Sáng tác của yoshimoto banana từ góc nhìn thẩm mĩ kawaii

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ HUỲNH TRANG

SÁNG TÁC CỦA YOSHIMOTO BANANA
TỪ GĨC NHÌN THẨM MĨ KAWAII

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC

HÀ NỘI, 2021


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ HUỲNH TRANG

SÁNG TÁC CỦA YOSHIMOTO BANANA
TỪ GĨC NHÌN THẨM MĨ KAWAII
Ngành: VĂN HỌC NƯỚC NGỒI
Mã số: 9 22 02 42

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC
Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS. TS. Nguyễn Thị Mai Liên
2. PGS. TS. Phùng Ngọc Kiên

HÀ NỘI, 2021

LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng
dẫn của tập thể giáo viên hướng dẫn. Các số liệu, tài liệu được sử dụng trong luận
án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng.

Tác giả luận án

Nguyễn Thị Huỳnh Trang


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
Chương 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ................................. 11
1.1. Những nghiên cứu về kawaii trong và ngoài Nhật Bản ...................... 11
1.1.1. Những nghiên cứu về kawaii ở Nhật Bản ..................................... 11
1.1.2. Những nghiên cứu về kawaii ngoài Nhật Bản .............................. 15
1.2. Những nghiên cứu về kawaii trong sáng tác của Y. Banana trong
và ngoài Nhật Bản ................................................................................... 15
1.3. Đánh giá khái quát tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
luận án ............................................................................................................ 24
Tiểu kết chương 1 .......................................................................................... 27
Chương 2: THẨM MĨ KAWAII.................................................................. 28
2.1. Khái lược về thẩm mĩ kawaii ................................................................. 28
2.1.1. “Thẩm mĩ” (“aesthetics”) .............................................................. 28
2.1.2. “Kawaii”........................................................................................ 31
2.2. Kawaii trong dòng riêng Nhật Bản ....................................................... 35
2.2.1. Những biểu đạt của kawaii trong đời sống văn hóa...................... 35
2.2.2. Những dấu vết của kawaii từ mĩ học truyền thống ....................... 39

2.3. Kawaii trong dòng chung hiện đại ........................................................ 42
2.3.1. Tinh thần văn hóa đại chúng ......................................................... 42
2.3.2. Sản phẩm giao thoa toàn cầu ........................................................ 45
Tiểu kết chương 2 .......................................................................................... 49
Chương 3: TIẾNG VỌNG CỦA THẨM MĨ KAWAII

TRONG

SÁNG TÁC YOSHIMOTO BANANA ....................................................... 51
3.1. Vẻ hiền hòa, khả ái ................................................................................. 52
3.1.1. Thiên nhiên hiền hòa ..................................................................... 52
3.1.2. Con người khả ái ........................................................................... 59


3.2. Cảm giác mong manh ............................................................................ 65
3.2.1. Số phận mong manh...................................................................... 66
3.2.2. Tâm hồn mong manh .................................................................... 68
3.2.3. Tình trạng sống mong manh ......................................................... 69
3.3. Ánh nhìn hướng sáng ............................................................................. 74
3.3.1. Nhìn về phía sự sống..................................................................... 74
3.3.2. Nhìn về phía yêu thương ............................................................... 82
Tiểu kết chương 3 .......................................................................................... 90
Chương 4: TIẾNG NĨI KHÁC BIỆT CỦA Y. BANANA TỪ TRONG
LỊNG THẨM MĨ KAWAII ........................................................................ 91
4.1. Thăng hoa văn học đại chúng ............................................................... 92
4.1.1. Sự gắn bó với khơng gian mở ....................................................... 94
4.1.2. Sự lên ngôi của những ấn tượng ................................................. 106
4.2. Giải biên văn học tinh hoa ................................................................... 118
4.2.1. Từ nền văn học nữ tính đến những câu chuyện shoujo .............. 119
4.2.2. Từ giá trị vĩnh cửu đến giá trị tức thời ........................................ 131

Tiểu kết chương 4 ........................................................................................ 142
KẾT LUẬN .................................................................................................. 144
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ
ĐÃ CÔNG BỐ ............................................................................................. 149
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 150


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
1.1. Yoshimoto Banana là nữ tác gia văn học Nhật Bản hiện đại, người được
mệnh danh là “linh hồn và bếp phó của Nhật Bản những năm 2000” [147, 5], “một
trong những tác giả Nhật Bản tiên phong của thập kỉ” [147, 5], và cũng là người đã
tạo ra cơn sốt Banana khi xuất bản cuốn tiểu thuyết đầu tiên – Kitchen. Thành công
của Y. Banana cùng với những cây bút trẻ khác đã đem lại một sức sống mới, một
tinh thần mới cho văn học xứ sở mặt trời mọc. Lớn lên vào nửa sau thế kỉ XX, Y.
Banana (cùng với thế hệ nhà văn trẻ ở Nhật như Haruki Murakami, Ryu Murakami,
Yamada Eimi...) phải “tập quên đi” những cái bóng quá lớn của những cây đại thụ
trước đó như Yasunari Kawabata, Tanizaki Junichiro, Mishima Yukio, Oe
Kenzaburo... để có thể tạo ra một diện mạo mới cho văn học Nhật Bản. Làm thế nào
vừa không giẫm lên bước chân của người đi trước, vừa khơng đánh mất quốc túy,
đó là một thách thức lớn đối với thế hệ của Y. Banana. Sau hàng loạt những tác
phẩm không chỉ thành công trong nước mà còn gây tiếng vang rộng khắp thế giới
với nhiều giải thưởng danh giá khác nhau, Y. Banana gần như đã chinh phục được
những thách thức ấy. Tài năng không đợi thời gian, Y. Banana đã thành công ngay
từ tác phẩm đầu tay ra đời khi tác giả mới 22 tuổi. Sau đó, với hàng loạt những tác
phẩm đáng chú ý khác, Y. Banana đã nhanh chóng được khẳng định trong lịng
cơng chúng do những giá trị mà bà muốn gửi gắm được kí thác trong một hình thức
đẹp, thấm đẫm thẩm mĩ kawaii của người Nhật. Có thể nói, sáng tác của Y. Banana
một mặt là nghệ thuật ngôn từ, mặt khác lại được hiểu và thưởng thức như một loại
hình cận văn học (paraliterature) với những vay mượn từ văn hóa đại chúng. Bằng

sự kết hợp nhiều yếu tố, sáng tác của Y. Banana đã tạo ra sự phân cực giữa các ý
kiến đánh giá và làm nên tính thời sự cho nền văn học đương đại, chẳng hạn vấn đề
ranh giới giữa truyền thống và văn hiện đại, nghệ thuật cao hay thấp. Thành công
của Y. Banana giúp chúng ta xác - định - lại khái niệm văn học đương đại, vốn dĩ là
khái niệm mang tính “mở” rất cao, ở cả Nhật Bản cũng như trên thế giới. Trong
tương quan giữa giá trị của một nền văn học với số lượng các cơng trình nghiên cứu

1


về nó, nhất là ở Việt Nam, chúng tơi thấy chưa có sự tương xứng. Vì vậy, nghiên
cứu Y. Banana vẫn là một khoảng trống cần sự quan tâm nghiên cứu của các nhà
khoa học.
1.2. Sáng tác của Y. Banana thuộc về văn học đại chúng hay văn học tinh hoa?
Y. Banana đã đứng và đi trên lằn ranh giao thoa mong manh của hai kiểu văn học
ấy như thế nào? Giá trị của tác phẩm Y. Banana tỏa ra từ đâu?... Những câu hỏi ấy
khiến chúng ta không ngừng trăn trở để đi tìm câu trả lời, vì sức lan tỏa mà sáng tác
của Y. Banana tạo ra là điều có thật. Chúng tơi nhận thấy, mặc dù Y. Banana tạo ra
sự quan tâm lớn của độc giả thế giới nhưng đa phần những cơng trình nghiên cứu
chỉ mới đi vào các vấn đề về chủ đề tư tưởng, hoặc nếu khơng thì từ góc độ thi pháp
hay thể loại, chưa tiếp cận Y. Banana từ phương diện thẩm mĩ. Trong khi đó, thẩm
mĩ của thời đại (ln) có những ảnh hưởng nhất định đến vùng thẩm mĩ của cá
nhân, nhất là đối với nhà văn. Y. Banana lớn lên trong thời đại nửa sau của thế kỉ
XX, trong khơng gian của văn hóa đại chúng, đồng thời lại (vẫn) được hấp thu
những tinh hoa của văn học Nhật Bản truyền thống. Một câu hỏi khả dĩ đặt ra và
cần được giải quyết đó là nhìn sáng tác của Y. Banana từ trong bối cảnh văn hóa
của nó để phát hiện có một dịng chảy mĩ học ảnh hưởng, chi phối đến toàn bộ thế
giới nghệ thuật của nhà văn này: thẩm mĩ kawaii. Nhật Bản làm thế giới ngưỡng mộ
về năng lực cảm thụ cái đẹp của mình: độc lập và duy nhất. Nói như Trần Lê Bảo,
“Nghệ thuật Nhật Bản được thể hiện bằng năng lực cảm thụ tinh tế về cái đẹp của tự

nhiên và xã hội con người. Đặc biệt là cách thức cảm thụ mang tính hình tượng
được chi phối bởi các quan niệm thẩm mĩ độc đáo của Nhật Bản, đạt đến trình độ
cao của “đạo”, làm nên những loại hình nghệ thuật thể hiện phong cách riêng, độc
đáo khó có thể hịa trộn với một nền văn nghệ nào khác.” [4, 200] Gắn với đặc điểm
truyền thống lịch sử văn hóa của một đất nước bốn bề là biển, một vị trí biệt lập về
địa lí, người Nhật có truyền thống thẩm mĩ riêng với những phạm trù tiêu biểu như
mono no aware, sabi, wabi, yugen... và có quan niệm riêng về cái đẹp. Thời hiện
đại, trong bối cảnh xã hội thị trường, người dân nơi đây có một xu thế đề cao lí
tưởng thẩm mĩ mới: kawaii. Đó là kết quả của sự giao thoa văn hóa nội sinh của đất

2


nước Nhật Bản với luồng sóng văn hóa tồn cầu thời hiện đại. Với tư cách là một xu
hướng thẩm mĩ, kawaii ngay lập tức tỏa đều vào trong mọi lĩnh vực của đời sống.
Sản xuất, tiêu dùng, âm nhạc, hội họa, xếp giấy, hoa đạo, trà đạo, thời trang, và cả
trong an ninh, chính trị, ngoại giao và văn học... đều chịu sự chi phối của thẩm mĩ
kawaii. Không nằm ngoài quy luật, những tác phẩm của Y. Banana cũng hội tụ
được tất cả những gì thuộc về vùng thẩm mĩ ấy. Y. Banana không chỉ là người tiếp
thu thụ động mà hoàn toàn chủ động, làm cho người đọc vừa cảm nhận kawaii như
là nguồn ảnh hưởng tự nhiên, máu thịt; vừa như là những hồi ứng mà tác giả đã
sáng tạo nên từ sự tiếp thụ của mình. Do đó, nghiên cứu sáng tác của Y. Banana từ
phương diện thẩm mĩ, cụ thể là từ thẩm mĩ kawaii, là một hướng nghiên cứu vừa
phù hợp với quy luật sáng tạo của nhà văn, vừa phù hợp với đặc trưng của nền văn
học Nhật Bản.
Xuất phát từ những lí do trên, chúng tơi đã chọn đề tài Sáng tác của Yoshimoto
Banana từ góc nhìn thẩm mĩ kawaii làm đối tượng nghiên cứu cho luận án của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
2.1. Mục đích nghiên cứu
Thực hiện đề tài Sáng tác của Yoshimoto Banana từ góc nhìn thẩm mĩ kawaii,

chúng tơi hướng đến các mục đích như sau:
Thứ nhất, luận án hướng tới mục đích tìm hiểu một khái niệm thẩm mĩ của
người Nhật có sự ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội hiện đại: kawaii và con
đường tác động vào văn học của nó. Từ việc đi sâu tìm hiểu khái niệm “thẩm mĩ” để
cắt nghĩa được những tầng bậc ý nghĩa của khái niệm này, luận án có cơ sở để tìm
hiểu bản chất của thẩm mĩ kawaii trong cách tri nhận cái đẹp và khả năng tri nhận
cái đẹp của người Nhật hiện đại.
Thứ hai, chúng tôi đặt sáng tác của Y. Banana với môi trường mà tác giả đã
sống và hấp thụ, đó là xã hội đương đại, là bầu khí quyển của văn hóa đại chúng, từ
đó thấy được những tương liên, hịa hợp, phản chiếu từ thẩm mĩ kawaii (thứ thuộc
về sự lựa chọn và tri nhận của cộng đồng) lên sáng tác của Y. Banana (thứ thuộc về
sự lựa chọn của cá nhân sống trong cộng đồng đó). Chúng tơi muốn đi tìm những

3


biểu đạt của thẩm mĩ kawaii trong sáng tác Y. Banana như là cách tạo ra đường
“link” kết nối gần như hầu hết các vấn đề nổi bật mà độc giả vẫn thường nhắc tới
mỗi khi bàn về Y. Banana. Từ đó, có thể tìm thấy được lí do vì sao tác phẩm của Y.
Banana được sự yêu mến và hưởng ứng rộng khắp của độc giả Nhật Bản và thế giới
đương đại như vậy.
Thơng qua việc tìm hiểu sáng tác của một tác gia từ góc nhìn thẩm mĩ - văn hóa,
chúng tơi hướng đến mục đích tìm kiếm những câu trả lời góp phần vào sự khám
phá giá trị của tác phẩm của Y. Banana với những đóng góp trong việc thể nghiệm
một lối viết mang màu sắc khác biệt so với dòng văn học truyền thống ở Nhật Bản.
Nói cách khác, chúng tơi đi tìm sự tương tác, hồi ứng từ sáng tác của Y. Banana đến
thẩm mĩ kawaii, để thấy Y. Banana không dừng lại là một tác giả đại chúng, sáng tác
của Y. Banana không dừng lại là sản phẩm của văn hóa đại chúng, mà đó cịn là một
thế giới nghệ thuật độc đáo với những chủ ý nghệ thuật riêng của người sáng tạo.
Thực hiện được các mục đích trên chính là đóng góp và thành cơng của luận án.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án là cần trả lời được các câu hỏi nghiên cứu.
Câu hỏi nghiên cứu thứ nhất liên quan đến sự khảo sát tổng quan về thẩm mĩ
kawaii: ngoại sinh hay nội sinh, là giá trị tức thời hay là kết quả của một quá
trình? Để trả lời được câu hỏi này, luận án cần minh định khái niệm “thẩm mĩ” và
“kawaii” để xem xét đầy đủ các phương diện biểu hiện nghĩa của từ ngữ này. Từ đó
đi đến khái quát những đặc điểm thuộc về bản chất (những “mã khóa”) của “thẩm
mĩ kawaii” để làm cơ sở, làm “mắt” để “nhìn” sáng tác của Y. Banana. Bằng việc
nghiên cứu là thẩm mĩ kawaii đặt trong mối liên hệ với văn hóa truyền thống với
dịng chảy mĩ học đã thành hình sắc ở Nhật Bản (aware, sabi, wabi, yugen…) và
văn hóa đại chúng của con người đương đại, luận án tìm một con đường cắt nghĩa
sự thâm nhập - con đường đi của kawaii vào đời sống (vật chất lẫn tinh thần) của
con người Nhật Bản như thế nào cũng như đã tác động vào văn chương ra sao.
Với câu hỏi nghiên cứu thứ hai của luận án: Sáng tác của Y. Banana mang
những đặc điểm nghệ thuật nào của thẩm mĩ kawaii?, đối tượng nghiên cứu phục

4


vụ cho việc trả lời câu hỏi này là những tín hiệu của kawaii được biểu đạt trong
sáng tác của Y. Banana. Luận án cần khảo sát văn bản, phân tích, khái qt để tìm
ra những đặc trưng của thẩm mĩ kawaii trong sáng tác của Y. Banana qua nhiều
phương diện. Từ đó, luận án khái quát mối quan hệ giữa những phương diện ấy
trong “trường” thẩm mĩ kawaii, hướng đến việc chỉ rõ sáng tác của Y. Banana là
một phần, một đại diện của thẩm mĩ này, xem xét dưới sự tác động của ánh sáng
thẩm mĩ này, tác phẩm của Y. Banana đã có những phản chiếu ra sao.
Đối với câu hỏi nghiên cứu thứ ba: Những sáng tạo riêng nào của Y. Banana
như một sự kết tinh giá trị thẩm mĩ kawaii?, luận án sẽ tập trung vào đối tượng
nghiên cứu là những tín hiệu của Y. Banana đã tạo ra trong sáng tác của bà. Cả ba
câu hỏi với những đối tượng nghiên cứu như trên nhằm hướng đến đối tượng là mối

tương quan biện chứng giữa thẩm mĩ kawaii và những sáng tạo của Y. Banana trong
thời hiện đại.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là những biểu đạt nghệ thuật thuộc về thẩm
mĩ kawaii xuất hiện trong tác phẩm của Y. Banana. Khi soi chiếu thẩm mĩ kawaii vào
sáng tác của Y. Banana, chúng tơi nhận thấy có sự tập trung của một vùng ánh sáng của
kawaii - một trường văn hóa và thẩm mĩ quan trọng của thời đại, đã chi phối các sáng tác
của Y. Banana. Là người tiếp thụ và đứng trên lằn ranh của văn học tinh hoa với văn học
đại chúng, Y. Banana đã cho thấy những dấu ấn nghệ thuật mang đậm tinh thần kawaii
trong sáng tác của mình khơng chỉ là sự chịu ảnh hưởng, đó cịn là hoạt động chủ động
sáng tạo trên cái nền của sự ảnh hưởng. Như vậy, việc hướng đến đối tượng nghiên cứu
là những biểu đạt nghệ thuật trong sáng tác của Y. Banana giúp người nghiên cứu phát
hiện Y. Banana trong vai người sáng tạo, từ đó trả lời được những câu hỏi liên quan đến
giá trị văn chương nghệ thuật của Y. Banana.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về phạm vi nội dung nghiên cứu: Đề tài Sáng tác của Yoshimoto Banana từ
góc nhìn thẩm mĩ kawaii được triển khai chủ yếu qua hai nội dung lớn là tiếng nói

5


chung (lời đồng vọng từ thẩm mĩ kawaii) và tiếng nói riêng (sự góp lời của một cá
nhân cho cộng đồng) với những nội dung nghiên cứu cụ thể như nhân vật, chủ đề,
thế giới thiên nhiên, tổ chức nghệ thuật (không gian, thời gian), thủ pháp nghệ
thuật… Thông qua những phương diện cơ bản này, chúng tơi đi tìm và góp phần
minh định sự ảnh hưởng cũng như sự phát triển, sáng tạo của Y. Banana từ một
vùng thẩm mĩ mà tác giả đã và đang sống trong nó.
- Về phạm vi văn bản khảo sát: Chúng tôi khảo sát trên các văn bản là các tác
phẩm của Y. Banana đã được dịch sang tiếng Việt và tiếng Anh. Sau Kitchen, Y.

Banana tiếp tục thành công với 12 tiểu thuyết và 7 tập truyện ngắn.
■ Trong số đó, đã xuất bản tại Việt Nam:
+ Kitchen, Bóng trăng (Bóng từ ánh trăng), Lương Việt Dũng dịch, Nhà xuất bản
Hội nhà văn, 2006
+ N.P, Lương Việt Dũng dịch, Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2006
+ Vĩnh biệt Tugumi (Tugumi), Vũ Hoa dịch, Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2007
+ Amrita (Amurita), Trần Quang Huy dịch, Công ty Nhã Nam, Nhà xuất bản Hội
nhà văn, 2008
+ Say ngủ, Trương Thị Mai dịch, Công ty Nhã Nam, Nhà xuất bản Văn hóa Sài Gịn, 2008
+ Thằn Lằn, Nguyễn Phương Chi dịch, Công ty Nhã Nam, Nhà xuất bản Văn học, 2009
+ Hồ, Uyên Thiểm dịch, Công ty Nhã Nam, Nhà xuất bản Hội nhà văn, 2014
+ Nắp biển, Dương Thị Hoa dịch, Công ty Nhã Nam, Nhà xuất bản Hội nhà văn, 2018
■ Đồng thời, chúng tơi có tham khảo bản dịch tiếng Anh của một số tác
phẩm đã được dịch sang tiếng Việt như Kitchen, Moonlight Shadow, N.P, Amrita,
Goodbye Tugumi, Asleep, Lizard, The Lake
+ Kitchen, Moonlight Shadow, Megan Backus dịch, Grove Press, New York 1993
+ N.P, Ann Sherif dịch, Grove Press, New York, 1994
+ Lizard, Ann Sherif dịch, London: Faber and Faber, 1995
+ Amrita, Russell F. Wasden dịch, London: Faber and Faber, 1997
+ Asleep, Michel Emmerich dịch, London: Faber and Faber, 2000
+ Goodbye Tugumi, Michel Emmerich dịch, London: Faber and Faber, 2002

6


■ Các tác phẩm chưa được dịch sang tiếng Việt:
+ Argentine Hag, Sawa Fumiya dịch, Tokyo, 2002
+ Hardboiled Hardluck, Michael Emmerich dịch, Grove Press, New York, 2005
4. Cơ sở lí thuyết và phương pháp nghiên cứu của luận án
Một trong những phương pháp chính mà luận án lựa chọn đó là phương pháp

nghiên cứu liên ngành, trong đó, đặc biệt quan trọng là nghiên cứu văn hóa. Đối
tượng nghiên cứu chính của luận án là sáng tác của một tác gia văn học Nhật Bản
đương đại nhìn từ góc độ ảnh hưởng, tiếp thu và sáng tạo từ một thẩm mĩ cũng của
chính xã hội Nhật Bản đương đại. Thẩm mĩ đó lưu chuyển trong nền văn hóa của
đất nước ấy nên không thể tách rời sáng tác của tác gia văn học này với văn hóa.
Bên cạnh đó, khái niệm thẩm mĩ này tuy mới nhưng lại là kết quả của một dòng
chảy xuyên suốt trong đời sống của người dân Nhật Bản từ xưa đến nay, không tách
biệt với những khái niệm trước đó. Qua văn hóa và những nền tảng lí thuyết của mĩ
học, chúng ta có thể xác định được những hệ giá trị của con người Nhật Bản đương
đại để từ đó có những cách giải thích phù hợp trong việc đánh giá các vấn đề được
phản ánh trong sáng tác của Y. Banana. Đặt văn học trong vùng văn hóa và vùng
thẩm mĩ của chính đất nước đã sản sinh ra nó thiết nghĩ là cách làm phù hợp. Người
viết đặt tác phẩm của Y. Banana trong mối quan hệ với bối cảnh lịch sử - xã hội và
văn hóa – mĩ học Nhật Bản hiện đại và đương đại, nhất là từ nửa sau thế kỉ XX đến
nay, để nghiên cứu và giải thích một số hiện tượng văn học, kiểm định và đánh giá
sự ảnh hưởng, tương tác giữa sáng tác của Y. Banana với những sự kiện, hiện tượng
khác trong đời sống văn hóa xã hội Nhật. Ngồi ra, luận án cịn vận dụng những
hiểu biết từ xã hội (tâm lí xã hội và lịch sử xã hội), truyện tranh (đặc biệt là thể loại
shoujo manga, loại truyện tranh dành cho thiếu nữ), phim hoạt hình. Nhờ vào
những hiểu biết về các ngành khác sẽ giúp chúng ta lí giải được cách xây dựng nhân
vật, xu hướng tâm lí, đời sống nội tâm của các nhân vật cũng như hiểu được quan
niệm thẩm mĩ của con người thời hiện đại diễn ra trong tác phẩm của Y. Banana.
Phương pháp so sánh: Luận án sử dụng phương pháp so sánh khi đặt kawaii
trong mối quan hệ với những thẩm mĩ khác của văn học Nhật Bản như mono no
aware, miyabi, yugen, wabi, sabi, iki... để phát hiện những điểm giao thoa và khác

7


biệt, từ đó hướng đến việc tìm hiểu đối tượng nghiên cứu một cách thỏa đáng hơn.

Đồng thời, chúng tôi cũng đặt kawaii trong mối quan hệ so sánh với các khái niệm
mĩ học của một số nền văn hóa khác như cute, lovely của phương Tây. Luận án
cũng đặt ra và giải mã những vấn đề dựa trên cơ sở so sánh Y. Banana với các tác
giả khác (cùng thời đại hoặc khác thời đại) để thấy những nét chung và những gì
khác biệt mà Y. Banana đã tạo ra trong sáng tác của mình.
Phương pháp loại hình: Phương pháp loại hình là phương pháp nghiên cứu dựa
trên sự tập hợp các sự vật, hiện tượng cùng có chung những đặc trưng cơ bản nào
đó, khi chúng cùng có một “quan hệ cộng đồng giá trị” [18, 144]. Phương pháp
này giúp người nghiên cứu đi tìm những điểm tương đồng của các yếu tố, giúp nắm
bắt được các hiện tượng trong mối quan hệ tổng thể, bao quát, từ đó phát hiện quy
luật, những thơng số giá trị về điều cần giải mã. Luận án sử dụng phương pháp loại
hình trong việc nhóm hợp những biểu hiện có cùng chung những đặc trưng cơ bản
giữa các nhân vật (ngoại hình, tính cách, số phận…), những yếu tố thường xun
xuất hiện trong sáng tác của Y. Banana, những đặc trưng cơ bản của các thủ pháp
nghệ thuật…
Phương pháp hệ thống: Phương pháp hệ thống là đặt đối tượng vào một hệ
thống nào đó để xem xét những đặc thù, từ đó xác định giá trị, vị trí cũng như đóng
góp của nó cho hệ thống. “Trong nghiên cứu văn học, chúng ta có thể coi một tác
phẩm hay tồn bộ sáng tác của một nhà văn, một thể tài, một thể loại, một nền văn
học, như là những hệ thống”, “trong khi phương pháp loại hình chú ý đến quan hệ
cộng đồng giá trị, thì phương pháp hệ thống lại chú ý đến quan hệ phân cấp và quan
hệ nhân quả” [18, 151 - 152]. Lợi ích cơ bản của phương pháp hệ thống là nó giúp
ta xác định được vị trí (hay tọa độ) của một sự vật trong mối quan hệ phân cấp với
các sự vật khác, qua đó giúp ta đánh giá được đầy đủ giá trị và ý nghĩa của sự vật
đó”. Trong luận án này, người viết đặt kawaii trong dòng chảy mĩ học của Nhật Bản
và thế giới, đặt sáng tác của Y. Banana trong văn học đại chúng và văn học tinh
hoa…, từ đó nghiên cứu về giá trị của thẩm mĩ kawaii trong sáng tác của Y. Banana
có ý nghĩa như thế nào đối với văn học đương đại Nhật Bản, thế giới.

8

5. Đóng góp mới về khoa học của luận án
Thứ nhất, luận án đóng góp vào việc nghiên cứu một phạm trù thẩm mĩ chi phối
văn hóa Nhật Bản đương đại là kawaii. Trên tinh thần tiếp thu, đối thoại và phản
biện, luận án góp phần chỉ ra được một yếu tố quan trọng chi phối cách xây dựng
tác phẩm của Y. Banana - một yếu tố vừa có nguồn gốc nội sinh trong cái nhìn lịch
đại, vừa có ý nghĩa ngoại hợp trong cái nhìn đồng đại: thẩm mĩ kawaii.
Từ đó, luận án đóng góp vào việc làm rõ vai trò của kawaii đối với giá trị của
tiểu thuyết Y. Banana. Luận án đặt ra vấn đề: sáng tác của Y. Banana có phải là một
sản phẩm của văn hóa đại chúng khơng? Rõ ràng, sáng tác của Y. Banana khơng chỉ
khốc một chiếc áo đại chúng, mà đó là những sản phẩm đại chúng thật sự. Song tất
cả khơng dừng lại ở đó. Sáng tác của Y. Banana không phải là một sự chệch khỏi
quỹ đạo của văn chương nghệ thuật cũng như những chuẩn mực thẩm mĩ truyền
thống. Cái gọi là phong vị Nhật Bản vẫn luôn len lỏi vào trong thế giới nghệ thuật
của Y. Banana để phát hiện và diễn tả một cách tinh tế nhất những trạng thái cảm
xúc của con người. Nếu là những tác phẩm câu khách dễ dãi với một lối văn tuềnh
tồng, chắc hẳn Y. Banana khơng thể có được một lượng độc giả đông đảo để đứng
vào hàng best-seller trên thế giới như vậy. Luận án hướng đến việc hiểu được đặc
trưng phong cách của một nhà văn với sở trường là những tác phẩm dễ thương, khả
ái, cung cấp một cách nhìn mới về nghệ thuật tiểu thuyết đương đại Nhật Bản cũng
như văn học đương đại thế giới trong sắc thái đa diện của nó. Phong cách của Y.
Banana ln có sự kết hợp giữa truyền thống – những rung cảm tinh tế của tâm hồn
con người với tinh thần hiện đại – văn hóa đại chúng, giữa những giá trị cũ và mới,
tất cả hòa quyện trong những sáng tạo nghệ thuật tuyệt vời. Như vậy, luận án đóng
góp vào việc làm rõ vai trị của kawaii đối với giá trị của tiểu thuyết Y. Banana.
6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án
Về ý nghĩa lí luận, đề tài Sáng tác của Yoshimoto Banana từ góc nhìn thẩm mĩ
kawaii trước hết đóng góp vào việc nghiên cứu hệ thống lí luận một phạm trù mĩ
học của Nhật Bản hiện đại đang có những ảnh hưởng rộng khắp: kawaii. Y. Banana

đã “nâng cấp” kawaii để nó khơng chỉ là một hot trend (trào lưu, xu hướng cuồng

9


nhiệt) của văn hóa đại chúng mà cịn là một thẩm mĩ độc đáo, thể nghiệm thẩm mĩ
ấy vào trong văn chương để tìm kiếm những giá trị sâu sắc. Cơng chúng u văn
học nói chung và u văn học Nhật Bản nói riêng trên khắp thế giới khơng những sẽ
biết đến văn học Nhật Bản với những phạm trù thẩm mĩ truyền thống mà còn là một
phạm trù thẩm mĩ mới: năng động, tươi trẻ, đầy sức sống – kawaii. Bên cạnh đó,
luận án cũng góp vào hướng tiếp cận văn học từ nghiên cứu liên ngành giữa văn học
với văn hóa, mĩ học, xã hội học..., trong xu hướng nghiên cứu chung của thế giới
hiện nay.
Về ý nghĩa thực tiễn, đề tài Sáng tác của Yoshimoto Banana từ góc nhìn thẩm mĩ
kawaii đã tìm hiểu sự thâm nhập của văn hóa, thẩm mĩ (cụ thể là kawaii) vào trong
nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có văn học, và người sáng tạo. Mọi
sáng tạo văn học đều khơng nằm ngồi sự phản ánh đời sống và tác động trở lại đời
sống. Qua những trang viết của Y. Banana, người đọc khơng chỉ hiểu mà cịn thực
hiện hành vi, giúp cho thế giới quan, nhân sinh quan, làm cho mỗi người trở nên
hiền hòa, sống hòa nhã và xích lại gần nhau hơn. Với kawaii, con người bớt đi áp
lực cuộc sống và tình trạng chơng chênh trước những bất an, biến cố. Với kawaii,
xã hội Nhật Bản càng khẳng định được “thương hiệu” của một đất nước ln khác
lạ trong mắt nước ngồi.
7. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận án được sắp xếp thành
bốn chương:
Chương 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu
Chương 2: Thẩm mĩ kawaii
Chương 3: Tiếng vọng của thẩm mĩ kawaii trong sáng tác Y. Banana
Chương 4: Tiếng nói khác biệt của Y. Banana từ trong lòng thẩm mĩ kawaii

10


Chương 1
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
Chương 1 là chương Tổng quan về vấn đề nghiên cứu nhằm tổng thuật những
cơng trình nghiên cứu đi trước có liên quan đến đề tài của luận án, cụ thể là những
cơng trình có đối tượng nghiên cứu là sáng tác Y. Banana, thẩm mĩ kawaii và đặc
biệt là những cơng trình quan tâm đến các khía cạnh biểu hiện của thẩm mĩ kawaii
trong sáng tác của Y. Banana. Từ đó, người nghiên cứu xác tín những cơ sở khoa học
cho luận án và chỉ ra những khoảng trống khoa học cần được bổ sung, lấp đầy. Khoảng
trống đó là sự xem xét kawaii như một phạm trù thẩm mĩ chi phối toàn bộ các vấn đề
từ nội dung tư tưởng đến hình thức nghệ thuật trong sáng tác của Y. Banana.
Ở chương này, người viết sẽ lần lượt trình bày các cơng trình nghiên cứu đi
trước (bao gồm cả những tài liệu tiếng Việt và tiếng Anh) đã khai thác vấn đề mà
luận án đang nghiên cứu, xem xét các cơng trình đã nghiên cứu về vấn đề của luận
án như thế nào và đến đâu, để từ đó tìm ra khoảng trống khoa học cần giải quyết.
Người viết sẽ trình bày theo trình tự:
 Những nghiên cứu liên quan đến phạm trù thẩm mĩ kawaii
 Những nghiên cứu liên quan đến kawaii trong sáng tác của Y. Banana.
Từng mục sẽ được trình bày kết quả của các cơng trình nghiên cứu theo trình
tự thời gian.
1.1. Những nghiên cứu về kawaii trong và ngoài Nhật Bản
1.1.1. Những nghiên cứu về kawaii ở Nhật Bản
Theo Kyoko Koma, quyển sách về kawaii với nhan đề Kawaii Ron được viết
bởi tác giả Inuhiko Yomota (Đại học Meiji, nhà xuất bản Chikuma, năm 2006) với
mục đích mang kawaii tiếp cận với lượng độc giả đông đảo. Quyển sách có một
đoạn tóm tắt: “Những nhân vật Nhật Bản như Hello Kitty, Pokemon, Thủy thủ Mặt
Trăng... áp đảo trên tồn thế giới [...]. Vì sao kawaii của Nhật Bản lại phát ra ánh

sáng rực rỡ như vậy? Cuốn sách này là nỗ lực định hướng đầu tiên để phân tích
đồng đại và lịch đại cấu trúc của kawaii bằng cách đặt nó vào mĩ học của thế kỉ

11


XXI” [144, 7]. Tác giả đã xem nó như là một thẩm mĩ và phân tích kawaii theo
chiều dài lịch sử. Theo tác giả, nguồn gốc của kawaii bắt đầu từ quyển Sách gối đầu
(Pillow Book) của Seiso Nagon (966 – 1017, thời Heian). Yomota giải thích rằng
dịch giả Arthur David Waley (người dịch tác phẩm này sang tiếng Anh) đã chọn
cách dịch từ “utsukushi” (うつくし, 美し) sang tiếng Anh là “pretty”, nghĩa là
“đẹp”, nói về một người “ngây thơ” (innocent), “trẻ con” (infant), “trong khiết”
(pure), những người cần sự bảo vệ của người lớn. Tác giả tiếp tục chỉ ra thẩm mĩ
kawaii phát triển trong thời Edo (1603 – 1868) trong những vở kịch Kabuki nổi
tiếng và trong sáng tác của tác giả Osamu Dazai. Nó được hiểu như là những cảm
xúc thẩm mĩ về những gì nhỏ nhắn, mong manh, và cần được bảo vệ. Yomota chỉ
rõ, “một người có tính cách kawaii khơng phải là một người trưởng thành, khơng
phải là một người đẹp, mà nữ tính, trẻ con, ngoan và trong sáng” [144, 8].
Kan Satoko, một thành viên khoa Nghiên cứu Nhật Bản Quốc tế, trường Đại
học Ochanomizu, trong bài viết năm 2007: kawaii – từ khóa của Văn hóa thiếu nữ ở
Nhật Bản cho rằng, có những kiểu văn hóa mới xuất hiện và đang dần thay thế cho
văn hóa Nhật Bản truyền thống, một trong số đó là kawaii. Bà đã đi tìm bản chất
của kawaii và đưa ra một khái niệm, cũng là một lí do tác động đến việc hiểu từ
kawaii phù hợp, đó là văn hóa nữ giới. Tác giả đã phân tích những bàn luận về
kawaii, xem nó tương đương với khái niệm cute của tiếng Anh, là một trong những
yếu tố quan trọng của văn hóa đại chúng Nhật Bản đương đại, đã lan tỏa ra khắp thế
giới và trở thành một kiểu văn hóa xuyên quốc gia. Bà cho rằng đây là một từ rất
khó dịch: trong tiếng Anh có một từ gần nghĩa là cute nhưng khơng hồn tồn giống
nhau. Bà đã đi tìm sự phát triển của nội hàm ý nghĩa từ ngữ kawaii và chỉ ra rằng,
“trong trường hợp nào cũng vậy, kawaii là một từ ngữ, một khái niệm quan trọng

khi nói về xã hội Nhật Bản và những cô gái trẻ”. Kan khẳng định: “Tơi đánh giá cao
vai trị của Y. Banana trong việc làm cho văn hóa đại chúng, trong đó có khái niệm
kawaii và thể loại shoujo manga, vốn không quan trọng trước đó, trở nên được tơn
trọng và qua Y. Banana, văn hóa thiếu nữ mà chúng ta yêu mến cuối cùng cũng
được công nhận” [142, 202].

12


Tiếp theo nữa là ba quyển sách viết về kawaii năm 2009: Nghiên cứu về thiết
kế kiểu mẫu kawaii của tác giả Tomoharu Makabe, Đế chế kawaii: thời trang,
truyền thông đa phương tiện và những cô gái của tác giả Reiko Koga, Cuộc cách
mạng kawaii thế giới: Vì sao họ muốn trở thành người Nhật? của tác giả Takamasa
Sakurai, một thành viên của Ủy ban cố vấn ngoại giao văn hóa của Bộ ngoại giao.
Koga cho rằng nguồn gốc của kawaii là từ văn hóa thiếu nữ (shoujo), “thứ được
hình thành vào cuối thời Minh Trị (Meiji) và kéo dài đến đầu thời Đại Chính
(Taisho)” [144, 7]. Koga đã nhấn mạnh quan điểm của mình thơng qua những phân
tích lịch đại về kawaii từ khi bắt đầu đến hôm nay, chạm vào khía cạnh truyền
thơng đa phương tiện. “Văn hóa thiếu nữ”, theo Koga, gắn liền với các khái niệm 清
く[Kiyoko], 正しく[Tadashiku], 美しく[Utsukusiku], nghĩa là Trong khiết (Purity),
Chân thành (Honesty) và Đẹp (Beauty) sau Thế chiến thứ II.
Năm 2010, trong cuốn Tương lai của sức mạnh sáng tạo Nhật Bản: Những
khả dĩ của Nhật Bản học (Hiroki Azuma) có một cơng trình của một nhà xã hội học
là Shinji Miyadai (1959) với tựa đề Bản chất của kawaii [かわいいの本質] [The
Essence of kawaii]. Shinji Miyadai cho rằng, khái niệm kawaii đã được sử dụng
trong lĩnh vực truyền thông đa phương tiện ở Nhật Bản từ năm 1963. Ở Nhật, kiểu
văn hóa non nớt, chưa trưởng thành vẫn tồn tại bất chấp nỗi ám ảnh về sự trưởng
thành và những quy tắc sống. Có thể hiểu đơn giản đó là sự bắt chước, vì đơi khi
con người đã trưởng thành (về tuổi tác) nhưng cứ muốn mãi như trẻ thơ, như là cách
để đối mặt với những khó khăn, biến cố, bất an trong cuộc sống. Những đặc tính

của kawaii được thể hiện rõ nhất khi con người khơng có ước mơ, chỉ cần sống cho
hiện tại. Bằng cách nói ẩn dụ, Miyadai cho rằng “đặc tính của kawaii – sự non nớt,
giống như một cái kén tằm, là nơi trú ngụ an toàn cho việc “phải trưởng thành”
trước những tác động mạnh mẽ từ q trình Tây hóa và hiện đại hóa” [144, 11].
Miyadai tiếp tục quan điểm của mình rằng những tác dụng này không chỉ diễn ra ở
Nhật mà còn lan tỏa vào bất cứ nơi nào trên thế giới nơi mà con người không thể
đạt được những ước mơ. Số người rơi vào những tình huống tồi tệ bởi tồn cầu hóa
ngày càng tăng cũng làm tăng số lượng những người sẽ được bảo vệ bởi văn hóa đại
chúng Nhật Bản.

13


Năm 2012, trong cuộc triển lãm về kawaii, Viện Bảo tàng Yayoi đã ra mắt
quyển sách Tham khảo minh họa về kawaii Nhật Bản được viết bởi Keiko Nakamura.
Tác giả đã chỉ ra rằng, “mèo Hello Kitty được xem là biểu trưng cho tính cách kawaii,
ngày càng trở nên rộng khắp thế giới, thơng qua tiêu thụ hàng hóa” [144, 8].
Trong cơng trình nghiên cứu Kawaii như là một đại diện của nghiên cứu
khoa học: Những khả dĩ của việc nghiên cứu văn hóa kawaii năm 2013, tác giả
Kyoko Koma đã phân tích những bàn luận về kawaii, xem nó tương đương với khái
niệm cute của tiếng Anh, là một trong những yếu tố quan trọng của văn hóa đại
chúng Nhật Bản đương đại, đã lan tỏa ra khắp thế giới và trở thành một kiểu văn
hóa xuyên quốc gia. Tác giả cũng đã phác họa những định hướng nghiên cứu xa
hơn về văn hóa đại chúng Nhật Bản đương đại, đặc biệt là văn hóa kawaii và những
sự liên quan của nó với kỉ ngun thơng tin tồn cầu và xun quốc gia này. Tuy
cơng trình này chỉ nhìn về kawaii ở phương diện văn hóa, chưa gắn nó vào lĩnh vực
cụ thể như văn học nhưng đã giúp cho người nghiên cứu về kawaii xác tín được đối
tượng mình đang hướng tới là phù hợp với xu thế đáng được quan tâm của văn học
hiện đại.
Mayako Murai thuộc Đại học Kawanaga, Nhật Bản, trong cơng trình năm

2015 với nhan đề Từ Chàng rể Chó đến Cơ gái Sói: Sự chuyển thể truyện cổ tích
Nhật Bản đương đại trong cuộc trò chuyện với phương Tây (NXB. Wayne State
University Press, Detroit, Michigan) có viết: “Từ những năm 70, quan niệm dễ
thương (kawaii) ở đất nước này đã trở nên quá phổ biến và lan rộng trên toàn thế
giới như một nét tiêu biểu của bản sắc Nhật, ngày càng được thương mại hóa và
phát triển trong nước. Nhà xã hội học Sharon Kinsella định nghĩa kawaii như sau:
kawaii hoặc cute về bản chất nghĩa là giống trẻ con. Kawaii là tiếng nói của sự ngọt
ngào, đáng u, ngây ngơ, trong sáng, thật thà, êm dịu nhưng cũng rất mong manh,
yếu đuối, những đặc điểm dễ dàng bắt gặp ở hành vi xã hội từng trải và vẻ bề ngồi.
Cịn quan niệm hirahira, mang dáng dấp nữ quyền và có lẽ quá gần với kawaii,
trong một số trường hợp có thể khoét sâu định kiến phương Tây về người phụ nữ và
sự trẻ con trong bản sắc văn hóa Nhật Bản” [144, 10].

14


1.1.2. Những nghiên cứu về kawaii ngồi Nhật Bản
Những cơng trình nghiên cứu của các học giả nước ngồi về kawaii như một
phạm trù thẩm mĩ Nhật Bản có thể kể đến cơng trình của Botz-Bornstein The Cool
Kawaii, xuất bản năm 2011. T. Botz-Bornsteins đã chỉ ra hai loại thẩm mĩ tác động
đến văn hóa giới trẻ thế giới. Tác giả cho rằng, gần đây, kawaii là một trong hai loại
thẩm mĩ thống trị văn hóa của những người trẻ trên thế giới, hơn là thẩm mĩ cool
của văn hóa Mĩ, Phi như hip-hop. Theo Botz-Bornstein, “trong khi người Âu –
Mĩ phân biệt hai khái niệm cool và kawaii rất rõ ràng: cool có thiên tính nam,
lạnh lùng và ngầu, phân tán cảm xúc cịn kawaii thì có thiên tính nữ, gắn liền với
thời thơ ấu và những gì thuần nguyên, sơ khai, tập trung thể hiện tình cảm, cảm
xúc. Tuy nhiên ở Nhật lại không như vậy. Khái niệm cuteness (kawaii) và
coolness không tách bạch quá rõ. Chúng tương tác với nhau phức tạp và trong
tính chất này có tính chất kia. Cả cool và kawaii đều là liều thuốc giải độc cho
những khuôn mẫu xã hội: lối sống bằng phẳng đến nhạt nhẽo, cằn cỗi, mơ hồ và

không có gì đặc biệt. Kawaii đối nghịch với những gì là nguyên tắc, mệnh lệnh,
nghiêm túc một cách cứng nhắc” [144, 9].
Năm 2016, luận án của tác giả Kimberlee Coobes, trường Đại học Wellesley
(bang Masschusetts, Mỹ) có tên Sự tiêu thụ Hello Kitty: sự tổng hợp của nét đẹp dễ
thương của xã hội Nhật Bản (Consuming Hello Kitty: Saccharai Cuteness in
Japanese Society) đã có một tiểu mục dành cho việc đi tìm khái niệm Dễ thương
(Cute / Kawaii) và đặt nó trong mối quan hệ với những khái niệm khác như Ngọt
ngào (Sweet), Sợ hãi (Scary), Cảm động (Pathenic), giới thiệu về văn hóa shoujo,
nói về kawaii như một hội chứng nổi bật của thời đại và thuộc về nữ giới, và là một
dấu hiệu của văn hóa shoujo.
1.2. Những nghiên cứu về kawaii trong sáng tác của Y. Banana trong và ngồi
Nhật Bản
Cho đến nay, chưa có cơng trình nào nghiên cứu tập trung vào kawaii trong
sáng tác của Yoshimoto Banana. Tuy nhiên, những đánh giá, nhận xét cho thấy
những ý tưởng về vấn đề này thì đã được thể hiện trong một số cơng trình khoa học

15


trong và ngồi Nhật Bản. Đây chính là những tiền đề đầu tiên tạo cơ sở cho những
nghiên cứu của luận án. Cụ thể như sau:
Trong một số cơng trình khi nghiên cứu về kawaii, đơi khi có đề cập đến
Yoshimoto Banana và tác phẩm của bà như là những minh chứng cho biểu hiện của
kawaii. Chẳng hạn như công trình của Kan Satoko (đã nói ở trên, trong phần 1.1).
“Trong nền văn học Nhật Bản đương đại, những tác giả nằm ở trung tâm của sự đọc
và dịch không cịn nghi ngờ gì nữa, đó chính là Haruki Murakami và Oe
Kenzaburo. Cùng lúc đó, tác phẩm Kitchen của Yoshimoto Banana được dịch rộng
khắp trên thế giới và nhận được nhiều giải thưởng văn học khác nhau như là một
công trình mới mẻ của văn học Nhật Bản viết về phụ nữ. […] Đóng góp lớn nhất
của Yoshimoto là đã làm cho xã hội nhận ra tầm quan trọng của shoujo manga. […]

Shoujo manga đã từng bị xem là không quan trọng, nhưng với sự xuất hiện của
Yoshimoto, shoujo manga bắt đầu được trân trọng” [142, 202].
Từ nhận định của Kan, chúng ta thấy rằng, giữa kawaii và shoujo manga có
mối liên hệ mật thiết. Thế giới của shoujo manga là thế giới của những cô cậu đang
độ tuổi trưởng thành, cách vẽ của nghệ nhân manga chú ý vào vẻ đẹp trong sáng,
xinh xắn của nhân vật. Do đó, có thể xem những cơng trình đề cập tới biểu hiện của
shoujo manga hay văn hóa shoujo trong sáng tác của Y. Banana cũng là đang mở ra
những hướng đi cho con đường tìm hiểu thẩm mĩ kawaii trong thế giới nghệ thuật
của Y. Banana. Năm 2016, trong cơng trình “Một nền văn hóa khơng chính thống
của riêng họ - Écriture Shoujo và tác phẩm Hồ của Y. Banana” của Ioana Fotache
(Khoa Ngơn ngữ và Văn hóa quốc tế, Đại học Nagoya, Nhật Bản), thơng qua việc
phân tích văn bản Hồ (The Lake) của Y. Banana, tác giả đã chỉ ra rằng, Hồ của Y.
Banana là một trong số những tác phẩm mang văn hóa shoujo. Bằng cách tạo ra một
thế giới được định hình bởi các dấu hiệu cảm xúc, tác phẩm Hồ đã tiếp nối truyền
thống shoujo ở việc khám phá những chiều sâu của các mối quan hệ và cảm xúc, và
tìm cách những cách thức mới để thể hiện chúng. “Banana Yoshimoto, một tác giả đã
tạo ra sự bùng nổ vào những năm cuối của thập niên 80, đã ghi dấu ấn cho việc mang
tinh thần của shoujo vào trong văn học Nhật Bản và xác nhận lại ranh giới của giá trị
văn học tinh hoa, đẩy nó tới gần hơn với một kiểu văn học mới.” [139, 97]

16


Năm 96 của thế kỉ trước có nhiều cơng trình nhắc đến Y. Banana. Tác giả
của cơng trình nghiên cứu Tiểu thuyết Nhật Bản mới: Văn hoá Phổ biến và Truyền
thống Văn học trong sáng tác của M. Haruki và Y. Banana, Giorgio Amitrano, một
chun gia ngơn ngữ, văn hóa và văn học Nhật Bản tại Đại học phương Đông
Naples (Ý), người chuyên dịch tác phẩm của Y. Banana cũng nhận xét: “Tôi nhận
thấy những trang viết của bà (Y. Banana – người viết) rất tươi mới bởi chúng dễ đọc
và nghiêng về nội tâm” [135, 12]. Khi Amitrano lần đầu tiên mang bản dịch

cuốn Kitchen đến nhà xuất bản hàng đầu ở Milan là Feltrinelli, cuốn sách đã bị từ
chối. Bạn bè thân cận của Amitrano trên văn đàn cũng khun ơng khơng nên xuất
bản nó. “Một số người không coi cuốn sách này là một tác phẩm văn học, họ nghi ngờ
về giá trị văn chương của nó” [135, 12], ơng giải thích. Nhưng khi được ra đời, cuốn
sách đã rất được lòng độc giả và trở thành một best-seller. Những lời chỉ trích cũng
theo đó mà nhạt dần. “Từ đó đến nay, Yoshimoto đã nhận được ba giải thưởng văn học
Italy, trong đó có giải Fendissime - đảm bảo cho cơ một vị trí nhất định trên văn đàn
Italia” [135, 13]. Chúng tơi cho rằng, tính chất dễ đọc mà Amitrano đề cập tới rất liên
quan đến tính chất đại chúng của manga trong sáng tác của Yoshimoto Banana.
Cũng năm 1996, tại Mĩ, theo thông tin từ Japan Foundation, mặc dù tiểu
thuyết đương đại Nhật Bản được giới thiệu, chuyển ngữ khá hiếm hoi ở Anh – Mĩ,
nhưng tác phẩm của M. Haruki và Y. Banana là điều ngoại lệ. Chúng thật sự nổi
tiếng ở Bắc Mĩ. Và họ mong muốn rằng thông qua những tác phẩm này, ngày càng
có nhiều người quan tâm đến văn học Nhật Bản đương đại hơn. NXB trường Đại
học California đã xuất bản cuốn Hình dung lại người phụ nữ Nhật viết bởi Nobuko
Awaya và David P. Phillips (được gợi từ những ý tưởng và dữ liệu của Anne E.
Imamura), có đề cập đến rất nhiều những tác phẩm của Y. Banana cũng như đánh
giá những đóng góp của tiểu thuyết Banana đối với nền văn học Nhật: “Chúng tôi
nghiên cứu những tiểu thuyết của Y. Banana và Hayashi Mariko, hai trong số những
tác giả Nhật Bản nổi tiếng hiện nay viết về người phụ nữ” và nhận định “Y. Banana:
Phá cách từ dịng chính thống” [148, 28]. Quan điểm của người viết bài này đã gợi
mở cho giới nghiên cứu những cái nhìn mới về Y. Banana như là một nhà văn
đương đại bước ra từ văn học truyền thống, hồn tồn khơng phải là một sự thốt li.

17


Bài viết Y. Banana viết về gia đình: văn hóa thiếu nữ và chủ đề hoài niệm
của tác giả John Whittier Treat, Đại học Hawaii, năm 1996, có đề cập đến những
khái niệm shoujo, manga và kawaii trong sáng tác của Y. Banana nhưng đặt những

khái niệm này vào trong bối cảnh xã hội để lí giải về những chủ đề thường gặp
trong sáng tác của tiểu thuyết gia này, nhất là chú ý vào chủ đề hoài niệm, liên quan
đến cuộc đời, số phận của các nhân vật. Công trình có những đoạn viết có liên quan
đến sự ảnh hưởng của văn hóa đại chúng, cụ thể là shoujo manga đối với Banana:
“Khi được hỏi liệu người cha nổi tiếng Takaaki của cơ có truyền cảm hứng cho bà
trở thành một nhà văn chuyên nghiệp hay không, Yoshimoto trả lời rằng, ngược lại,
chính là nhờ sự đọc manga” [154, 359]. Tác giả có trích lời của Y. Banana, “thế hệ

của chúng tôi được lớn lên cùng với manga và TV. Đó là lí do vì sao chúng
tơi hiểu những vấn đề đó (những vấn đề thuộc về văn hóa đại chúng – người
viết) rất nhanh” [154, 359].
Năm 1998, Luận văn Shoujo và hơn thế nữa - Sự phác họa về thế giới phụ
nữ trong những tác phẩm hư cấu của Y. Banana của tác giả Gesa Doris Mihm của
Khoa Nghiên cứu Đông Á, Đại học Arizona đã đề cập rất sát đề tài văn hóa shoujo
trong sáng tác của Y. Banana và xem xét shoujo như một khía cạnh của văn hóa –
văn hóa nữ giới. Tác giả viết: “Tôi sẽ bàn về việc tác phẩm của Yoshimoto bao gồm
những yếu tố liên quan đến khái niệm này (shoujo manga – người viết) và kết hợp
chúng theo một cách thú vị, độc đáo. Trong khi việc áp dụng những lí thuyết của
chủ nghĩa hậu hiện đại đang diễn ra ở hầu hết các nhà văn khác, thì với văn hóa
shoujo (văn hóa thiếu nữ), và văn học nữ quyền, Y. Banana dường như lại muốn
ngụ ý rằng đó là những biểu hiện của dấu ấn hiện đại và hậu hiện đại trong văn
chương của bà. Tôi cũng sẽ chỉ ra rằng bà còn bao gồm cả những yếu tố thuộc về
truyền thống Nhật Bản nữa.” [147, 12] Tuy nhiên, những yếu tố của shoujo manga
chỉ được bàn đến trong cơng trình này ở khía cạnh chủ đề (theme), xoay quanh các
vấn đề liên quan đến giới nữ như gia đình, tình dục nữ, giới tính… Tác giả chưa đi
sâu vào những khía cạnh khác của shoujo manga, nhất là về mặt thủ pháp. Bên cạnh
đó, tác giả cũng chưa đặt shoujo manga trong trường thẩm mĩ kawaii để thấy được
sự chi phối của thẩm mĩ này đối với sáng tác của Y. Banana.

18

Tháng 01 năm 2006, cơng trình của Heung Kak Lam Jimmy, khoa Nhật Bản
học trường Đại học Hồng Kông Nghiên cứu so sánh những chủ đề chính trong
những tác phẩm của Y. Banana giai đoạn đầu: Tugumi, N.P và Amrita đã cung cấp
một hướng nghiên cứu mới về chủ đề trong tác phẩm của tiểu thuyết gia Nhật Bản
đương đại Y. Banana – người được biết đến qua việc viết về sự sống và cái chết.
“Cái nhìn đặc biệt của bà ấy đối với sự sống và cái chết, kết hợp với lối viết đặc
trưng, riêng biệt, khiến cho tên tuổi của Banana không chỉ nổi tiếng ở Nhật Bản mà
còn hơn 30 đất nước trên thế giới” [140, 10]. Luận văn đã chỉ ra rằng ba chủ đề cốt
lõi là bệnh tật bẩm sinh, loạn luân và những điều huyền bí đã dẫn đến những cái
chết dữ dội của các nhân vật.
Cũng trong năm 2006, một nghiên cứu của Connies Wang Hongyu, khoa Nhật
Bản học Trường Đại học quốc gia Singapore đã bàn về Các yếu tố kì ảo, các kiểu
gia đình đặc biệt và sức mạnh nữ tính trong việc chữa lành trong tiểu thuyết của Y.
Banana đã chỉ ra rằng, những sáng tác của Y. Banana đã phản ánh một kiểu sống
mới của thế hệ trẻ ở Nhật. Y. Banana thể hiện sự quan tâm của mình đối với những
con người gặp những vấn đề rắc rối trong cuộc sống vì họ gần như bị tàn phá bởi
những mất mát ngẫu nhiên, bệnh tật, gia đình gặp tai ương. Nhưng điều mà cô quan
tâm hơn nữa lại là sự tin tưởng vào khả năng tái hòa nhập xã hội, sau khi bị xa lánh
hoặc chấn thương tinh thần. Y. Banana đã có cách xử trí những điều ấy bằng một
bàn tay ánh sáng đặc biệt. Nhiều tác phẩm của cô là sự pha trộn giữa những điều
huyền bí và những điều có thật. Có thể xảy ra những hiện tượng kì lạ, siêu nhiên
như cái chết khơng - tự - nhiên: giấc mơ, mất trí với những cấu trúc gia đình độc
đáo, những mối quan hệ kì lạ và những hiện tượng siêu nhiên. Nhân vật chính sẽ
gặp phải những biến cố như trầm cảm, bị xa lánh... và tự tái tạo bản thân.
Ngày 17 tháng 3 năm 2007, tại Trung tâm Việt - Nhật, Đại học Ngoại
thương, 91 Chùa Láng, Hà Nội, buổi Tọa đàm mang tên Thế giới của H. Murakami
và Y. Banana do Nhà xuất bản Nhã Nam và Đại sứ quán Nhật Bản tổ chức với sự
tham gia của 15 bài tham luận từ các nhà nghiên cứu, dịch giả có uy tín trong nước

như Phan Nhật Chiêu, Cao Việt Dũng, Trần Tiễn Cao Đăng, Phan Quý Bích, Phạm

19


Xuân Nguyên, Nguyễn Chí Hoan… và một nhà văn đại diện của Nhật. Nội dung hội
thảo xoay quanh sáu tác phẩm: Rừng Na Uy, Biên niên kí chim vặn dây cót, Phía
nam biên giới phía tây mặt trời, Kitchen, N.P, Tugumi. Trong đó, sáng tác của Y.
Banana được nhắc đến qua bài tham luận của Nguyễn Chí Hoan với tựa đề: “Ca
ngợi khoảnh khắc”. Bài viết chủ yếu chỉ ra một đặc điểm trong cách kể chuyện của
Y. Banana là quan tâm đến từng khoảnh khắc mà nhân vật trải qua, “không phải
việc kể lại những câu chuyện - dù kì thú, lạ lùng hay buồn đau - mà chủ yếu để kể
về việc những câu chuyện như thế đã được cảm nhận như thế nào. Thậm chí, lối
thuật sự này đôi khi gần tới điều mà chủ nghĩa kinh nghiệm coi “thực tại chỉ là một
bó cảm giác” [161]. Hội thảo này đã tạo ra một cái nhìn mới trong việc nhìn nhận
sáng tác của hai nhà văn Nhật này tại Việt Nam.
Ngày 05 tháng 01 năm 2008, trong chuyến thăm Nhật Bản qua lời mời của
Trung tâm Giao lưu văn hóa Nhật Bản tại Việt Nam Japan Foundation, phóng viên
báo Thanh niên đã có dịp phỏng vấn nhà văn Takahashi Genichiro, nhà văn đương
đại đồng thời là Giáo sư khoa Quốc tế, Đại học Meiji, Nhật Bản. Ông đã đề cập đến
tác gia Y. Banana trong phần trả lời phỏng vấn. Ơng nói về sự đồng cảm của mình
khi đọc M. Haruki và Y. Banana. Ơng có nói đến phản ứng phê phán của công
chúng đối với thế hệ nhà văn của ông (cùng với M. Haruki, Y. Banana...) vì cho
rằng quá lai Mĩ, quá đồng cảm với chủ nghĩa tư bản, văn chương không đẹp như
trước đây, cho rằng thế hệ nhà văn này đã đoạn tuyệt với những nhà văn duy mĩ của
Nhật Bản, ít học hỏi và thiếu quý trọng nền văn học trước đó. Tuy nhiên, ông cũng
thẳng thắn bày tỏ quan điểm: “[...] Từ thập niên 1980, văn học Nhật Bản khơng cịn
loại văn học nào gọi là chính thống hay khơng chính thống. Ai tự nghĩ điều gì thì cứ
viết ra, tiểu thuyết xuất hiện một cách tự do. Một tình trạng hồn tồn tự do cho đến
ngày nay. Tơi là một trong những nhà văn của thế hệ này và tôi nghĩ mình đã làm

tốt” [173]. Phát biểu của nhà văn Takahashi Genichiro thú vị ở chỗ với tư cách là
một người có cùng “tình thế” và cùng thế hệ như Y. Banana, ông muốn kết nối văn
học đại chúng với những sự thể nghiệm giá trị thẩm mỹ tinh hoa trong một nỗ lực
đổi mới văn chương đương đại, bởi họ hồn tồn “được” tự do sáng tạo và cịn

20