luận án tiến sĩ nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều nguyễn (1802 1945) (decorative art on nguyen dynasty’s imperial palace vestments (1802 1945))

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH

VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM
----------------------------------------------------------------------

Vũ Huyền Trang

NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN ÁO LỄ PHỤC
CUNG ĐÌNH TRIỀU NGUYỄN (1802-1945)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT

Hà Nội – 2021


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH
VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM
----------------------------------------------------------------------

Vũ Huyền Trang

NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN ÁO LỄ PHỤC
CUNG ĐÌNH TRIỀU NGUYỄN (1802-1945)
Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử Mỹ thuật
Mã số: 9210101

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS.TS Đồn Thị Tình

Hà Nội - 2021


i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan bản luận án tiến sĩ Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục
cung đình triều Nguyễn (1802 - 1945) là cơng trình nghiên cứu do tôi thực hiện.
Các số liệu kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa công bố.

Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.
Hà Nội, ngày 25 tháng 03 năm
2021
Tác giả luận án

Vũ Huyền Trang


ii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN..............................................................................................i
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT........................................................................iv
MỞ ĐẦU.......................................................................................................... 1
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN
VÀ KHÁI QUÁT NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN ÁO LỄ PHỤC
CUNG ĐÌNH TRIỀU NGUYỄN (1802 - 1945).............................................9
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu.................................................................9

1.1.1. Các cơng trình nghiên cứu liên quan tới vấn đề lý luận về lễ phục cung
đình triều Nguyễn dưới góc độ lịch sử, văn hóa............................................... 9
1.1.2. Các cơng trình nghiên cứu liên quan đến nghệ thuật trang trí trên áo lễ
phục cung đình triều Nguyễn dưới góc độ mỹ thuật.......................................16
1.2. Cơ sở lý luận............................................................................................ 23
1.2.1. Các khái niệm liên quan đến đề tài luận án...........................................23
1.2.2. Lý thuyết nghiên cứu.............................................................................31
1.3. Khái quát về nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn
39
1.3.1. Sự hình thành nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn
39
1.3.2. Khái quát lễ phục cung đình triều Nguyễn............................................46
Tiểu kết............................................................................................................54
Chương 2 NHẬN DIỆN NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN ÁO LỄ
PHỤC CUNG ĐÌNH TRIỀU NGUYỄN (1802 - 1945).............................. 57
2.1. Mật độ trang trí.........................................................................................57
2.1.1. Áo đại triều phục...................................................................................58
2.1.2. Áo thường triều phục.............................................................................66
2.1.3. Áo lễ phục Nam Giao của vua triều Nguyễn.........................................69
2.2. Hình tượng trang trí..................................................................................72
2.2.1. Hình tượng tứ linh.................................................................................72
2.2.2. Hình tượng tam sơn thủy ba trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn .. 86
2.2.3. Một số hình tượng hoa văn khác........................................................... 88
2.3. Màu sắc.................................................................................................... 91
2.4. Chất liệu và kỹ thuật thể hiện...................................................................98


iii

2.4.1. Chất liệu................................................................................................ 98

2.4.2. Kỹ thuật trang trí................................................................................. 101
Tiểu kết..........................................................................................................104
Chương 3 ĐẶC ĐIỂM VÀ GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN
ÁO LỄ PHỤC CUNG ĐÌNH TRIỀU NGUYỄN (1802 - 1945)...............106
3.1. Đặc điểm nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn . 106
3.1.1. Bố cục trang trí trên lễ phục cung đình triều Nguyễn.........................107
3.1.2. Hình tượng trang trí, biểu tượng của những ước vọng........................111
3.1.3. Màu sắc là biểu tượng của sự vận hành vũ trụ....................................113
3.1.4. Yếu tố tam giáo trong nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều
Nguyễn.......................................................................................................... 115
3.2. Giá trị nghệ thuật....................................................................................119
3.2.1. Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn, một mảnh
ghép hoàn hảo tạo nên diện mạo của mỹ thuật cung đình triều Nguyễn.......119
3.2.2. Vị trí của nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn
trong hệ thống nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình Việt Nam......122
3.2.3. Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn tạo nên tính
khác biệt trong sự phát triển của nền mỹ thuật cổ.........................................125
3.3. Giá trị lịch sử, văn hóa........................................................................... 129
3.3.1. Giá trị lịch sử.......................................................................................129
3.3.2. Giá trị văn hóa.....................................................................................134
Tiểu kết..........................................................................................................145
KẾT LUẬN.................................................................................................. 147
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CƠNG BỐ LIÊN
QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN................................................................161
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 162
PHỤ LỤC.....................................................................................................173


iv

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
Chữ viết đầy đủ

Chữ viết tắt

Bulletin des Amis du Vieux Hue

B.A.V.H

( Những người bạn cố đô Huế)
Bảo tàng mỹ thuật cung đình Huế

BTH

Bảo tàng lịch sử

BTLS

Đồ dệt

ĐD

Đại học Quốc gia Hà Nội

ĐHQGHN

Minh họa

MH

Mã số kiểm kê

MSKK

Nghiên cứu sinh

NCS

Nhà xuất bản

Nxb

Phó giáo sư Tiến sĩ

PGS. TS

Phụ lục

PL

Thành phố Hồ Chí Minh

Tp HCM

Trang

Tr

Xã hội và Nhân văn

XH&NV


1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Trong tiến trình hình thành và phát triển nền mỹ thuật Việt Nam,
lịch sử đã ghi nhận “Huế, một cơng trình vĩ đại” [49]. Gần 400 năm (15981945), Huế đã từng là thủ phủ của 9 đời chúa Nguyễn và kinh đô của 13 đời
vua triều Nguyễn với những cơng trình lịch sử: kiến trúc, lăng tẩm, hội họa,
điêu khắc, âm nhạc, sân khấu...đã cho thấy sự đồng bộ về hệ thống trang trí,
mang giá trị to lớn về giá trị văn hóa nghệ thuật. Góp phần tạo nên diện mạo
của văn hóa nghệ thuật triều Nguyễn ấy phải nói đến vai trị của nghệ thuật
trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn (1802 - 1945) được biểu đạt ở
cả hai mặt nội dung và hình thức.
Có thể khẳng định, nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình là một
trong những loại hình mỹ thuật ứng dụng chuyên biệt, do con người sáng tạo
ra không những phục vụ cho nhu cầu về cái đẹp, mà còn phản ánh một phần
tư dung về thế giới quan, nhân sinh quan, đặc quyền hưởng dụng mang tính
đế vương, danh phận của con người ở mỗi một triều đại đương thời. Nghiên
cứu nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn là đi tìm lại
những tinh hoa, giá trị tinh thần, giá trị thẩm mỹ qua những yếu tố nghệ thuật
tạo hình của bố cục, đường nét, hình tượng, hoa văn - họa tiết trang trí, màu
sắc và sự tài nghệ của người thợ thủ công truyền thống Việt Nam...
1.2. Lễ phục cung đình triều Nguyễn (1802 - 1945) cho tới nay còn lưu
giữ được khá nhiều nguồn sử liệu, tư liệu hình ảnh, những di vật lễ phục cung
đình đặc biệt là áo lễ phục như áo đại triều nghi: (Hoàng bào, Mãng bào, Giao
bào, Hoa bào); áo thường triều (Long bào, Giao lĩnh gắn bổ tử); áo tế lễ (Nam
Giao) của vua và quan đại thần... Đó là những tác phẩm nghệ thuật của người
xưa với sự kết hợp tinh tế của nghệ thuật trang trí và kỹ thuật may, thêu, dệt đã

tạo lên một không gian giàu biểu cảm, mang đậm dấu ấn của mỹ thuật cung


2

đình triều Nguyễn.
1.3. Từ đầu thế kỉ XX đến nay, việc nghiên cứu, nhìn nhận giá trị thẩm
mỹ và giải mã những biểu tượng trang trí trong mỹ thuật truyền thống đang là
vấn đề được quan tâm. Đã có nhiều cơng trình của các nhà nghiên cứu về mỹ
thuật thời Nguyễn, ở những góc độ như lịch sử mỹ thuật, khảo cổ học, văn
hóa học, dân tộc, sân khấu điện ảnh, kiến trúc, trang phục. Tuy nhiên, các
cơng trình này khơng đi sâu nghiên cứu về nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục
cung đình triều Nguyễn. Đặc biệt là nghiên cứu nghệ thuật học dưới góc độ
nghệ thuật học để nêu lên giá trị thẩm mỹ, tính tạo hình, kỹ thuật tạo hình của
đồ án hoa văn trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn. Khoảng trống này,
cũng chính là hướng đi mới mà đề tài luận án muốn thực hiện.
Trong phạm vi giới hạn của đề tài luận án Nghệ thuật trang trí trên áo lễ
phục cung đình triều Nguyễn (1802 -1945), dưới góc độ của mỹ thuật học, kết
hợp với góc độ lịch sử, nghiên cứu sinh (NCS) với mong muốn làm rõ các giá trị
nghệ thuật, văn hóa, lịch sử thơng qua các tài liệu, nghiên cứu điền dã… để tìm
kiếm, nhận diện, đánh giá sâu về các yếu tố học thuật, giá trị đặc trưng và tính
thẩm mỹ của nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn.

2.

Mục đích nghiên cứu

2.1. Mục đích tổng quát
Mục đích chính của luận án là nhận diện, phân tích, chứng minh, đánh
giá được đặc điểm, vai trị, giá trị của nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung

đình triều Nguyễn (1802 -1945) trên hai mặt nội dung và hình thức biểu hiện
trên đồ án trang trí.
2.2. Mục đích cụ thể
Qua các tư liệu sách, hình ảnh, hiện vật cịn lưu giữ, từ đó tổng hợp, phân
tích tìm ra luận điểm, khái niệm nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình
triều Nguyễn. Đưa ra được bối cảnh lịch sử liên quan đến sự hình thành nghệ


3

thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn (1802 - 1945).
Nghiên cứu nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn
qua hai mặt nội dung và hình thức biểu hiện. Để nhận diện nét đặc trưng riêng
biệt trong tạo hình trang trí trên đó, so sánh với tạo hình trang trí truyền thống và
tạo hình trang trí trên áo lễ phục cung đình nhà Minh, Thanh (Trung Quốc).
Chứng minh vị trí nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều
Nguyễn (1802-1945) có mối tổng hịa trong hệ thống trang phục cung đình Việt
Nam. Bước đầu nhận diện đặc điểm có sự kế thừa các giá trị mỹ thuật truyền
thống, phát huy tính thẩm mỹ và tiếp nhận một số phương thức thể hiện mới.
Phản ánh về sự đóng góp nhất định của triều đình nhà Nguyễn vào tiến trình phát
triển mỹ thuật dân tộc trong dịng chảy lịch sử văn hóa Việt Nam.

3.

Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu
Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn qua biểu
hiện về nội dung và hình thức trang trí trên Hồng bào, Long bào, áo tế lễ
Nam Giao của các vua triều Nguyễn; Mãng bào, Hoa bào, Giao bào, áo

thường triều của các quan đại thần triều đình Nguyễn hiện đang được bảo tồn.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Về khơng gian: Nghiên cứu nghệ thuật trang trí trên 18 áo lễ phục cung đình
triều Nguyễn được bảo tồn tại hai bảo tàng: Bảo tàng lịch sử quốc gia Hồ Chí Minh
và bảo tàng cổ vật cung đình Huế. Do đặc trưng riêng, luận án mở rộng nghiên cứu
áo lễ phục cung đình triều Nguyễn qua một số các nhà sưu tầm cổ vật, nhà nghiên
cứu về Huế và qua các cơng trình nghiên cứu trong nước, ngồi nước.

Về thời gian: Các áo lễ phục cung đình triều Nguyễn trong giai đoạn
1802 - 1945 để nhận diện đặc điểm, vị trí riêng của trang trí mỹ thuật cung
đình triều Nguyễn khi chưa có sự ảnh hưởng của phương Tây.


4

4. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu
4.1. Câu hỏi nghiên cứu
Nghiên cứu nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn
(1802 - 1945) là đi tìm tính thống nhất, nét đặc trưng tạo hình trang trí trên
mỗi loại áo lễ phục thông qua mối tương quan của hoàn cảnh lịch sử, xã hội.
Trong mỗi giai đoạn lịch sử, mỗi triều đại lại có những bối cảnh, tư tưởng và
thể chế riêng. Xét từ nội dung nghiên cứu của đề tài luận án, các câu hỏi được
đặt ra như sau:
- Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn (1802 1945) có những đặc điểm gì (?)
- Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn (1802 1945) có vị trí như thế nào trong dịng chảy nghệ thuật trang trí lễ phục cung
đình Việt Nam nói chung và mặt tư tưởng thẩm mỹ, văn hóa, lịch sử nói riêng
(?)
4.2. Giả thuyết nghiên cứu
Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn đã phản ánh
biểu tượng của một chế độ quân chủ phong kiến tập quyền, lấy Nho giáo làm

gốc cai trị đất nước với ngôn ngữ tạo hình trang trí chính là hình tượng, màu
sắc mang yếu tố linh thiêng kết hợp với chất liệu và kỹ thuật thể hiện cầu kỳ
như thêu bọc mép, dệt cài bơng, tạo khối nổi, đắp, khảm vàng, bạc, đá q trên
lễ phục đã đóng góp một phần diện mạo đa sắc màu trong nền mỹ thuật nước
nhà.
Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn, ra đời, hình
thành và phát triển từ sự kế thừa về tạo hình trang trí, phong cách nghệ thuật của
các thời kỳ trước và có tính tư tưởng, quan điểm thẩm mỹ riêng của triều đình
Nguyễn. Đó là những tư tưởng thẩm mỹ của vua quan triều Nguyễn đã tạo nên
sự uy nghiêm, quyền lực và có chứa đựng yếu tố linh thiêng. Phản ánh


5

quan niệm thẩm mỹ của người Việt, cũng như đạo lý văn hóa dân tộc trong hệ
tư tưởng của tam giáo (Phật - Nho - Lão).
5. Phương pháp nghiên cứu
Việc nhìn nhận lại hệ thống các vấn đề trang phục cung đình nhà
Nguyễn nói chung, nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn
nói riêng là một cứ liệu khoa học vơ cùng có ý nghĩa đối với việc bảo tồn,
phát huy và tôn vinh giá trị nghệ thuật cung đình Việt Nam hịa chung với bản
sắc truyền thống dân tộc. Đối với đề tài luận án Nghệ thuật trang trí trên áo
lễ phục cung đình triều Nguyễn dưới góc độ lý luận và lịch sử mỹ thuật,
NCS đã sử dụng một số các phương pháp nghiên cứu như sau:
5.1. Phương pháp chứng thực lịch sử và so sánh chứng thực lịch sử
Là hai phương pháp hữu hiệu và phù hợp với đối tượng và phạm vi
nghiên cứu của đề tài luận án. Trong đó, phương pháp chứng thực lịch sử
đóng vai trị giúp cho NCS có thể nhìn nhận về nguồn gốc và quá trình hình
thành của nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn (1802 1945), mơi trường và khơng gian sử dụng trong bối cảnh lịch sử đương thời.
Nhìn nhận về tính biểu tượng của hoa văn họa tiết trang trí trên áo lễ phục

trong khơng gian văn hóa mỹ thuật cung đình, với tư tưởng trị quốc lấy Nho
giáo làm quốc giáo. Đối chiếu với các mơ típ, hình tượng trang trí trên áo lễ
phục, để thấy được sự hịa nhập của các kiểu thức tạo hình trang trí mang biểu
tượng của tam giáo (Phật - Nho - Lão). Mặt khác, thơng qua các hoa văn trang
trí, kiểu thức tạo hình, phong cách biểu hiện trên áo lễ phục để thấy được vị
trí, uy quyền của người mặc áo lễ phục. Phương pháp so sánh chứng thực lịch
sử là phương pháp thơng qua phân tích so sánh đối chiếu lịch sử, đưa ra được
những giả thuyết về sự ra đời của nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục triều
Nguyễn, xây dựng tính tiếp biến văn hóa trong đề tài luận án.


6

5.2. Phương pháp nghiên cứu điền dã
Vận dụng các kiến thức chuyên ngành để khai thác, điều tra, ghi chép, đo
đạc, phác thảo bản rập và những mẫu hình trang trí trên áo lễ phục cung đình
triều Nguyễn (1802- 1945). Bên cạnh đó, để nghiên cứu nghệ thuật trang trí trên
áo lễ phục cung đình triều Nguyễn, có thể thu thập tài liệu một cách trực tiếp,
thông qua phỏng vấn một số nhà nghiên cứu về mỹ thuật Huế; nghệ nhân thêu,
dệt cung đình. Qua đó, xây dựng tư duy phân tích, tổng hợp tài liệu.

5.3. Phương pháp tổng hợp - thống kê tài liệu, hình ảnh nghệ thuật
trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn
Là phương pháp tổng hợp những vấn đề nghiên cứu, phân tích tạo hình
trang trí trên các áo lễ phục. Tổng hợp những giá trị nghệ thuật, giá trị văn hóa
và lịch sử qua các đồ án biểu tượng hoa văn của nghệ thuật trang trí trên áo lễ
phục cung đình triều Nguyễn (1802 - 1945) trong hệ thống lễ phục cung đình
Việt Nam. Bổ sung nguồn tư liệu cho sự phát triển chung của nền mỹ thuật
dân tộc. Với phương pháp này có thể thuận lợi cho NCS phân tích về nội
dung, hình thức của nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều

Nguyễn (1802-1945) được dễ dàng hơn.
6.

Kết quả và đóng góp của luận án

6.1. Về lý luận khoa học
Nghiên cứu Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục triều Nguyễn (1802 1945) ở góc độ lý luận và lịch sử mỹ thuật, là tiền đề cho một quá trình giải
quyết các luận cứ mang tính khoa học. NCS có thể xây dựng được hướng
triển khai của đề tài luận án. Từ đó đưa ra các vấn đề nghiên cứu, xây dựng
trên cơ sở lý thuyết và thực tiễn cho nội dung của đề tài.
Luận án hướng tới cách tiếp cận các giá trị truyền thống trong quá trình
giao lưu và tiếp biến văn hóa. Vận dụng phương pháp luận để đưa ra các giá
trị văn hóa, nghệ thuật của người Việt dưới triều đại phong kiến cuối cùng của


7

Việt Nam. Những nguyên tắc và phương pháp nghiên cứu này sẽ mở rộng ra
các thời kỳ của các triều đại khác nhưng vẫn giữ nguyên cơ sở giá trị biện
chứng của nó.
Đề tài bổ khuyết cho những nghiên cứu sâu vào nghệ thuật trang trí trên
áo lễ phục triều Nguyễn, phản ánh rõ diện mạo nền mỹ thuật cung đình triều
Nguyễn qua tạo hình trang trí, kiểu thức, mơ típ... được sắp đặt từng loại trên
áo lễ phục.
Đưa ra những luận điểm mới, thông qua các dấu ấn nghệ thuật trang trí
tạo hình biểu tượng hoa văn trên áo lễ phục, hàm chứa ý nghĩa về văn hóa dân
tộc. Phản ánh hệ tư tưởng của chế độ nhà nước phong kiến trung ương tập
quyền, lấy tư tưởng Nho giáo làm gốc cai trị đất nước.
Đánh giá, giải mã biểu tượng mỹ thuật truyền thống là một điều hết sức
cần thiết, trong xu thế phát triển của đời sống văn hóa hiện đại trong thời kỳ

hội nhập mang tính tồn cầu. Việc nghiên cứu nghệ thuật trang trí trên áo lễ
phục cung đình triều Nguyễn ở Huế đã là mục tiêu, cấp thiết đối với mỗi một
ngành nghệ thuật.
Hệ thống được các hình tượng hoa văn trang trí trên áo lễ phục cung
đình triều Nguyễn, xác định được địa vị, phẩm bậc của người được mặc thông
qua các đồ án hoa văn. Luận án đóng góp một phần vào nguồn tài liệu tham
khảo về mỹ thuật truyền thống nói chung, ngành mỹ thuật ứng dụng thiết kế
thời trang - trang phục hiện đại nói riêng.
Tìm ra đặc trưng trong phong cách nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục
cung đình triều Nguyễn giai đoạn 1802 - 1945 qua các yếu tố tạo hình: màu
sắc, chất liệu và kỹ thuật thể hiện. Khẳng định hiệu quả thẩm mỹ trong việc
phối kết hợp về nghệ thuật tạo hình trong bố cục đồ án, chủ đề biểu tượng...
6.2. Về thực tiễn
Xác định giá trị nghệ thuật của hệ thống trang trí trên áo lễ phục cung


8

đình triều Nguyễn (1802 - 1945).
Xác định vai trị của đồ án trang trí đối với việc hình thành nên diện
mạo áo lễ phục cung đình triều Nguyễn.
Đề tài góp thêm vào những luận điểm, luận cứ khoa học trong nghệ
thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn, nhằm phát huy các giá
trị di sản văn hóa dân tộc giai đoạn (1802 - 1945), mỹ thuật Việt Nam nói
chung và Huế nói riêng.
Là cơ sở cho cơng tác bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể của quần
thể di sản cố đơ Huế.
Góp phần vào việc kế thừa và phát huy giá trị nghệ thuật trang trí trên
áo lễ phục cung đình triều Nguyễn trong các cơng trình nghiên cứu, cũng như
ứng dụng vào lễ phục, thực hành tín ngưỡng tâm linh của người Việt. Đề cao

phát triển làng nghề truyền thống và giá trị văn hóa phi vật thể của dân tộc
trong xu hướng thời trang hiện đại.
Vận dụng nghiên cứu, đào tạo, giảng dạy chuyên ngành, liên ngành, có
liên quan đến nghệ thuật trang trí trên bề mặt vải, để bảo tồn và phát huy
những giá trị sản phẩm mỹ thuật ứng dụng.
7. Bố cục của luận án
Ngoài phần Mở đầu (08 trang), Kết luận (03 trang), Tài liệu tham khảo
(10 trang) và Phụ lục (138 trang), nội dung của luận án gồm 3 chương.
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát nghệ
thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn (1802 - 1945) (47 trang).

Chương 2: Nhận diện nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình
triều Nguyễn (1802 - 1945) (49 trang).
Chương 3: Đặc điểm và giá trị nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung
đình triều Nguyễn (1802 - 1945) (41 trang).


9

Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ
KHÁI QUÁT NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN ÁO LỄ PHỤC CUNG
ĐÌNH TRIỀU NGUYỄN (1802 - 1945)
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Từ đầu thế kỉ XX đến nay, việc nghiên cứu, nhìn nhận giá trị thẩm mỹ và
giải mã những biểu tượng trang trí trong mỹ thuật truyền thống đang là vấn đề
được quan tâm. Đã có nhiều nguồn tài liệu phong phú tổng quan về mỹ thuật thời
Nguyễn, được nghiên cứu ở nhiều góc độ như lịch sử, mỹ thuật học, khảo cổ
học, văn hóa học, sân khấu điện ảnh. Tuy nhiên, việc nghiên cứu nghệ thuật
trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn, dưới góc độ lịch sử mỹ thuật

học lại đang là một vấn đề mới và ít đề cập đến. Trong phần tổng quan tình hình
nghiên cứu NCS tiếp cận nghiên cứu dưới các góc độ lịch sử, văn hóa học, mỹ
thuật học với phương pháp nghiên cứu điền dã, thu thập - tổng hợp, thống kê tài
liệu hình ảnh những bộ lễ phục cung đình triều Nguyễn đang được lưu giữ tại các
viện bảo tàng và một số nhà sưu tầm đồ cổ trong nước.

1.1.1. Các cơng trình nghiên cứu liên quan tới vấn đề lý luận về lễ
phục cung đình triều Nguyễn dưới góc độ lịch sử, văn hóa
Nghiên cứu lễ phục cung đình triều Nguyễn (1802 - 1945) có lẽ không phải
là đề tài xa lạ đối với nhiều nhà nghiên cứu bởi nó mang lại giá trị thực tiễn về một
phần lịch sử văn hóa Việt Nam. Nên đã được các nhà nghiên cứu quan tâm từ rất
sớm đồng thời phân định thành hai giai đoạn trước và sau năm 1945. Giai đoạn
trước năm 1945, triều Nguyễn (1802 - 1945), “triều đại sau cùng của chế độ phong
kiến Việt Nam” [114] đã xây dựng rất nhiều bộ sử liệu tiêu biểu Khâm định Đại
Nam hội điển sự lệ, Đại Nam thực lục chính biên, Đại Nam thực lục Tiền biên, Đại
Nam nhất thống chí, Đồng Khánh Khải Định chính yếu... Tất cả bộ sử trên đều được
các sử gia của Nội các triều Nguyễn, cơ quan Quốc sử quán triều Nguyễn ghi chép


10

rất kỹ càng. Cũng như thông sử Việt Nam từ các thời kỳ trước, triều đình Nguyễn
rất chú tâm với hai vấn đề lớn đó là lịch sử hoạt động và điển pháp, quy chuẩn của
chính quyền cai trị. Thơng qua sử liệu triều Nguyễn và tập san dưới triều Nguyễn,
mọi thông tin đã được mở ra và làm cơ sở lý luận cho đề tài luận án trên nhiều
phương diện về tình hình văn hóa, kinh tế, chính trị, bối cảnh xã hội dưới triều
Nguyễn. Ở giai đoạn sau năm 1945, việc nhìn nhận đánh giá triều Nguyễn đã được
nhiều học giả, nhà nghiên cứu quan tâm và nhìn nhận với nhiều góc nhìn khác nhau.
Bên cạnh những thơng tin trái chiều thì vẫn có những sự quan tâm đặc biệt về lễ
phục cung đình triều Nguyễn như trong một hội thảo tổ chức năm 1992, với chủ đề

Những vấn đề văn hóa xã hội thời Nguyễn, do Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, bảo
tàng lịch sử Việt Nam thành phố Hồ Chí Minh, hội sử học thành phố Hồ Chí Minh
phối hợp tổ chức tại thành phố Hồ Chí Minh; bài viết “Về áo vua triều Nguyễn hiện
trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử thành phố Hồ Chí Minh” của tác giả Hồng Anh
Tuấn đã đưa ra bàn luận về hai chiếc áo của vua triều Nguyễn đang được lưu giữ tại
bảo tàng lịch sử Việt Nam, thành phố Hồ Chí Minh. Bài viết đưa ra những thông tin
số liệu về hai áo lễ phục và những nhận xét về việc nhìn nhận giá trị lịch sử, văn
hóa, nghệ thuật của lễ phục cung đình triều Nguyễn nói chung, hai áo lễ phục của
vua triều Nguyễn nói riêng. Qua bài viết của tác giả, đề tài có thêm thông tin về áo
lễ phục của các vua triều Nguyễn. Đây cũng là tư liệu thiết thực giúp cho việc tiếp
cận các đối tượng nghiên cứu với hiện vật gốc. Năm 1994, tác giả Ngô Đức Thịnh
trong cuốn Trang phục cổ truyền các dân tộc Việt Nam cũng đưa ra gần 20 trang
viết về trang phục triều đình Nguyễn.

Năm 1993, bộ sách sử Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ của Nội các
triều Nguyễn được biên tập và xuất bản gồm 15 cuốn, là một cơng trình đồ sộ về
sử liệu và thư tịch cổ dưới thời Nguyễn. Đặc biệt trọng tập 6, quyển 69 - 95 có
thể nhận thấy triều Nguyễn rất coi trọng các lễ và hoạt động tổ chức nghi lễ.
Trong đó triều Nguyễn chia ra làm hai lễ chính (lễ triều hội và lễ tự hưởng),


11

mọi nghi thức trong nghi lễ đều được quy định rất rõ ràng bao gồm cả áo mũ
trong các nghi lễ. Quyển 78 - 79, đã ghi lại những quy định về trang phục mặc
trong các ngày lễ của vua, quan khi hội triều.
Bên cạnh đó, cuốn sử liệu Đời sống cung đình triều Nguyễn [12] của
Tơn Thất Bình, một nhà Huế học đương đại cũng có đề cập tới đời sống trong
cung đình rất cụ thể từ khơng gian Tử Cấm thành cho đến các ngày lễ, hoạt
động nghi lễ của cung đình triều Nguyễn. Với mục đích chính của đề tài luận

án, nguồn sử liệu này vô cùng quý giá và là căn cứ khoa học, xác thực nhất để
NCS có những tổng hợp, đánh giá. Đó cũng là cơ sở cho việc định hướng
nghiên cứu của đề tài luận án.
Năm 2002, bộ sử liệu Đại Nam thực lục của Quốc sử quán triều
Nguyễn cũng đã được phiên dịch bởi Tổ phiên dịch của Viện sử học. Bộ sử
liệu được coi là lớn nhất và quan trọng nhất dưới triều Nguyễn với 88 năm
biên soạn bắt đầu từ năm Minh Mạng thứ hai (1821) cho đến năm Duy Tân
thứ ba (1909). Bộ sách gồm 10 tập, được chia thành hai phần Tiền biên và
Chính biên. Trong đó phần Tiền biên ghi chép về sự nghiệp của 9 đời chúa
Nguyễn và phần Chính biên được chia thành các kỷ, mỗi kỷ một đời vua
tương ứng. Bộ sử liệu viết về tồn bộ lịch sử trị vì của gần 200 năm các chúa
Nguyễn ở đàng trong và gần 100 năm triều Nguyễn. Sử liệu đã cung cấp
thông tin về thời gian, điển chế trang phục trong từng nghi lễ.
Năm 2003, cuốn Các triều đại Việt Nam [32] của tác giả Quỳnh Cư - Đỗ Đức
Hùng được xuất bản. Tác giả đã tiếp cận lịch sử qua một cách nhìn mới, khác với
các cuốn thơng sử của thời trước đó. Với một lịch trình phát triển từ sự kế nhiệm
của các vua chúa ở thời kỳ Hùng Vương đến thời Bảo Đại triều Nguyễn. Những
thơng tin dưới góc độ lịch sử về giai đoạn thời kỳ đầu của triều đại phong kiến cho
đến triều Nguyễn được tác giả tập trung 46 trang để viết về triều Nguyễn. Bắt đầu từ
sự kiện vua Gia Long xưng đế ở điện Thái Hòa, đề ra các quy định về lễ thiết


12

triều và lễ thường triều cho đến thời kỳ vua Minh Mạng - một vị vua tinh thâm
nho học, mở ra Quốc sử quán để biên soạn lịch sử triều Nguyễn đầu tiên. Từ đó
NCS có cái nhìn bao qt và hình dung được rõ hơn về tình hình xã hội, chính trị
ở triều đình Nguyễn (1802-1945), xác định được sự thừa kế cũng như biến đổi
của triều Nguyễn so với các triều đại khác. Tác phẩm đem lại cái nhìn bao quát
hơn về niên đại cũng như lịch đại của các triều đại phong kiến Việt Nam.

Năm 2003, cuốn tạp chí Huế di sản và cuộc sống, bài viết “Phục chế trang
phục cung đình triều Nguyễn” [8] in trên trang số 113 - 120 của tác giả Trịnh
Bách. Bài viết cùng với hiện vật trưng bày của tác giả đã cho ta thấy sự nhiệt
huyết trong việc bảo tồn và phát huy di sản có giá trị văn hóa, nghệ thuật rất
đáng trân trọng. Những hiện vật được công bố cũng là cơng trình nghiên cứu
mang ý nghĩa thiết thực trong việc lưu giữ những giá trị lịch sử của ơng cha ta để
lại. Cơng trình là một trong những minh chứng giúp cho đề tài tham khảo, quy
nạp và hệ thống hoá tư liệu, triển khai thuận lợi việc nghiên cứu đề tài luận án
trên cơ sở tìm ra giá trị nghệ thuật trang trí trên trên áo lễ phục cung lễ phục cung
đình triều Nguyễn. Những sản phẩm của ơng, những năm gần đây cịn được triển
lãm ở nhiều nơi trong đó có bảo tàng Cổ vật cung đình Huế và giới thiệu tại hội
thảo quốc tế về di sản văn hố cung đình thời Nguyễn, nghiên cứu, bảo tồn và
phát huy di sản giá trị, được đăng tin trên trang 267 - 283 với tiêu đề “Phục chế
trang phục và từ cung đình triều Nguyễn”.
Năm 2006, Trang phục Việt Nam - Vietnamese costumes through the ages
[95] của Đồn Thị Tình là cơng trình nghiên cứu về lịch sử trang phục Việt Nam
với nguồn tư liệu được sưu tập rất công phu và phong phú, đặc biệt là tư liệu
hình ảnh, khả năng mơ tả và phân tích hệ thống rất thuyết phục của tác giả. Qua
nghiên cứu, tác giả đã cung cấp lịch sử trang phục Việt Nam qua từng thời kỳ
lịch sử từ thời kỳ Hùng Vương, thời Ngô - Đinh - Tiền Lê, thời Lý, thời Trần,
giai đoạn nhà Hồ, thời Lê - Mạc - Trịnh - Nguyễn - Tây Sơn đến thời


13

Nguyễn - Pháp thuộc, miêu tả hình dáng, màu sắc, chất liệu của trang phục từng
thời kỳ. Cơng trình là một nguồn tư liệu quý trong việc tiếp cận trang phục truyền
thống, cũng như tiếp cận những giá trị tinh thần, giá trị văn hóa, giá trị thẩm mỹ của
mỗi thời kỳ. Tác giả đã đề cập đến trang phục thời Nguyễn ở hai góc nhìn trang
phục cung đình và trang phục dân gian. Cơng trình đã gợi mở cho NCS hướng

nghiên cứu và tiếp cận các mẫu hình trang trí trên trang phục thời Nguyễn.
Năm 2007, Cuốn Chuyên đề đồ dệt [62] của Bảo tàng cổ vật cung đình Huế
đưa ra rất nhiều thơng tin, hình ảnh q giá và có giá trị về trang phục triều đình nhà
Nguyễn, đó là những bộ trang phục đang được lưu giữ của bảo tàng. Trong mỗi một
bài viết, tác giả đưa ra một loại trang phục và đi vào khảo tả về các loại trang phục
đó từ hình dáng, chất liệu, màu sắc và các hoạ tiết, hoa văn trên trang phục. Ví như
bài viết “Áo Tế Giao vua Nguyễn ở bảo tàng mỹ thuật cung đình Huế” của tác giả
Trần Đại Dũng; bài “Áo thường triều thời Nguyễn tại bảo tàng mỹ thuật cung đình
Huế” của tác giả Nguyễn Văn Tưởng; hay bài viết “Y phục đại triều của võ quan
thời Nguyễn” của hai tác giả Bảo Vân - Quý Mẫn, thơng qua các bài viết NCS có
thể thu thập được các dữ liệu về hình tượng, hoa văn hoạ tiết của một số loại trang
phục đang được lưu giữ tại bảo tàng cổ vật cung đình Huế, từ đó đối chiếu với sử
liệu để triển khai, thu thập, hệ thống hoá các dữ liệu, xác định hướng phạm vi
nghiên cứu của đề tài luận án. Cùng năm 2007, công trình Trang phục triều Lê
Trịnh [122] của tác giả Trịnh Quang Vũ đã đưa ra những thông tin, tư liệu, hình ảnh
phỏng dựng về trang phục triều đình dưới thời Lê từ Lê sơ, Lê Trung Hưng và chúa
Trịnh. Hướng tiếp cận của tác giả thông qua những thực chứng lịch sử như áo đại lễ
của vua Lê Thần Tông (hiện được trưng bày ở bảo tàng lịch sử), một số áo được tìm
thấy ở vườn đào Hà Nội… tất cả những điều đó đã làm cơ sở cho NCS đối sánh với
trang phục triều đại nhà Nguyễn để tìm ra những điểm tương đồng, điểm dị biệt
trong cách thức tạo hình trang trí của hai thời kỳ. Từ đó tìm ra tính mới, tính tiếp
biến mỹ thuật truyền thống.


14

Năm 2008, bài viết “Trang phục vua chúa thời Nguyễn một nét độc đáo”

[83] của Trần Đức Anh Sơn đã đưa ra các tư liệu hình ảnh về lễ phục triều
Nguyễn và mơ tả kiểu dáng trang phục, hình thức trang trí và chất liệu của

mỗi bộ trang phục. Tuy nhiên bài viết chỉ đưa ra những vấn đề cơ bản, nói
chung về trang phục vua chúa thời Nguyễn chứ chưa đi sâu vào vấn đề khảo
tả hay giá trị văn hoá của các bộ lễ phục triều Nguyễn.
Năm 2010, một lần nữa tác giả Đồn Thị Tình với cơng trình nghiên cứu

Trang phục Thăng Long Hà Nội [96] đã đưa ra những thông tin về lịch sử
trang phục Việt Nam qua các thời kỳ Lý, Trần, Lê Mạc, Trịnh, Nguyễn, Pháp
thuộc cho đến thời kỳ cận hiện đại. Thông qua cái nhìn lịch đại đối chiếu với
niên đại, tác giả với hơn 500 trang vừa nghiên cứu, vừa minh họa bằng hình
ảnh phỏng dựng, đã cho thấy một thế giới trang phục người Việt, trình độ
thẩm mỹ, đời sống vật chất, và tinh thần của Thăng long - Hà Nội qua từng
thời kỳ. Tác giả ngoài cung cấp các yếu tố về trang phục, qua cơng trình
nghiên cứu cịn đặc biệt thấy được sự phát triển về kỹ thuật (phát triển làng
nghề), giá trị của các hoa văn họa tiết trên trang phục qua các thời kỳ.
Năm 2013, cuốn Đại lễ phục Việt Nam thời Nguyễn (1802 - 1945) [82]
của Trần Đình Sơn một nhà nghiên cứu, sưu tầm cổ vật thời Nguyễn đã mang
lại một không gian triều đình xưa tái hiện trong cuốn sách bằng những hình vẽ
của một vị họa sĩ dưới triều Nguyễn (Nguyễn Văn Nhân) về lễ phục cung đình
triều đình Nguyễn. Đây là một cơng trình vơ cùng giá trị giúp cho NCS nhìn
nhận trực quan về hình mẫu của đồ án hoa văn trang trí.
Ngay sau đó, năm 2014, trong cơng trình Ngàn năm áo mũ - Lịch sử trang
phục Việt Nam giai đoạn 1009 - 1945 [36] của Trần Quang Đức, đã thể hiện một
góc nhìn lịch sử, tư tưởng của các triều đại thơng qua hình ảnh trang phục của các
thời kỳ. Tác giả đã làm rõ những nét tương đồng và sự khác biệt về hệ tư tưởng, văn
hóa, lối sống của người Việt với Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản bằng


15

phương pháp nghiên cứu mang tính đối sánh qua lễ phục cung đình và trang

phục nhân dân, từ đó cho người đọc hiểu hơn về điểm chung, sự khác biệt
giữa lễ phục cung đình Việt với các nước nói trên. Đây là một sản phẩm mang
giá trị lịch sử văn hóa của tác giả đóng góp một phần cho việc tìm hiểu về lịch
sử Việt Nam trên diện thơng tin đa chiều từ q trình “lăn lộn, tìm tịi tư liệu ở
các thư viện trong và ngoài nước, nhất là tư liệu gốc chứ Hán của Trung Quốc
để có được những nguồn tài liệu quý giá và chính xác” [36].
Cùng với cách tiếp cận lịch sử cuốn Các triều đại Việt Nam [32] của tác
giả Quỳnh Cư - Đỗ Đức Hùng, năm 2015, cơng trình Gần 400 năm vua chúa
triều Nguyễn [85] của tác giả Lưỡng Kim Thành ra đời. Tuy nhiên, cơng trình
chỉ tiếp cận trong phạm vi thời vua, chúa triều Nguyễn. Các sự kiện, hoạt
động, chính trị xã hội xuyên suốt dưới 9 đời chúa và 13 đời vua triều Nguyễn
theo chuỗi sự kiện lớn.
Năm 2016, trong hội thảo khoa học Di sản văn hóa cung đình thời
Nguyễn
- nghiên cứu bảo tồn và phát huy giá trị, tác giả Trương Quốc Bình với bài “Bảo
tồn những giá trị đặc sắc của Cố đô Huế - đỉnh cao của kho tàng di sản văn hóa

triều Nguyễn ở Việt Nam” [18] đã đưa ra thông tin tổng hợp về văn hóa triều
Nguyễn cũng như vai trị của văn hóa Nguyễn đối với lịch sử phát triển Việt
Nam. Sự phát triển đó phải kể đến Cố đơ Huế - khu di sản văn hóa thế giới
đầu tiên của Việt Nam được UNESCO cơng nhận. Đây cũng chính là thơng
tin quan trọng, khẳng định việc bảo tồn và “nghiên cứu xác định những giá trị
văn hóa cung đình đặc sắc tại Huế để đưa vào danh sách di sản văn hóa quốc
gia và quốc tế” [18, Tr.153].
Bên cạnh những cuốn sử liệu về tình hình lịch sử, văn hóa triều Nguyễn,
năm 2016, cơng trình Kinh tế xã hội Việt Nam dưới các vua triều Nguyễn [3] của
tác giả Nguyễn Thế Anh được xuất bản với cách tiếp cận mới về mặt tình hình
kinh tế xã hội dưới triều Nguyễn, cơng trình đưa ra những thông tin về các

16

ngành nghề dưới thời Nguyễn bao gồm giao thương buôn bán về mặt tơ lụa
của nước mình với các nước phương Tây và Trung Quốc. Cũng trong năm
2016, tác phẩm Kinh thành Huế đầu thế kỷ XIX qua hồi ức của Michel Đức
Chaigneau (bản dịch) [42] của tác giả Lê Đức Quang - Trần Đình Hằng đã
cho NCS thấy một góc nhìn mới, một cái nhìn bao qt về đất nước An Nam
của một học giả Pháp. Trong đó học giả người Pháp có nhận định Kinh thành
Huế là tâm điểm của vấn đề tiếp xúc văn hoá và giao lưu văn hố Đơng - Tây.
Đây cũng là một điểm gợi mở cho nội dung trong đề tài luận án, để NCS xác
định hướng tiếp cận khách thể nghiên cứu và lý thuyết nghiên cứu.
1.1.2. Các cơng trình nghiên cứu liên quan đến nghệ thuật trang trí
trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn dưới góc độ mỹ thuật
Nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung đình triều Nguyễn ở mỗi loại áo đều
mang những yếu tố mỹ thuật. Trên nền tảng về kết cấu phom dáng, màu, chất liệu
vải. Các đồ án hoa văn họa tiết, dưới bàn tay khéo léo, tư duy thẩm mỹ, óc sáng tạo
của người thợ thêu đã tạo nên một bức tranh đầy màu sắc, cho thị giác cảm nhận sự
sống động của từng nét, mảng, khối của bố cục. Từ hiệu quả của hình thức, qua
nghệ thuật trang trí các đồ án hoa văn, màu sắc cịn ẩn chứa tính biểu tượng về giá
trị lịch sử văn hóa của dân tộc, cũng như một phần tư tưởng văn hóa của triều đại.
Để giải mã những biểu tượng trang trí trong mỹ thuật truyền thống của dân tộc nói
chung và Huế nói riêng, đã và đang là vấn đề được quan tâm nghiên cứu. Riêng
phần hoa văn được trang trí trên lễ phục cũng mang những yếu tố biểu tượng đặc
trưng cả về tâm linh và trách nhiệm thực tế được quy chuẩn hóa trong hệ thống
quyền lực của triều đình. Để làm sáng tỏ nghệ thuật trang trí trên áo lễ phục cung
đình triều Nguyễn, đề tài đã tiếp cận theo hai giai đoạn: giai đoạn trước năm 1945
và sau năm 1945 với hướng tiếp cận một số cơng trình về nghệ thuật tạo hình truyền
thống, để thấy được tính xun suốt trong mạch nguồn thẩm mỹ dân tộc và hướng
tiếp cận trực tiếp khảo sát

17

những gì có liên quan đến mỹ thuật Huế.
Giai đoạn trước năm 1945, tiêu biểu là các bài viết đề cập đến mỹ thuật
Huế trên các tập san Những người bạn cố đô Huế (B.A.V.H) được phát hành
dưới thời Nguyễn. Đặc biệt đã có rất nhiều những bài viết khảo tả tỉ mỉ cùng
với nguồn tư liệu hình ảnh về lễ phục cung đình Huế qua các bức hoạ của hoạ
sĩ triều Nguyễn. Như Những người bạn cố đô Huế - 1915, Tập 2, bài viết
“Những họa tiết của nghệ thuật trang trí ở Huế, Con rồng” của tác giả P.
Albrecht đã đưa những nghiên cứu về tạo hình con rồng triều Nguyễn. Tác giả
đưa ra nghiên cứu với các bố cục tạo hình rồng ở các góc nhìn, đề tài khác
nhau như rồng đơn (góc nghiêng và góc chính diện), lưỡng long tranh châu,
lưỡng long chầu nguyệt, sự biến thể của rồng từ thiên nhiên (mây, hồi văn,
cành cây) và giao long. Qua đó khi so sánh với một số các tư liệu khác có thể
nhận thấy hình tượng rồng triều Nguyễn có những đặc điểm chung về đề tài,
tạo hình trang trí. Tất cả những chủ đề về rồng dưới góc nhìn của tác giả rất
hữu ích cho việc nghiên cứu đề tài luận án của NCS. Hay trong bài viết “Lễ tế
giao” của Công sứ R. Orband đã đưa ra những cơ sở về lễ tế Nam Giao và đặc
biệt là phần hình minh hoạ trang phục lễ Tế Giao. Với nguồn thơng tin hình
ảnh sử liệu giúp NCS trong việc tiếp cận và đối chiếu với áo lễ Tế Nam Giao
trong bảo tàng mỹ thuật Huế và bảo tàng lịch sử Hồ Chí Minh.
Tập 6 trong tạp chí Những người bạn cố đơ Huế, tác giả L. Cadière đã viết
tặng “những người bạn yêu cố đô Huế” về Mỹ thuật Huế. Trong đó tác giả có
đưa ra lời bàn “Về mỹ thuật Huế, người An Nam chẳng bao giờ đưa ra những dự
kiến to lớn. Những cung điện nguy nga, những đền thờ đồ sộ vẫn nằm ngoài
ý niệm của họ và cũng nằm ngoài những phương tiện họ có. Nhưng những ngơi
chùa nhỏ, những ngơi nhà thấp tối của họ lại được trang trí rất công phu” [6, Tr.
8]. Tác giả đã đưa ra một nhận định về đặc trưng trong mỹ thuật Nguyễn đó
chính là nghệ thuật trang trí “những đường nóc khuyết, trụ cột, lối ra vào, bình

18

phong dày đặc những kiểu thức trang trí với màu sắc rực rỡ đôi khi cũng loè
loẹt, nhưng rất hài hồ với màu sắc phong cảnh, với sức chói chang của ánh
nắng” [6, Tr. 8]. Tất cả các hình mẫu trang trí đều được “chế tạo theo mẫu
thước”. Một số hình tượng tiêu biểu về mỹ thuật Huế như “mẫu rồng mềm
mại, mẫu hồi văn vươn lên thì lại kẹt mu quy quả trịn, cây trái thì dáng dấp
cổ truyền, hình dáng quy ước” [6, Tr. 10]. Qua cái nhìn của tác giả, có thể
thấy sự tỉ mỉ, trau chuốt về đường nét, mảng miếng, và cách phối màu công
phu của người xưa để tạo nên sự hài hoà với cảnh quan và môi truờng xung
quanh được biểu hiện trong nghệ thuật trang trí của triều đình Nguyễn.
Sau năm 1945, mỹ thuật Huế đã được quan tâm nhiều hơn bởi những
giá trị nghệ thuật mà nhà Nguyễn đã đem lại cho nên mỹ thuật Việt Nam. Có
nhiều các cơng trình nghiên cứu về mỹ thuật Huế của một số nhà nghiên cứu
mỹ thuật Huế tiêu biểu như tác giả Trần Lâm Biền, Chu Quang Trứ, Nguyễn
Hữu Thông, Trần Đức Anh Sơn… các góc độ nhìn nhận từ hội hoạ, đồ hoạ,
nội thất, kiến trúc, trang trí chạm khắc; tất cả những cơng trình đều cho người
nghiên cứu những cái nhìn rõ nét hơn về mỹ thuật cung đình triều Nguyễn tại
Huế. Đó là những dấu ấn riêng trong mạch chung về tạo hình trang trí truyền
thống. Tạo hình trang trí được thể hiện qua các yếu tố màu sắc, các mơ típ,
hình tượng, kiểu thức trang trí.
Năm 1979, tác giả Trần Lâm Biền với bài viết nghiên cứu “Mỹ thuật
Nguyễn, những cái riêng” [20] đăng trên tạp chí Nghiên cứu nghệ thuật. Đây
được coi là cơng trình nghiên cứu đầu tiên về mỹ thuật Huế sau hơn ba mươi
năm kháng chiến cách mạng, nước Việt Nam hoàn toàn độc lập. Bài viết với cái
nhìn khách quan về những thành tựu nghệ thuật dưới triều Nguyễn mang lại.
Năm 2000, cuốn Văn hoá mỹ thuật Huế [110] của tác giả Chu Quang Trứ,
đây là một cơng trình nghiên cứu văn hố Huế thơng qua góc nhìn mỹ thuật.

Cuốn sách đi từ những nhận định, tổng quan chung về mỹ thuật Huế cho


19

đến những cơng trình nghệ thuật Huế như kiến trúc cung đình, lăng tẩm, chùa;
“những chiếc vạc đồng trong Đại Nội”; những tác phẩm hội hoạ, tranh tường,
tranh kính. Tác giả đã đưa ra những bảng thống kê về hoa văn trong từng nội
dung nghiên cứu.
Năm 2001, cuốn Trang trí trong mỹ thuật truyền thống của người Việt
[22] của tác giả Trần Lâm Biền, đã khẳng định “Nghiên cứu hoa văn - họa tiết
truyền thống cũng là tìm về với bản sắc văn hóa của một quốc gia và thấy được
tính xuyên suốt, đa dạng trong sự thống nhất của lịch sử, văn hóa Việt Nam”

[22, Tr. 5]. Trong cơng trình nghiên cứu, tác giả đã đưa ra những thơng tin về
hình tượng những con linh vật như rồng, phượng, lân, rùa…cùng với các chủ
đề trang trí được chạm khắc trên các khu di tích với chất liệu chính là đá, gỗ.
Tác giả cũng đã nhấn mạnh đến giá trị nghệ thuật mang tính biểu trưng, biểu
đạt của người xưa khi đưa vào các hình tượng trang trí đó vào các cơng trình
mang tính tâm linh. Bên cạnh đó, cuốn Mỹ thuật Huế nhìn từ góc độ ý nghĩa,
giá trị biểu tượng của tác giả Nguyễn Hữu Thông cũng đã đưa ra khái niệm
biểu tượng, phân loại các đề tài hình tượng hoa văn Huế trên các cơng trình
kiến trúc tiêu biểu dưới triều Nguyễn và giải mã ý nghĩ biểu tượng về các hình
tượng trang trí đó. Cơng trình là chứng cứ khoa học hữu ích nhất đối với
những nhà nghiên cứu về mỹ thuật Huế.
Năm 2003, tác giả Trần Lâm Biền đã cho ra đời cơng trình Cuốn Một con
đường tiếp cận lịch sử [23] với những phân tích về các yếu tố tạo hình truyền
thống qua đề tài trang trí từ các thời kỳ Lý, Trần, Lê, Nguyễn. Đây là một cơng
trình nghiên cứu mỹ thuật truyền thống mang tính xun suốt và có giá trị lịch
sử, văn hóa, nghệ thuật. Đặc biệt tác giả cịn nhận định tất cả những tạo hình

trang trí qua các thời kỳ được đưa vào các khu di tích tâm linh là “lời nhắn nhủ
từ quá khứ” [23, Tr. 213] mà tác giả đã phải đi tìm trên “những cuộc đi trườn dài
theo năm tháng” [23, Tr. 7] của mình. Đó là cái nhìn khoa học thực