
Đôi sang ba
Rải bàn ba (rải que lại ra chân)
Ba quả cà
Ba quả táo
Ba lá gáo
Một sang tư
Rải bàn tư (rải lại que)
Tư củ từ
Tư củ cải
Hai sang năm
Rải bàn năm (rải lại que)

Năm còn năm
Năm sang sáu
Rải bàn sáu (rải lại que)
Sáu củ ấu
Bốn sang bảy
Rải bàn bảy (rải lại que)
Bảy lìa ba
Ba sang tám
Rải bàn tám (rải lại que)
Tám hai lìa
Hai sang chín
Rải bàn chín (rải lại que)
Chín lìa một
Một sang mười
Ngả năm mươi (đặt xuống 5 que)
Trang 6
Trò chơi dân gian
Mười vơ cả (lại nhặt lên)
Ngả xuống đất (đặt cả 10 que xuống)
Cất lên tay (nhặt cả lên)
Xoay ống nhổ (quay cả cụm que)
Đổ tay chuyền
Chuyền chuyền một (xoay một vòng que trên hai tay)
Một đôi
Chuyền chuyền hai
Hai đôi
Chuyền chuyền ba
Ba đôi
Chuyền chuyền bốn
Bốn đôi

Chuyền chuyền năm
Năm đôi
Đầu quạ (Bắt đầu thả từng que xuống chân)
Quá giang
Sang sông
Về đò
Cò nhảy
Gẫy cây
Mây leo
Bèo trôi
ổi xanh
Hành bóc
Trứng đỏ lòng (quơ 2 que lên một lần)
Tôm cong đít vịt
Vào làng xin thịt
Ra làng xin xôi
Anh chị em ơi, cho tôi vét bàn thiên hạ.
3. Nhảy bao bố
a)Mục đích ý nghĩa:
- Rèn luyện sức khoẻ, nhanh nhẹn, khéo léo.
- Tạo không khí vui vẻ, thoải mái để học tập, sinh hoạt
b)Cách chơi:
Chuẩn bị: Bao bố ( bao tải) to để hai người có thể đứng trong bao được, số
lượng bao bằng 1/2 số người chơi.
Trang 7
Trò chơi dân gian
Nội dung: Nhảy về đích nhanh nhất.
+ Quản trò chia tập thể chơi thành các đội có số lượng đều nhau, đều nam,
đều nữ. Cứ hai người đứng trong một bao xếp thành hàng dọc trước vạch
xuất phát chờ lệnh.

+ Khi có lệnh của quản trò, từng đôi của từng đội nhảy về đích qui định
cho đến đôi cuối cùng. Khi đôi đầu tiền nhảy, đôi số 2 tiến lên vạch xuất
phát.
c) Luật chơi:
- Đội nào về đích nhanh nhất là thắng.
Lưu ý:
- Nếu bị ngã đứng dậy chơi tiếp.
- Có thể mỗi bạn một bao tải hoặc 3,4 bạn một bao.
- Chọn sân chơi phù hợp như sân đất, cỏ, cát tránh nguy hiểm.
- Khoảng cách xa hay gần tuỳ thuộc vào lứa tuổi học sinh
4. Đá cầu
Mục đích: Rèn luyện sức khõe, tính linh hoạt của cổ chân, sự kết phối
hợp toàn thân để tâng cầu.
Nội dung: Đấ được số lần cầu nhiều nhất.
Điều kiện và cách thức tiến hành:
Thời Lý - Trần, vua và vương hầu rất thịnh hành đá cầu. Sử còn chép
Trần ích Tắc con vua Trần Thái Tông rất giỏi đá cầu. Đinh Lưu đá cầu chúc
thọ vua Lê.
Quả cầu làm bằng đồng xu kim loại có lỗ ở giữa. Dùng giấy bản tốt, cắt một
dải ngang 6cm, dài 15cm. Đặt đồng xu vào giữa, gập hai mép ngang, vê tròn
hai đầu giấy, dùi thủng qua lỗ xu cho hai đầu giấy chui qua. Kéo hai đầu
giấy ôm chặt lấy đồng xu, rồi tỏa giấy ra, lấy kéo cắt một nửa phía trên thành
các tua nhỏ, thế là thành quả cầu đá chân theo kiểu dân gian.
Trang 8