Luận văn phân lập vi khuẩn escherrichia coli gây tiêu chảy ở lợn con trước, sau cai sữa tại hà nam và xác định một số yếu tố độc lực của vi khuẩn phân lập được

B

GIÁO D C VÀ ðÀO T O

TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P HÀ N I
-----------

ð

-----------

TH THU HI N

PHÂN L P VI KHU N ESCHERICHIA COLI GÂY TIÊU
CH Y

L N CON TRƯ C, SAU CAI S A T I HÀ NAM

VÀ XÁC ð NH M T S

Y UT

ð C L C C A VI

KHU N PHÂN L P ðƯ C

LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P

Chuyên ngành : Thú y
Mã s

: 60.62.50

Ngư i hư ng d n khoa h c: PGS.TS CÙ H U PHÚ
PGS.TS NGUY N H U NAM

HÀ N I – 2011


L I CAM ðOAN

Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên c u c a riêng tơi. Các s
li u, k t qu nêu trong lu n văn là trung th c và chưa t ng ñư c ai cơng b
trong b t kì cơng trình nào khác.
Tơi xin cam đoan r ng các thơng tin trích d n trong lu n văn ñ u ñã
ñư c ch rõ ngu n g c.

Hà Nam, ngày

tháng

năm 2011

Tác gi lu n văn

ð Th Thu Hi n

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

i

L I C M ƠN

Tôi xin chân thành c m ơn s giúp đ c a các th y cơ giáo trong
khoa Thú y và Vi n ñào t o sau ñ i h c – trư ng ð i h c Nơng nghi p
Hà N i đã truy n t i nh ng ki n th c b ích cho tơi trong su t q trình
h c t p.
ð hồn thành lu n văn này, tơi ln nh n ñư c s hư ng d n t n
tình, trách nhi m c a PGS.TS. Cù H u Phú, PGS.TS. Nguy n H u Nam
và t p th cán b B môn Vi trùng –Vi n thú y Qu c gia, xin đư c bày
t lịng c m ơn chân thành nh t.
ð ng th i, tôi xin c m ơn lãnh ñ o Chi c c Qu n lý Ch t lư ng
Nông Lâm s n và Th y s n, Chi c c Thú y Hà Nam, cùng b n bè, ñ ng
nghi p, thú y viên cơ s , các h chăn ni ln t o đi u ki n thu n l i
nh t cho tôi, ñ c bi t tôi r t bi t ơn gia đình đã ln t o đi u ki n và giúp đ
tơi trong su t q trình th c hi n lu n văn này.

Hà Nam, ngày

tháng

năm 2011

Tác gi lu n văn

ð Th Thu Hi n

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

ii

M CL C
L i cam ñoan

i

L i c m ơn

ii

M cl c

iii

Danh m c các ch vi t t t

vi

Danh m c b ng

vii

Danh m c bi u đ

viii

1

M

ð U

1.1.

Tính c p thi t c a ñ tài

1

1.2

M c tiêu nghiên c u

2

1.3

Ý nghĩa khoa h c và th c ti n c a ñ tài

3

2.

T NG QUAN TÀI LI U

4

2.1

M t s hi u bi t chung v h i ch ng tiêu ch y

4

2.2

M t s nghiên c u v vi khu n E.coli gây b nh tiêu ch y

2.3

Tình hình nghiên c u trong và ngồi nư c v vai trò c a vi
khu n E.coli trong h i ch ng tiêu ch y

3.

1

15
25

ð I TƯ NG, NGUYÊN LI U, N I DUNG VÀ PHƯƠNG
PHÁP NGHIÊN C U

28

3.1

N i dung nghiên c u

28

3.2

ð i tư ng, ñ a ñi m và th i gian nghiên c u

28

3.3

Nguyên li u dùng trong nghiên c u

29

3.4

Phương pháp nghiên c u

29

4.

K T QU VÀ TH O LU N

40

4.1

K t qu nghiên c u m t s ñ c ñi m d ch t h i ch ng tiêu ch y
l n con trư c và sau cai s a t i t nh Hà Nam

4.1.1

Tình hình chăn ni l n t i Hà Nam m t s năm g n ñây

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

40
40

iii


4.1.2

T l l n con trư c và sau cai s a m c và t vong do tiêu ch y
theo ñ a ñi m

4.1.3

Hà Nam

41

T l l n con trư c và sau cai s a m c và t vong do tiêu ch y
theo mùa v t i m t s huy n c a t nh Hà Nam

4.1.4

44

Phương th c chăn nuôi nh hư ng t i t l l n con trư c và sau

cai s a m c tiêu ch y t i m t s huy n c a t nh Hà Nam.

4.1.5

T l l n con trư c và sau cai s a m c và t vong do tiêu ch y
theo ki u chu ng nuôi t i m t s huy n c a t nh Hà Nam

4.1.6

53

K t qu nghiên c u xác đ nh vai trị c a vi khu n E.coli trong h i
ch ng tiêu ch y

4.2.1

l n con trư c và sau cai s a

56

K t qu phân l p vi khu n E.coli t các m u phân l n con tiêu
ch y t i t nh Hà Nam

4.2.2

56

K t qu giám ñ nh ñ c tính sinh h c c a các ch ng vi khu n
E.coli phân l p ñư c

4.2.3

51

T l l n con trư c và sau cai s a m c và t vong do tiêu ch y
theo l a tu i t i m t s huy n c a t nh Hà Nam

4.2

48

59

K t qu xác ñ nh serotype kháng nguyên O c a các ch ng vi
khu n E.coli phân l p ñư c

60

3.2.4. K t qu xác ñ nh các y u t gây b nh c a các ch ng vi khu n
E.coli phân l p ñư c
4.2.5

63

K t qu ki m tra ñ c l c c a m t s ch ng vi khu n E.coli trên
chu t b ch

4.2.6

66

K t qu xác ñ nh kh năng m n c m v i kháng sinh c a các
67

ch ng vi khu n E.coli phân l p ñư c
4.3

K t qu th nghi m phác ñ ñi u tr b nh tiêu ch y

l n con

5.

K T LU N VÀ ð NGH

73

5.1

K t lu n

73

5.2

ð ngh

74

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

70

iv


TÀI LI U THAM KH O
PH L C

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

75
85

v


DANH M C CÁC CH

VI T T T

AEEC

: Adhenicia Enteropathogenic Escherichia coli

BHI

: Brain-heart infusion

cs

: C ng s

CPU

: Colinial Forming Unit

ED

: Endema disease

EDP

: Endema disease pathogenic

EHEC

: Entero haemarrhagic

EMB

: Eosin Methylene Blue Agar

EPEC

: Enteropathogenic Escherichia coli

ETEC

: Enterotoxigenic Escherichia coli

HEM

: Heamolysin

KN

: Kháng nguyên

LT

: Heat-Lable toxin

NXB

: Nhà xu t b n

PCR

: Polymerase Chain Reaction

RR

: Relative Risk

SLT

: Shiga-like toxin

SLT1

: Shiga-like toxin 1

SLT2

: Shiga-like toxin 2

ST (a,b)

: Heat- STable toxin (a,b)

ST1

: Heat- STable 1

Stx2e

: Shiga toxin 2e

tr

: trang

TSI

: Triple Sugar Iron

TT

: Th tr ng

VP

: Voges Pros Kauer

VT2e

: Verotoxin 2e

VTEC

: Verotoxigenic Escherichia coli

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

vi


DANH M C B NG
STT

Tên b ng

Trang

4.1

Tình hình phát tri n ñàn l n t i Hà Nam giai ño n 2006 - 2010

4.2

40

T l l n con m c tiêu ch y và t vong do tiêu ch y theo ñ a
41

ñi m
4.3

So sánh nguy cơ m c tiêu ch y

l n theo ñ a ñi m

43

4.4

T l l n con m c và t vong do tiêu ch y theo mùa v

45

4.5

So sánh nguy cơ l n m c tiêu ch y gi a các mùa

47

4.6

T l l n con tiêu ch y và t vong do tiêu ch y theo phương th c

chăn nuôi

48

4.7

So sánh nguy cơ l n tiêu ch y theo phương th c chăn nuôi

50

4.8

T l l n con m c và t vong do tiêu ch y theo ki u chu ng nuôi

52

4.9

T l l n con m c và t vong do tiêu ch y theo l a tu i

54

4.10

K t qu phân l p vi khu n E.coli t các m u phân l n con tiêu
ch y (n=165)

4.11

56

K t qu giám đ nh đ c tính sinh h c c a các ch ng vi khu n
E.coli phân l p ñư c

4.12

59

K t qu xác ñ nh serotype kháng nguyên O c a các ch ng vi
khu n E.coli phân l p ñư c

4.13

T l các ch ng vi khu n E.coli mang các gen

61
quy

ñ nh sinh t ng h p các y u t gây b nh
4.14

K t qu ki m tra ñ c l c c a m t s ch ng vi khu n E.coli trên
chu t b ch

4.15

64

66

K t qu xác đ nh tính m n c m v i kháng sinh c a các ch ng vi
khu n E.coli phân l p ñư c

4.16

68

K t qu th c nghi m phác ñ ñi u tr b nh tiêu ch y cho l n con

71

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

vii


DANH M C BI U ð

STT

Tên bi u ñ

Trang

4.1

So sánh t l l n con m c và t vong do tiêu ch y theo ñ a ñi m

43

4.2

So sánh t l l n con m c và t vong do tiêu ch y theo mùa v

46

4.3

So sánh t l l n con m c và t vong do tiêu ch y theo phương
th c chăn nuôi

4.4

50

So sánh t l l n con m c và t vong do tiêu ch y theo ki u
chu ng nuôi

52

4.5

So sánh t l l n m c và t vong do tiêu ch y theo l a tu i

55

4.6

T l phân l p vi khu n E.coli theo các huy n

57

4.7

T l serotype kháng nguyên O c a các ch ng vi khu n E.coli
phân l p ñư c

4.8

62

T l các ch ng vi khu n E.coli mang các gen quy ñ nh sinh
t ng h p các y u t gây b nh

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

65

viii


1. M

ð U

1.1. Tính c p thi t c a ñ tài
Trong nh ng năm g n ñây, ngành nông nghi p đang kh ng đ nh vai trị
đóng góp h t s c quan tr ng vào s tăng trư ng chung c a ñ t nư c. Ngành
chăn ni, đ c bi t là chăn ni l n ñã tr thành m t ngành s n xu t chính,
chi m t tr ng cao trong cơ c u kinh t nông nghi p. Chăn nuôi l n không ch

d ng l i

t p quán s n xu t ñơn thu n, mà ngày càng ñư c ngư i chăn ni

chú ý đ u tư, áp d ng ti n b khoa h c vào s n xu t ñ nâng cao năng su t,
ch t lư ng. ð n nay, các s n ph m t chăn nuôi l n khơng nh ng đáp ng
đư c nhu c u tiêu dùng n i đ a mà cịn đư c xu t kh u ra th trư ng th gi i.
T i t nh Hà Nam, chăn nuôi l n cũng mang nh ng ñ c ñi m chung như
v y. Chăn nuôi l n t i t nh có lúc tăng lúc gi m, nhưng cũng đang t ng bư c
phát tri n theo hư ng chăn nuôi trang tr i t p trung và theo hư ng s n xu t
hàng hoá, g n v i an tồn d ch b nh đư c t nh đ c bi t quan tâm.
Song song v i s phát tri n chăn ni thì tình hình d ch b nh cũng
ñang di n bi n h t s c ph c t p, hàng năm làm ch t nhi u ñ u l n c a t nh.
Theo báo cáo d ch t c a Chi c c Thú y năm 2009 tồn t nh có 11 702 con l n
b

m trong đó 1208 con ch t; năm 2010 có 10 655 con l n b

m và 1127

con ch t gây thi t h i l n v kinh t , hay g p và ph bi n là h i ch ng tiêu
ch y

l n con dư i 2 tháng tu i.
ðã có nhi u cơng trình nghiên c u c a nhi u tác gi trong và ngoài

nư c t p trung nghiên c u v h i ch ng tiêu ch y c a l n con và h u h t ñ u
ñi ñ n nh n xét chung: tiêu ch y là m t h i ch ng b nh lý do nhi u nguyên
nhân liên quan ñ n v n ñ thu c v dinh dư ng, chăm sóc, th i ti t, khí
h u,…liên quan đ n s

có m t c a m t s

virus, vi khu n, ký sinh

trùng…trong đó có y u t là nguyên nhân nguyên phát, có y u t là nguyên
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

1


nhân th phát. (Khoo teng huat, 1995; Trương Quang và cs, 2005,…Và khi
nghiên c u v các lo i vi khu n gây tiêu ch y

l n con các tác gi ñã xác

ñ nh ñư c bao g m: Escherichia coli (E.coli), Salmonella spp, Clostridium
perfringerns,…trong đó vi khu n E.coli ñư c ñánh giá là nguyên nhân gây
b nh ph bi n và quan tr ng nh t.
Khi l n m c b nh tiêu ch y do E.coli, n u khơng đư c phát hi n s m và
đi u tr k p th i thì t l ch t r t cao. Ngoài gây ch t, tiêu ch y còn làm cho l n
con còi c c, ch m l n, tiêu t n th c ăn, ti n thu c ñi u tr và nh ng con ñã m c
b nh v sau thư ng cho s n ph m ch t lư ng th p, thư ng b lo i th i.
Vi c s d ng kháng sinh ñư c coi là m t trong nh ng bi n pháp có
hi u qu đ phịng và ñi u tr b nh tiêu ch y cho gia súc nói chung và cho l n
con nói riêng. Nhưng trong nh ng năm g n ñây vi c dùng các kháng sinh
khơng đư c hư ng d n và qu n lý ch t ch , ph n l n ph thu c vào s ch
quan c a ngư i bán thu c và s d ng tuỳ ti n c a ngư i chăn ni, d n đ n
tình tr ng kháng thu c c a vi khu n, hi u qu đi u tr b nh khơng cao, th m
chí m t s thu c khơng cịn tác d ng.

Vì v y, đ có cơ s khoa h c cho vi c nghiên c u, xây d ng bi n pháp
phịng và tr b nh có hi u qu , nh m h n ch nh ng thi t h i do vi khu n
E.coli gây ra cho l n con, chúng tôi ti n hành nghiên c u ñ tài: “Phân l p vi
khu n Escherichia coli gây tiêu ch y

l n con trư c sau cai s a t i Hà

Nam và xác ñ nh m t s y u t ñ c l c c a vi khu n phân l p ñư c”
1.2 M c tiêu nghiên c u
- Xác ñ nh m t s ñ c ñi m d ch t h i ch ng tiêu ch y

l n con trư c

và sau cai s a t i m t s huy n thu c t nh Hà Nam.
- Xác ñ nh vai trò gây b nh c a vi khu n E.coli trong h i ch ng tiêu
ch y

l n con trư c và sau cai s a.
- Xây d ng và ñ xu t phác ñ ñi u tr b nh tiêu ch y

l n con ñ t

hi u qu cao.
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

2


1.3 Ý nghĩa khoa h c và th c ti n c a ñ tài
- ð tài ñã ch ng minh vai trò c a vi khu n E.coli trong h i ch ng tiêu

ch y

l n con trư c và sau cai s a t i t nh Hà Nam.
- K t qu nghiên c u c a ñ tài s là cơ s khoa h c ph c v cho các

nghiên c u ti p theo, ñ ng th i đóng góp thêm tư li u tham kh o cho nghiên
c u và gi ng d y, cho cán b thú y cơ s và ngư i chăn ni.
- K t qu nghiên c u phác đ đi u tr b nh tiêu ch y

l n con có hi u

qu cao s giúp cho thú y cơ s , ngư i chăn ni trong phịng tr b nh, góp
ph n gi m thi t h i và tăng thu nh p trong chăn nuôi l n.

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

3


2. T NG QUAN TÀI LI U
2.1 M t s hi u bi t chung v h i ch ng tiêu ch y
2.1.1 Khái ni m v h i ch ng tiêu ch y
H i ch ng tiêu ch y là h i ch ng b nh lý

ñư ng tiêu hóa, con v t đi

a nhanh, nhi u l n trong ngày, phân có nhi u nư c do r i lo n ch c năng
tiêu hóa, ru t tăng cư ng co bóp và ti t d ch (Ph m Ng c Th ch, 1996).
Tuỳ theo ñ c ñi m, tính ch t, di n bi n b nh, ho c loài gia súc mà h i
ch ng tiêu ch y ñư c g i b ng tên khác nhau như b nh l n con a phân tr ng

x y ra

l n con theo m , hay bê nghé a phân tr ng,… còn

gia súc sau cai

s a là ch ng khó tiêu, ch ng r i lo n tiêu hoá, ho c h i ch ng r i lo n tiêu
hoá... N u xét v nguyên nhân chính gây b nh thì có m t s b nh như
Colibacillosis do vi khu n E. coli gây ra, b nh phó thương hàn l n do vi
khu n Samonella choleraesuis gây ra, b nh viêm d dày ru t truy n nhi m
(TGE) do Coronavirus gây ra,…
Song v i b t kỳ cách g i nào thì tiêu ch y ln đư c đánh giá là h i
ch ng ph bi n trong các b nh c a ñư ng tiêu hóa, x y ra

m i lúc, m i nơi

(Archie.H, 2000) v i các tri u ch ng chung là: a ch y, m t nư c và ch t ñi n
gi i, suy ki t d n ñ n có th ch t.
2.1.2 M t s nguyên nhân gây tiêu ch y

l n

Theo Lê Minh Chí (1995), Ph m Ng c Th ch (1996), tiêu ch y là m t
hi n tư ng b nh lý có liên quan ñ n nhi u y u t , có y u t là nguyên nhân
tiên phát, có y u t là nguyên nhân th phát. Vì v y, vi c phân bi t r ch ròi
gi a các nguyên nhân gây tiêu ch y là r t khó khăn .
Ph m S Lăng (2009) cho r ng tiêu ch y

l n là bi u hi n lâm sàng

c a nhi u tác nhân gây b nh khác nhau như virus, vi khu n, ký sinh trùng,
th i ti t, mơi trư ng ngo i c nh, đ c t .
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

4


2.1.2.1 Do môi trư ng ngo i c nh
Môi trư ng ngo i c nh là m t trong 3 y u t cơ b n gây b nh d ch, m i
quan h gi a Cơ th - M m b nh - Môi trư ng là nguyên nhân c a s khơng
n đ nh s c kho , ñưa ñ n phát sinh b nh (Nguy n Như Thanh, 2001).
Môi trư ng ngo i c nh bao g m các y u t : nhi t ñ , m đ , các đi u
ki n v chăm sóc nuôi dư ng, v sinh chu ng tr i, s di chuy n, th c ăn,
nư c u ng…
Khi gia súc b nhi m l nh kéo dài s làm gi m ph n

ng mi n

d ch, gi m tác d ng th c bào, làm cho gia súc d b nhi m khu n gây
b nh (H Văn Nam và cs, 1997).
Kh u ph n ăn cho v t ni khơng thích h p, tr ng thái th c ăn không
t t, th c ăn kém ch t lư ng như m c, th i và nhi m các t p ch t, các vi sinh
v t có h i d d n ñ n r i lo n tiêu hoá kèm theo viêm ru t, a ch y

gia súc

(Tr nh Văn Th nh, 1985a; H Văn Nam, 1997 ).
Khi g p ñi u ki n ngo i c nh khơng thu n l i, thay đ i đ t ng t v
th c ăn, th i ti t, v n chuy n… làm gi m s c ñ kháng c a con v t, vi khu n
thư ng tr c s tăng ñ ñ c và gây b nh (Bùi Quý Huy, 2003).

Như v y nguyên nhân môi trư ng ngo i c nh gây b nh tiêu ch y khơng
mang tính đ c hi u mà mang tính t ng h p: L nh và m gây r i lo n h th ng
đi u hồ trao ñ i nhi t c a cơ th l n, d n đ n r i lo n q trình trao ñ i ch t,
làm gi m s c ñ kháng c a cơ th , t đó các m m b nh trong đư ng tiêu hố
có cơ h i tăng cư ng ñ c l c và gây b nh.
2.1.2.2 Nguyên nhân do vi sinh v t
Vi sinh v t bao g m các lo i virus, vi khu n, n m m c... chúng v a là
nguyên nhân tiên phát, cũng v a là nguyên nhân th phát gây tiêu ch y.
* Tiêu ch y do vi khu n
Trong đư ng tiêu hố c a gia súc có h vi khu n g i là h vi khu n
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

5


ñư ng ru t, ñư c chia thành 2 lo i, trong đó vi khu n có l i lên men phân gi i
các ch t dinh dư ng, giúp cho q trình tiêu hố đư c thu n l i và vi khu n
có h i, khi có đi u ki n thì s phát tri n nhanh và gây b nh cho v t ch .
Theo Lê Văn T o (1997) cho bi t h vi khu n ñư ng ru t g m nh ng
vi khu n c ng sinh thư ng tr c trong ñư ng ru t. Nh ng vi khu n này, mu n
t vi khu n c ng sinh tr thành gây b nh ph i có 3 đi u ki n:
- Trên cơ th v t ch có c u trúc giúp cho vi khu n th c hi n ñư c
ch c năng bám dính.
- Vi khu n ph i có kh năng s n sinh các y u t gây b nh, ñ c bi t là
s n sinh ñ c t , trong đó quan tr ng nh t là đ c t đư ng ru t Enterotoxin.
- Có kh năng xâm nh p vào l p t bào bi u mô c a niêm m c ru t, t
đó phát tri n nhân lên.
Theo ðào Tr ng ð t và cs (1996) chi m t l cao nh t trong s các vi
khu n ñư ng ru t gây tiêu ch y là E.coli (45,6%). Cũng theo tác gi , vi khu n
y m khí Cl.perfringens gây b nh khi có đi u ki n thu n l i và khi nó tr

thành vai trị chính.
Theo Nguy n Như Pho (2003) cho r ng kh năng gây b nh c a các lo i
vi khu n là khác nhau

các l a tu i l n khác nhau. ð i v i l n sau cai s a

ho c giai đo n đ u ni th t thì t l m c tiêu ch y do Salmonella cao hơn;
giai ño n t lúc sơ sinh ñ n sau khi cai s a thư ng do E.coli; l a tu i 6 - 12
tu n thì thư ng do xo n khu n Treponema hyodysenterriae; còn vi khu n
y m khí Cl.perfringens thư ng gây b nh n ng cho l n con theo m trong
kho ng 1 tu n tu i ñ n cai s a.
Ph m S Lăng (2009) cho bi t b nh tiêu ch y

l n do vi khu n ch

y u có nh ng b nh sau:
- B nh do vi khu n E.coli.
- B nh h ng l do Treponema hyodysenteriae
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

6


- B nh do Campylobacter.
- B nh do Salmonella.
- B nh do Cl. perfringens.
* Tiêu ch y do virus
Theo Ph m Ng c Th ch (1996) virus cũng là tác nhân gây b nh tiêu
ch y

gia súc. S xu t hi n c a virus ñã làm t n thương niêm m c ru t, làm

suy gi m s c ñ kháng c a cơ th và thư ng gây tiêu ch y

d ng c p tính v i

t l ch t cao.
Các nghiên c u trong nư c c a Lê Minh Chí (1995) và Nguy n Như Pho
(2003) cho th y Rotavirus và Coronavirus gây b nh tiêu ch y ch y u cho
l n con trong giai ño n theo m , v i các tri u ch ng tiêu ch y c p tính, nơn
m a, m t nư c v i t l m c b nh và t l ch t cao.
Ph m S Lăng và cs (2006) cho r ng b nh tiêu ch y
thư ng ch x y ra

l n do Rotavirus

l n con bú s a m l a tu i 1-3 tu n l và l n con sau cai

s a kho ng 6 tu n l . B nh tiêu ch y

l n do Rotavirus s tr nên tr m tr ng,

n u l n con b nhi m k phát các ch ng E.coli có đ c l c và các lo i c u
trùng gây b nh.
* Tiêu ch y do n m m c
Th c ăn khi ch bi n ho c b o qu n khơng đúng k thu t d b nhi m
n m m c. M t s loài n m m c như Aspergillus, Penicillium, Fusarium… có
kh năng s n sinh nhi u lo i ñ c t , nhưng quan tr ng nh t là nhóm đ c t
Aflatoxin (Aflatoxin B1, B2, G1, G2, M1).
L n khi ăn ph i th c ăn có đ c t n m m c thư ng b ăn, thi u máu,

vàng da, tiêu ch y, tiêu ch y có l n máu. N u trong kh u ph n có 500 - 700µg
Aflatoxin/ kg th c ăn s làm cho l n con ch m l n, còi c c, gi m s c ñ
kháng v i các b nh truy n nhi m khác (Lê Th Tài, 1997).

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

7


2.1.2.3 Tiêu ch y do ký sinh trùng
Có nhi u lo i ký sinh trùng gây tiêu ch y

l n như c u trùng

(Eimeria), Isospora suis, Crytosporidium... ho c m t s lồi giun trịn l p
Nematoda (Ascaris suum, Trichuris suis, Strongyloides, Haemonchus, Mecistocirrus…).
B nh do Isospora, Crytosporidium thư ng t p trung vào giai ño n l n
con t 5 đ n 25 ngày tu i, cịn

l n trên 2 tháng tu i do cơ th ñã t o ñư c

mi n d ch ñ i v i b nh c u trùng, nên l n ch mang m m b nh mà ít khi xu t
hi n tri u ch ng tiêu ch y (Nguy n Như Pho, 2003).
C u trùng, m t s lo i giun tròn (giun đũa, giun tóc, giun lươn) là m t
trong nh ng nguyên nhân gây tiêu ch y

l n sau cai s a ni trong các h

gia đình t i Thái Nguyên (Nguy n Th Kim Lan và cs, 2006a). ð c ñi m ch
y u c a tiêu ch y do ký sinh trùng là con v t m c b nh b tiêu ch y nhưng

không liên t c, có s xen k gi a tiêu ch y và phân bình thư ng, cơ th thi u
máu, da nh t nh t, gia súc kém ăn, th tr ng sa sút.
Như v y có th th y, có r t nhi u nguyên nhân gây tiêu ch y, nhưng
theo m t s nhà khoa h c Vi t Nam nghiên c u v b nh tiêu ch y

l n như

Nguy n Th N i (1985), Lê Văn T o (1993), H Văn Nam và cs (1997) thì dù
do nguyên nhân nào h u qu cu i cùng cũng là quá trình nhi m vi khu n k
phát làm viêm ru t, tiêu ch y n ng thêm, có th d n ñ n ch t ho c viêm ru t
tiêu ch y mãn tính.
2.1.3 M t s đ c ñi m d ch t h i ch ng tiêu ch y
H i ch ng tiêu ch y

gia súc do nhi u ngun nhân gây ra. Chính vì

v y, s xu t hi n c a b nh ph thu c vào s xu t hi n các nguyên nhân và s
tương tác gi a nguyên nhân v i cơ th gia súc. Các y u t như tu i gia súc,
mùa v , th c ăn, chu ng tr i, đi u ki n chăm sóc ni dư ng... ñ u có nh
hư ng ñ n h i ch ng tiêu ch y

gia súc.

Fairbrother.J.M (1992) cho r ng khi h i ch ng tiêu ch y x y ra, thư ng
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

8


gây thi t h i l n cho ngành chăn nuôi. H i ch ng thư ng xu t hi n

3 giai

ño n phát tri n c a l n con:
- Giai ño n sơ sinh (1- 4 ngày tu i).
- Giai ño n l n con theo m (5 - 21 ngày tu i).
- Giai ño n l n sau cai s a (trên 21 ngày tu i).
T l m c h i ch ng tiêu ch y trong m t s cơ s chăn nuôi l n ph
thu c vào đi u ki n chăm sóc, v sinh thú y, cịn t l ch t, m c đ tr m tr ng
c a b nh

m t ñàn ph thu c vào giai ño n m c b nh (Hoàng Văn Tu n,

1998; ðoàn Th Kim Dung, 2004).
V mùa v , h i ch ng tiêu ch y

l n con theo m x y ra quanh năm,

nhưng cao nh t là tháng 5 - 8 (Hoàng Văn Tu n và cs, 1998). Trong năm, l n
nuôi

mùa xuân và mùa hè m c tiêu ch y cao hơn (13,67 - 14,75%) so v i

hai mùa còn l i (9,18 - 9,68%) (Nguy n Th Kim Lan và cs, 2006b).
Khi nghiên c u m t s ñ c ñi m d ch t h c h i ch ng tiêu ch y

l n

t sau cai s a c a các h chăn ni gia đình t i Thái Ngun, Nguy n Th
Kim Lan và cs (2006b) cho bi t b nh tiêu ch y ch u nh hư ng rõ r t c a l a

tu i m c b nh, các lo i th c ăn, n n chu ng và tình tr ng v sinh thú y.
V đ tu i m c b nh, t l l n tiêu ch y gi m theo tu i, cao nh t

giai

ño n sau cai s a ñ n 2 tháng (13,9%), sau đó gi m d n và ch cịn 5,55%
l n trên 6 tháng tu i.
V th c ăn, l n nuôi th c ăn t ng h p d ng viên, không qua ch bi n,
m c tiêu ch y v i t l 8,96%. T l này tăng lên khi cho ăn th c ăn truy n
th ng mang tính t n d ng và ăn rau s ng (16,1%).
ði u ki n chu ng tr i và v sinh cũng có nh hư ng khá rõ r t ñ n t l
m c tiêu ch y
tăng lên

l n. L n nuôi trong n n lát g ch có t l tiêu ch y là 9,49%,

chu ng có n n láng xi măng (12,64%) và cao nh t

ñ t n n (20,37%). L n đư c ni

chu ng n n

ñi u ki n v sinh thú y t t t l tiêu ch y

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

9


là 8%, th p hơn rõ r t so v i ni trong đi u ki n v sinh thú y kém (20,35%).

Ngồi các v n đ nêu trên, h i ch ng tiêu ch y còn b

nh hư ng b i

các tác nhân gây b nh do virus, vi khu n, c u trùng, giun sán ký sinh ñư ng
tiêu hóa… Các tác gi đ u cho r ng, khi l n m c tiêu ch y do các tác nhân vi
sinh v t, thư ng làm tăng t l m c h i ch ng và t l ch t.
2.1.4 Bi n pháp phòng tr tiêu ch y cho l n
2.1.4.1 Phòng b nh
Phòng b nh là bi n pháp ch đ ng khơng đ b nh x y ra, các bi n pháp
phịng b nh đ u xoay quanh các v n đ v mơi trư ng, v t ch và m m b nh.
Các tác gi Tr nh Văn Th nh (1985b), ðào Tr ng ð t và cs (1985) đ
xu t bi n pháp phịng b nh là gi

m và sư i cho l n sơ sinh vào mùa đơng,

d n phân, rác th i trong chu ng ñem

nhi t sinh h c, ñ nh kỳ t y u , tiêu ñ c

chu ng tr i và d ng c chăn ni.
ð phịng b nh tiêu ch y trư c h t c n h n ch và lo i tr các y u t
gây stress cho con v t s mang l i hi u qu tích c c, đ ng th i kh c ph c
nh ng y u t khí h u, th i ti t b t l i ñ tránh r i lo n tiêu hố, gi

n đ nh

tr ng thái cân b ng gi a cơ th và môi trư ng. L n con ñ ra ph i ñư c sư i
m

nhi t ñ 370C trong 7 ngày, sau đó gi m nhi t đ d n, nhưng khơng

đư c th p hơn 300C.
Vi khu n ñư ng ru t, ñ c bi t là E.coli ñư c ñánh giá là nguyên nhân
gây b nh ph bi n và quan tr ng nh t trong h i ch ng tiêu ch y

l n con

dư i 2 tháng tu i, nhi u tác gi ñã t p trung nghiên c u ch t o và s d ng
vacxin phòng b nh nh m kích thích cơ th ch đ ng s n sinh kháng th ch ng
l i m m b nh.
Lê Văn T o (1996) ñã ch n ch ng vi khu n E.coli mang kháng nguyên
K88 k t h p v i ít nh t 2 y u t gây b nh khác nhau là Ent và Hly dùng ñ s n
xu t vacxin cho u ng và tiêm nh m phòng b nh l n con phân tr ng.
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

10


ð ng Xn Bình và ð Văn Chung (2008b) đã nghiên c u, ch t o
auto vacxin t các ch ng E.coli đ c có mang y u t gây b nh phòng b nh
phân tr ng l n con trên th c ñ a.
Nguy n Ng c H i (2010) nghiên c u, ch t o auto vacxin t 7 ch ng
E.coli phân l p t các m u phân l n con tiêu ch y có tri u ch ng đi n hình rõ
nh t, đ phịng tiêu ch y cho heo con theo m ; ñã k t lu n vacxin chu ng
th c nghi m t o ñư c ñáp ng mi n d ch t t, hi u qu phòng ng a tiêu ch y
do E.coli tương đương v i vacxin phịng b nh E.coli c a M .
Hi n nay, vi c s d ng vacxin phòng b nh tiêu ch y cho l n (ñ c bi t là
l n con) v n ñang ñư c các nhà khoa h c ti p t c nghiên c u và th nghi m.
Ngoài s d ng vacxin, m t s tác gi ñã ñi sâu nghiên c u các ch

ph m dùng đ phịng b nh tiêu ch y. ðây là bi n pháp v a giúp tăng kh
năng ñ kháng, v a kh ng ch s phát tri n quá m c c a m t s lồi vi khu n
có h i cho cơ th gia súc.
Phan Thanh Phư ng và cs (2008a), đã nghiên c u thành cơng và đưa
kháng th E.coli d ng b t t lịng đ tr ng gà ñã ñư c mi n d ch các ch ng
K88, K99, 987p vào phòng b nh cho l n.
Phan Thanh Phư ng và cs (2008b) ñã nghiên c u, kh o sát và ñưa vào
ng d ng theo khu v c 2 lo i kháng th d ng b t và d ng đơng khơ phịng tr
b nh E.coli và t huy t trùng l n.
Nguy n Th Thanh Hà và cs (2009) nghiên c u bào ch th nghi m cao
m t bò và ng d ng trong phịng b nh phân tr ng l n con; đã có k t lu n vi c
s d ng cao m t bò b sung cho l n con t 1-21 ngày tu i là mang l i hi u
qu t t trong phòng b nh phân tr ng l n con. ðây cũng là ngu n nguyên li u
r ti n, d ki m nên r t ti t ki m, có th áp d ng r ng rãi trong chăn nuôi l n.
Bùi Th Tho và cs (2011) ñã kh o sát tác d ng c a lá cây xuân hoa
trong ñi u tr b nh tiêu ch y trên ñàn l n con b phân tr ng

ñ tu i t sơ

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

11


sinh ñ n 21 ngày tu i, cho k t qu r t kh quan, t o ti n ñ cho vi c ng d ng
các lo i kháng sinh th c v t trong ñi u tr b nh, h n ch hi n tư ng kháng
kháng sinh.
Như v y, v n đ phịng b nh tiêu ch y cho l n đã có nhi u tác gi
nghiên c u. M i cơng trình nghiên c u đ u ñi sâu vào m t khía c nh, m t s
nguyên nhân gây b nh và ñã ñ t ñư c m t s k t qu nh t ñ nh. Tuy nhiên, do

có nhi u nguyên nhân và y u t gây b nh, nên v n còn nhi u v n đ th c ti n
địi h i ph i gi i quy t trong phòng b nh tiêu ch y cho l n.
2.1.4.2 ði u tr b nh
Theo Ph m Ng c Th ch (2005) ñ ñi u tr h i ch ng tiêu ch y gia súc,
nên t p trung vào 3 khâu là:
- Lo i tr nh ng sai sót trong ni dư ng như: Lo i b th c ăn kém ph m
ch t (ôi, m c,…), gi m th c ăn xanh ch a nhi u nư c, chăm sóc ni dư ng t t,
lo i b th c ăn khơng tiêu hố ñư c, ñang lên men trong ñư ng ru t.
- Kh c ph c r i lo n tiêu hoá và ch ng nhi m khu n.
- ði u tr hi n tư ng m t nư c và ch t ñi n gi i.
Ph m Th Sơn và cs (2008a) đã s d ng ch ph m EM-TK21 trong
phịng tr b nh tiêu ch y

l n con 1- 90 ngày tu i, cho k t qu dùng trong

phòng b nh t l b o h ñ t 81,3% dùng trong ñi u tr b nh tiêu ch y

l n

con t l kh i b nh ñ t t 72% - 96%.
Huỳnh Kim Di u (2009) nghiên c u, kh o sát thành ph n dinh dư ng
c a lá cây xuân hoa và th nghi m trong phòng, tr b nh tiêu ch y cho l n; đã
có k t lu n cây xuân hoa là cây thu c m i ñư c phát hi n, ch a các ho t ch t
có kh năng phịng tr b nh t t, có th thay kháng sinh trong tr b nh tiêu ch y
do vi khu n cho l n.
Nguy n H u Vũ và cs (2010) ñã nghiên c u thành cơng và đưa kháng
th HANVET K.T.EHI vào phịng và ñi u tr b nh tiêu ch y do vi khu n E.coli
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

12

(s n ph m ñã ñư c C c Thú y c p gi y phép lưu hành trên toàn qu c). K t
qu th nghi m t i Hoài ð c - Hà Tây cho th y:
- ði u tr 10 ñàn l n con b tiêu ch y do vi khu n E.coli b ng s n ph m
HANVET K.T.EHI t l kh i 100% sau 2- 4 ngày.
- ði u tr 10 ñàn l n con b sưng phù ñ u do vi khu n E.coli b ng s n
ph m HANVET K.T.EHI t l kh i 87,5 - 88% sau 2- 4 ngày.
Ph m S Lăng (2009) ñã ñưa ra bi n pháp t ng h p đ phịng tr h i
ch ng tiêu ch y

l n con do vi khu n g m 2 ph n ch y u là bi n pháp k

thu t chăn nuôi và bi n pháp k thu t thú y.
* Bi n pháp kĩ thu t chăn nuôi
V i chăn nuôi thâm canh công nghi p c n tuân th nh ng u c u sau đây:
- Có chu ng nái ch đ .
- Có chu ng úm (ni l n sơ sinh và th i gian bú m ) b o đ m thống, m,
khơ ráo.
- Tn th ch ñ “cùng vào - cùng ra” (all in - all out), th i gian tr ng
chu ng ñ v sinh, tiêu ñ c di t khu n.
- Th c hành ch ñ chu ng tr i, d ng c chăn nuôi hàng ngày, nghiêm
túc theo n i quy chăn ni.
- Có chu ng ni l n cai s a; l n cai s a ñư c phân chia cùng ngày
ho c g n ngày cai s a nh t, ch n nh ng con có tr ng lư ng tương ñương nh t
chung chu ng ñ ñ m b o khơng có con kh e l n át con y u.
- ði u ti t ch ñ ăn trư c và sau cai s a cho phù h p, chú ý tăng ch t
khô, gi kh u ph n v a ph i.
- T p ăn s m cho l n con nh m kích thích h th ng tiêu hóa c a l n
phát tri n s m hoàn thi n v t ch c và ch c năng ho t ñ ng nh m cho l n

s m thích ng v i đi u ki n s ng.
* Bi n pháp kĩ thu t thú y
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

13


Nh m tăng s c ñ kháng, tăng mi n d ch phòng b nh cho l n con c n chú ý:
- Trư c h t vi c ñ ñ ph i ñư c th c hi n chu ñáo, lau khô l n sơ sinh
ñ tránh b nhi m b nh, ñ t chúng vào ngăn l n con khơ ráo, có sư i m.
Ngo i c nh l nh làm gi m nhanh chóng năng lư ng d tr , nh t là lư ng
glycogen

l n sơ sinh.

- Chú ý vi c ra nhau thai c a l n m , k p th i x lý vi c sót nhau, tránh
nh hư ng t i kh năng ti t s a c a l n m , nh hư ng t i l n con.
- Sau khi ñ xong c n cho l n sơ sinh bú s a ñ u ñ b sung k p th i năng
lư ng d tr c a l n sơ sinh b gi m đi nhanh chóng. Quan tr ng hơn n a là
l n sơ sinh ñư c ti p nh n kháng th kháng t s a ñ u c a l n m ñã ñư c
tiêm phòng mi n d ch v i các ch ng E.coli gây b nh ñ c hi u.
- Tiêm b sung ch ph m s t cho l n con trong ngày ñ u sau ñ . Nhu
c u s t c a l n con là 7-10 mg/con/ngày. Trong khi đó hàm lư ng s t trong
s a đ u c a l n m ch có kho ng 1ppm. S t là nguyên nhân gây thi u máu
l n con, thi u s t làm b ch c u trung tính gi m kh năng tiêu di t vi khu n.
- Tiêm vaccin E.coli cho l n m mũi th nh t 21 ngày trư c khi ñ ,
tiêm nh c l i lúc 7 ngày trư c khi ñ ñ t o hàm lư ng kháng th cao truy n
qua s a ñ u cho l n sơ sinh.
- Tiêm kháng th E.coli (d ng l ng) ho c cho u ng kháng th kháng
E.coli (d ng b t) nh m ñưa kháng th th ñ ng vào phòng tr b nh. Li u

lư ng và cách dùng tuân theo ch ñ nh c a nhà s n xu t.
- Dùng thu c kháng sinh ho c ch ph m vi sinh v t đ phịng tr .
Ngồi ra cịn có th l a ch n s d ng các ch ph m men tiêu hóa đ
h n ch s sinh trư ng, phát tri n c a các vi khu n có h i

đư ng ru t, t o

s cân b ng vi khu n ñ phịng b nh.
Hi n nay, đ đi u tr h i ch ng tiêu ch y

l n, nhi u tác gi ñã

nghiên c u và cho r ng, c n ph i xác ñ nh ñư c nguyên nhân gây b nh, hi u
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

14


rõ cách sinh b nh và tri u ch ng b nh. Vi c s d ng kháng sinh trong ñi u
tr tiêu ch y do nhi m khu n ñư c nhi u ngư i nghiên c u và ñưa ra nhi u
phác ñ khác nhau, nhưng các tác gi ñ u th ng nh t r ng: ð s d ng
kháng sinh có hi u qu c n ph i xem xét kh năng m n c m hay tính kháng
thu c c a vi khu n.
2.2 M t s nghiên c u v vi khu n E.coli gây b nh tiêu ch y
Vi khu n E.coli thu c h

Enterobacteriaceae, nhóm Escherichiae,

gi ng Escherichiae, lồi Escherichia coli. Trư c ñây ñư c g i là Bacterium
coli commune hay Bacillus coli communis, l n ñ u tiên phân l p ñư c t phân

tr em b tiêu ch y năm 1885 và ñư c ñ t theo tên c a ngư i bác s nhi khoa
ð c Theodor Escherich (1857 - 1911) (Nguy n Vĩnh Phư c, 1974; Nguy n Lân
Dũng và cs, 1976; Nguy n Như Thanh và cs, 1997; Lê Văn T o, 1997).
Vi khu n E.coli thu c nhóm vi khu n thư ng tr c

trong ru t, chi m

t i 80% các vi khu n hi u khí. H u h t E.coli khơng gây b nh, ch m t s ít
các ch ng E. coli có kh năng gây b nh cho gia súc trong đó có tiêu ch y.
Trong đi u ki n bình thư ng, E.coli khu trú thư ng xuyên
ru t, ít khi có

ph n sau c a

d dày hay đo n ñ u ru t non c a ñ ng v t. Khi g p ñi u ki n

thu n l i, chúng phát tri n nhanh v s lư ng, ñ c l c, gây lo n khu n, b i
nhi m đư ng tiêu hố và tr thành nguyên nhân gây b nh tiêu ch y (Nguy n
Vĩnh Phư c, 1978).
2.2.1 ð c đi m hình thái, c u trúc c a vi khu n E.coli
2.2.1.1 ð c ñi m hình thái
Vi khu n E.coli là tr c khu n ng n, hai đ u trịn, có kích thư c 2 –
3(µm) x 0,3 - 0,6(µm);

mơi trư ng nuôi c y, trong canh khu n già, xu t

hi n nh ng tr c khu n dài 4 - 8µm. Trong cơ th ngư i và đ ng v t, vi khu n
thư ng có hình tr c khu n, đ ng riêng l , đơi khi x p thành chu i ng n. Ph n
l n vi khu n E.coli có kh năng di đ ng do có lông

xung quanh thân, không

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

15


sinh nha bào, có th có giáp mơ. Vi khu n b t màu gram âm, có th b t màu
ñ u ho c s m

hai ñ u, kho ng gi a nh t hơn. N u l y vi khu n t khu n l c

nh y ñ nhu m, có th th y giáp mơ, nhưng khi soi tươi thì thư ng khơng
nhìn th y đư c (Nguy n Quang Tuyên, 2008).
2.2.1.2 ð c ñi m c u trúc
Vi khu n E.coli ñư c chia làm serotype khác nhau d a vào c u trúc
kháng nguyên thân O, kháng nguyên giáp mô K, kháng nguyên lông H và
kháng nguyên bám dính F. B ng ph n ng ngưng k t, các nhà khoa h c đã
tìm ra đư c 250 kháng nguyên O, 89 kháng nguyên K, 56 kháng nguyên H và
m t s kháng nguyên F (Fairbrother. J. M, 1992).
Khi xác ñ nh kháng nguyên ñ y ñ c a m t ch ng vi khu n E.coli thì
ph i xác đ nh đ c 3 lo i kháng nguyên nói trên.
- Kháng nguyên O (Kháng nguyên thân - Ohne Hauch) ñư c coi như là
m t y u t đ c l c có th tìm th y

thành t bào và có liên h tr c ti p v i h

th ng mi n d ch.
- Kháng nguyên H (kháng nguyên lông - Hauch) là thành ph n lơng vi
khu n, có b n ch t protein, kém b n v ng hơn so v i kháng nguyên O.

Kháng nguyên H không ph i là y u t ñ c l c c a vi khu n, nhưng có
kh năng t o mi n d ch m nh. Ph n ng mi n d ch x y ra nhanh hơn so v i
kháng nguyên O.
Kháng nguyên H c a vi khu n E.coli khơng có vai trị bám dính, khơng
có tính đ c và cũng khơng có ý nghĩa trong đáp ng mi n d ch phịng v nên
ít đư c quan tâm nghiên c u, nhưng nó có ý nghĩa r t to l n trong xác đ nh
gi ng lồi c a vi khu n.
- Kháng nguyên K (Kháng nguyên v b c - Capsular), cịn đư c g i là
kháng ngun b m t (OMP - Outer membrane protein) ho c kháng nguyên
v b c (Capsular). Vai trò c a kháng nguyên K chưa ñư c th ng nh t. Tuy
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p …………………….

16