Quan điểm của chủ nghĩa mác lênin, tư tưởng hồ chí minh về tôn giáo với việc thực hiện chính sách tôn giáo ở tỉnh bình phước hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN


HỒ VĂN ĐỨC

QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN,
TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ TƠN GIÁO
VỚI VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH TƠN GIÁO
Ở TỈNH BÌNH PHƯỚC HIỆN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - NĂM 2017


ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN


HỒ VĂN ĐỨC
QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN,
TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ TƠN GIÁO
VỚI VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH TƠN GIÁO
Ở TỈNH BÌNH PHƯỚC HIỆN NAY
Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS
Mã số: 62220302

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS, TS. Nguyễn Thanh

PHẢN BIỆN ĐỘC LẬP:
1. PGS, TS. Vũ Đức Khiển
2. PGS, TS. Trần Nguyên Việt
PHẢN BIỆN:
1. PGS, TS. Đinh Ngọc Thạch
2. PGS, TS. Vũ Đức Khiển
3. PGS, TS. Vũ Văn Gầu

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - NĂM 2017


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ này là cơng trình nghiên cứu
khoa học của tơi, dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS, TS. Nguyễn
Thanh. Nếu có gì khơng đúng, tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm.
TP. Hồ Chí Minh, ngày 25 tháng 12 năm 2017
Tác giả

Hồ Văn Đức


MỤC LỤC
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................1
1. Tính cấp thiết của đề tài luận án ...................................................................1
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu về đề tài luận án .......................................4
3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án .............................................................24
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án .............................25
5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án ...........................................25
6. Cái mới của luận án ....................................................................................26

7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án ....................................................26
8. Kết cấu của luận án ....................................................................................27
Chương 1: QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN, TƯ TƯỞNG
HỒ CHÍ MINH VỀ TƠN GIÁO .................................................................28
1.1. QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA MÁC - LÊNIN VỀ TÔN GIÁO ......28
1.1.1. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về bản chất và nguồn gốc
của tôn giáo ....................................................................................................28
1.1.2. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về chức năng của tôn giáo .......39
1.1.3. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về sự tồn tại và biến đổi của tôn
giáo trong xã hội .............................................................................................44
1.1.4. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin đối với việc giải quyết vấn đề
tôn giáo trong xã hội .......................................................................................49
1.2. TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ TƠN GIÁO .......................................57
1.2.1. Tơn giáo khơng chỉ là một hình thái ý thức xã hội mà còn là một hiện
tượng văn hóa .................................................................................................57
1.2.2. Bản chất của tơn giáo nói chung là hướng thiện và nhân bản ..............61
1.2.3. Mối quan hệ giữa tơn giáo với chính trị ...............................................64
1.2.4. Mối quan hệ giữa tôn giáo với dân tộc .................................................70


Kết luận chương 1 ...........................................................................................73
Chương 2: THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH CỦA ĐẢNG VÀ NHÀ NƯỚC
VIỆT NAM VỀ TÔN GIÁO Ở TỈNH BÌNH PHƯỚC - THỰC TRẠNG
VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA .................................................................76
2.1. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI VÀ SỰ TỒN TẠI CỦA
CÁC TÔN GIÁO Ở TỈNH BÌNH PHƯỚC HIỆN NAY ................................76
2.1.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội ở tỉnh Bình Phước .......................76
2.1.2. Sự tồn tại của các tơn giáo ở tỉnh Bình Phước hiện nay ......................84
2.2. THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI VIỆC THỰC
HIỆN CHÍNH SÁCH TƠN GIÁO Ở TỈNH BÌNH PHƯỚC .......................101

2.2.1. Thực trạng việc thực hiện chính sách tơn giáo ở tỉnh Bình Phước ......101
2.2.2. Một số vấn đề đặt ra đối với việc thực hiện chính sách tơn giáo ở
tỉnh Bình Phước ............................................................................................123
Kết luận chương 2 ........................................................................................130
Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU
QUẢ VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH TƠN GIÁO Ở TỈNH BÌNH
PHƯỚC HIỆN NAY ..................................................................................133
3.1. MỘT SỐ ĐỊNH HƯỚNG CHỦ YẾU TRONG Q TRÌNH THỰC HIỆN
CHÍNH SÁCH TƠN GIÁO Ở TỈNH BÌNH PHƯỚC .................................133
3.1.1. Nắm vững và quán triệt nội dung chính sách tơn giáo của Đảng và Nhà
nước Việt Nam trên phương diện chung của quốc gia .................................133
3.1.2. Kết hợp giữa vận động đồng bào tôn giáo với vận động đồng bào các dân
tộc ít người, đấu tranh làm thất bại âm mưu, thủ đoạn lợi dụng tín ngưỡng tôn
giáo chống phá sự nghiệp cách mạng của các thế lực thù địch ....................152
3.1.3. Trong tuyên truyền, vận động quần chúng có đạo cần lấy giáo dục, thuyết
phục làm chính, kiên trì giải thích, động viên, dùng những lời lẽ và hành động
thiết thực, gần gũi với nhân dân để đưa đức tin của quần chúng về với đời


sống hiện thực, chăm lo xây dựng cuộc sống mới .......................................153
3.1.4. Phát huy sức mạnh tổng hợp của cả hệ thống chính trị trong việc tuyên
truyền, vận động, giáo dục, thuyết phục và bảo đảm thực thi chính sách tơn
giáo của Đảng và Nhà nước Việt Nam tại địa phương ................................154
3.2. NHỮNG GIẢI PHÁP CƠ BẢN NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ VIỆC THỰC
HIỆN CHÍNH SÁCH TƠN GIÁO Ở TỈNH BÌNH PHƯỚC HIỆN NAY ......154
3.2.1. Làm cho mọi người, trước hết là cán bộ lãnh đạo, quản lý và quần
chúng có đạo trong tồn tỉnh hiểu rõ chính sách tơn giáo của Đảng và Nhà
nước Việt Nam hiện nay ...............................................................................154
3.2.2. Đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội và văn hóa, nâng cao đời sống vật
chất và tinh thần của nhân dân, đặc biệt là đồng bào có đạo .......................156

3.2.3. Tăng cường quản lý nhà nước đối với tôn giáo và hoạt động tôn giáo
trên địa bàn tỉnh, nhất là ở vùng đồng bào dân tộc ít người .........................159
3.2.4. Nâng cao hiệu quả công tác vận động quần chúng, phát huy tính tích
cực, tự giác của đồng bào các tơn giáo .........................................................165
3.2.5. Củng cố hệ thống chính trị cơ sở và xây dựng đội ngũ cán bộ làm công
tác tôn giáo ...................................................................................................168
Kết luận chương 3 ........................................................................................174
KẾT LUẬN CHUNG ..................................................................................176
TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................181


1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài luận án
Tơn giáo là một hình thái ý thức xã hội, cũng là một thực thể xã hội đã
tồn tại hàng nghìn năm cùng với xã hội lồi người. Từ khi xuất hiện, tôn giáo
luôn là yếu tố tham gia vào các quá trình xã hội, ảnh hưởng đến nhiều mặt
của đời sống con người. Trong lịch sử phát triển, tôn giáo đã trải qua nhiều
bước thăng trầm và biến đổi cùng với sự biến đổi của lịch sử nhân loại. Ngày
nay trên thế giới hoạt động tôn giáo vẫn không suy giảm mà đang nổi lên như
một hiện tượng sống động của thời đại với những diễn biến rất phức tạp, thu
hút sự quan tâm, chú ý của nhiều quốc gia. Các tơn giáo khơng chỉ có xu
hướng phục hồi, phát triển mạnh mẽ ở một số nước mà còn liên quan chặt
chẽ đến những cuộc xung đột dân tộc, sắc tộc đẫm máu đang diễn ra ở nhiều
nơi; đụng chạm đến vấn đề bảo lưu, giữ gìn bản sắc văn hóa của từng cộng
đồng dân tộc trước xu thế khu vực hóa, tồn cầu hóa hiện nay. Đã xuất hiện
nhiều hiện tượng tơn giáo cuồng tín, phản động dẫn đến cái chết bi thảm cho
nhiều người khiến cả thế giới phải sửng sốt. Ở nhiều quốc gia, các tổ chức
tôn giáo ngày càng tham dự sâu hơn vào các lĩnh vực của đời sống xã hội

dưới nhiều hình thức khác nhau, ảnh hưởng không nhỏ đến sự ổn định chính
trị, xã hội, an ninh và quốc phịng ở các quốc gia.
Việt Nam là một quốc gia có nhiều tơn giáo đã tồn tại lâu dài cùng với
lịch sử dân tộc. Trong các giai đoạn cách mạng, Đảng và Nhà nước Việt Nam
luôn xác định công tác tôn giáo là vấn đề chiến lược có ý nghĩa rất quan trọng.
Trong cách mạng dân tộc dân chủ, với chính sách “Tín ngưỡng tự do, lương
giáo đoàn kết” do Chủ tịch Hồ Chí Minh đề ra đã góp phần to lớn vào sự nghiệp
đoàn kết toàn dân kháng chiến thắng lợi, giành độc lập thống nhất hoàn toàn
cho đất nước. Trong cách mạng xã hội chủ nghĩa, từ khi Đảng Cộng sản Việt


2

Nam đề ra đường lối đổi mới toàn diện đất nước, nhiều chính sách quan trọng
thể hiện quan điểm đổi mới nhận thức về lĩnh vực tín ngưỡng, tơn giáo được
Đảng và Nhà nước Việt Nam ban hành. Những nhu cầu tín ngưỡng chính
đáng của quần chúng tín đồ và chức sắc tơn giáo được đáp ứng và bảo đảm.
Chính điều đó đã làm cho đồng bào các tơn giáo phấn khởi, tin tưởng vào
chủ trương đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; hành
đạo gắn bó với dân tộc, xây dựng cuộc sống “tốt đời, đẹp đạo”, có những
đóng góp tích cực vào cơng cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Song, một
thực tế khác là tình hình hoạt động tơn giáo ở nước ta trong thời gian qua cịn
có những diễn biến phức tạp, tiềm ẩn những nhân tố có thể gây mất ổn định.
Một số người chưa tuân thủ pháp luật, tổ chức truyền đạo trái phép; lợi dụng
tín ngưỡng, tơn giáo để hành nghề mê tín dị đoan. Việc khiếu kiện, tranh
chấp liên quan đến đất đai và cơ sở vật chất của tơn giáo ở một số nơi tăng
lên, có nơi gay gắt, phức tạp. Ở một số vùng, nhất là vùng dân tộc ít người,
một số đối tượng đã lợi dụng tôn giáo để tiến hành những hoạt động chống
đối chính quyền, kích động tín đồ gây rối an ninh trật tự, nhằm phá hoại khối
đại đoàn kết toàn dân tộc, gây mất ổn định chính trị.

Đứng trước tình hình đó, việc nhận thức và giải quyết tốt vấn đề tôn giáo
là yêu cầu cấp thiết từ thực tiễn cách mạng Việt Nam. Muốn làm được điều đó,
một vấn đề có tính ngun tắc đối với các cấp, các ngành, các địa phương trong
cả nước ta là phải nắm vững quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng
Hồ Chí Minh về tơn giáo. Nếu khơng thấm nhuần sâu sắc quan điểm khoa học
về tơn giáo thì khó tránh khỏi nhận thức sai sót với những biểu hiện ấu trĩ, tả
khuynh hoặc hữu khuynh trong việc giải quyết vấn đề tôn giáo trên phạm vi cả
nước cũng như tại các địa phương cụ thể. Tuy nhiên, cũng không thể vận dụng
một cách máy móc, giáo điều, phi lịch sử. Vì vậy, việc nghiên cứu, làm rõ những
quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo một


3

cách toàn diện, sâu sắc để vận dụng sáng tạo vào q trình giải quyết vấn đề
tơn giáo nhằm hướng các tôn giáo ở nước ta vào quỹ đạo sinh hoạt bình thường
đúng pháp luật, đồng hành với dân tộc, góp phần xứng đáng vào sự nghiệp
xây dựng xã hội mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa là hết sức cần thiết.
Bình Phước là một tỉnh miền núi có địa hình phức tạp, trên địa bàn
tỉnh có nhiều dân tộc cùng chung sống và nhiều loại hình tơn giáo cùng tồn
tại. Bình Phước là địa bàn quan trọng về an ninh, quốc phòng và cũng là địa
bàn trọng điểm về tôn giáo. Trong những năm qua, lĩnh vực công tác tơn giáo
được Tỉnh ủy và chính quyền địa phương đặc biệt quan tâm đến trong quá
trình phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh. Vì vậy, việc thực hiện chính sách tơn
giáo ở tỉnh Bình Phước đã đạt được những kết quả quan trọng về nhiều mặt,
bảo đảm sức mạnh của khối đoàn kết toàn dân trong tỉnh, thúc đẩy sự phát
triển kinh tế - xã hội của địa phương. Bên cạnh đó, cơng tác tơn giáo ở tỉnh
Bình Phước cũng cịn có những hạn chế, thiếu sót cần được khắc phục, đổi
mới. Nhiều vấn đề đặt ra trong hoạt động tơn giáo trên địa bàn tỉnh địi hỏi
cấp ủy đảng và chính quyền các cấp, các sở, ban, ngành có liên quan cần phải

tập trung giải quyết như: Hoạt động của các hệ phái đạo Tin lành có nhiều
vấn đề phức tạp và khơng ổn định; tình trạng mâu thuẫn, phân hóa trong nội
bộ Phật giáo, tiềm ẩn những yếu tố gây mất ổn định; tình trạng hoạt động của
các tà đạo, đạo lạ trên địa bàn tỉnh diễn biến phức tạp, đan xen nhiều yếu tố
tín ngưỡng, tơn giáo, xã hội, chính trị, có ảnh hưởng đến một bộ phận quần
chúng nhân dân; tình trạng hoạt động tôn giáo trái pháp luật của một số cá
nhân và tổ chức tơn giáo vẫn cịn xảy ra ở một số nơi trên địa bàn tỉnh Bình
Phước như truyền đạo trái phép, sửa chữa và xây dựng cơ sở thờ tự trái phép,
hiện tượng “biến gia thành tự”, tổ chức sinh hoạt tôn giáo trái phép, hoạt động
tôn giáo không đúng nội dung đăng ký hoặc không xin phép chính quyền,
phát tán các ấn phẩm tơn giáo chưa được phép xuất bản, đơn thư tố cáo không


4

đúng sự thật... Thực tiễn hoạt động tơn giáo đó đã đặt ra yêu cầu cấp thiết đối
với cán bộ lãnh đạo, quản lý ở địa phương, cũng như các nhà khoa học, nhà
nghiên cứu cần kịp thời đưa ra những giải pháp đúng đắn, phù hợp góp phần
nâng cao hiệu quả việc thực hiện chính sách tơn giáo ở tỉnh Bình Phước hiện
nay; giải quyết được những vấn đề bức thiết trước mắt và cơ bản lâu dài đang
đặt ra; hướng các tơn giáo trên địa bàn tỉnh Bình Phước vào quỹ đạo sinh
hoạt bình thường đúng theo quy định của pháp luật, đồng hành với dân tộc,
góp phần xứng đáng vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ quê hương, đất nước.
Trong bối cảnh đó, nghiên cứu sinh lấy “Quan điểm của chủ nghĩa Mác
- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về tơn giáo với việc thực hiện chính sách tơn
giáo ở tỉnh Bình Phước hiện nay” để làm đề tài luận án triết học cho mình là
vấn đề rất quan trọng và cần thiết, có ý nghĩa vừa cơ bản, lâu dài, vừa cấp
bách cả về lý luận và thực tiễn.
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu về đề tài luận án
Tôn giáo là một đề tài rộng lớn, thu hút sự quan tâm nghiên cứu của

nhiều nhà khoa học, nhiều ngành khoa học và nhiều tổ chức chính trị - xã hội
ở trong và ngồi nước. Số lượng các cơng trình nghiên cứu đề cập đến lĩnh
vực tôn giáo hiện nay rất phong phú và đồ sộ, trình bày ở nhiều góc độ tiếp
cận khác nhau. Trong số rất nhiều các cơng trình ấy, có thể tổng quan thành
các chủ đề liên quan đến đề tài luận án “Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin,
tư tưởng Hồ Chí Minh về tơn giáo với việc thực hiện chính sách tơn giáo ở
tỉnh Bình Phước hiện nay” với ba chủ đề chính như sau:
Chủ đề thứ nhất, các cơng trình nghiên cứu về tơn giáo nói chung.
Ở nước ngồi, chủ đề tơn giáo được nhiều nhà khoa học trên thế giới
quan tâm nghiên cứu với số lượng cơng trình khá phong phú, có thể kể đến
một số cơng trình tiêu biểu sau:
“Fidel và tơn giáo - Những cuộc trao đổi với linh mục Frei Betto” do


5

Cơ quan xuất bản của Nhà nước Cuba ấn hành tháng 12-1985 và được các
linh mục dòng Đaminh Việt Nam dịch từ bản tiếng Tây Ban Nha, Ủy ban
Đoàn kết Cơng giáo u nước Việt Nam Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản
năm 1986. Nội dung cuốn sách đã tường thuật những cuộc gặp gỡ và trao đổi
giữa Chủ tịch nước Cuba Fidel Castro với linh mục Betto về một số vấn đề,
đặc biệt là vấn đề tôn giáo. Qua đó, cuốn sách giới thiệu một cách rộng rãi
với bạn đọc quan điểm về Công giáo của một lãnh tụ cách mạng nổi tiếng thế
giới, thuộc đảng cộng sản và lãnh đạo một nước vùng Caribe.
“Mười tôn giáo lớn trên thế giới” do Hồng Tâm Xun chủ biên, Nxb.
Đơng Phương Trung Quốc ấn hành và được Dương Thu Ái - Phùng Thị Huệ
dịch từ bản tiếng Trung Quốc, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 1999.
Cuốn sách tập hợp các bài viết của tập thể tác giả ở Trung Quốc, giới thiệu
khái quát bối cảnh ra đời, quá trình phát triển, phân phái, những kinh điển cơ
bản, các nghi thức tế tự... của các tôn giáo lớn trên thế giới.

“Tôn giáo trong xã hội phương Tây” của Stephen J. Hunt, Nxb. Palgrave,
New York, năm 2002. Trong số các chủ đề mà cuốn sách tiếp cận từ góc độ
xã hội học, đáng chú ý nhất là: Việc xem xét lại định nghĩa về tôn giáo trong
bối cảnh xã hội mới; Vấn đề thế tục hố, tơn giáo mới và các cách diễn đạt
mới về tính tơn giáo; Tác động của tôn giáo đối với xã hội và mối quan hệ
giữa tôn giáo và biến đổi xã hội; Các mối quan hệ giữa tín ngưỡng, sự tin
theo và bản sắc xã hội; Kitô giáo hiện nay và các tôn giáo của các nhóm dân
tộc thiểu số ở phương Tây; Tồn cầu hố, đa ngun tơn giáo và hậu hiện
đại. Mặc dù khá dàn trải trên các chủ đề đề cập, cuốn sách vẫn có những
phân tích sâu cần thiết để làm nổi bật những biến đổi của đời sống tôn giáo
trong xã hội phương Tây hiện nay. Cuốn sách là một tài liệu xã hội học khá
chi tiết về bản chất và cách thể hiện của các dạng thức tôn giáo thời hiện đại
trong các xã hội phương Tây; là tài liệu rất phù hợp với việc giảng dạy và


6

phục vụ mục đích nghiên cứu cả ở hai lĩnh vực xã hội học và tôn giáo học.
Chủ đề nghiên cứu về tơn giáo nói chung, ngồi những cơng trình trên,
còn phải kể đến một số bài viết tiêu biểu của các tác giả ở nước ngồi được Tạp
chí Nghiên cứu tôn giáo giới thiệu đến bạn đọc như: “Tôn giáo Việt Nam” của
G. Condominas, do Hoàng Chung dịch, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 2 - 2003;
“Cái chết, gia đình, thành trì của niềm tin tơn giáo” của Nelly Krowolski, do
Nguyễn Thu Hằng dịch, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 3 - 2003; “Tiến trình
và bối cảnh hiện tại của luật pháp tôn giáo tại Đông Nam Á: Một cách nhìn
so sánh” của W. Cole Durham JR, do Vũ Bình dịch, Tạp chí Nghiên cứu tơn
giáo, số 1 - 2007; “Suy nghĩ về tôn giáo và sự ổn định: Sự bất hòa hay ổn định
xã hội?” của Chris Seiple, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 1 - 2007; “Tư tưởng
“tôn giáo và xã hội xã hội chủ nghĩa cùng chung sống”” của Bành Diệu, do
Phạm Thanh Hằng dịch, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 9 - 2007; “Tương lai

của tôn giáo” của Lã Đại Cát, do Trần Nghĩa Phương dịch, Tạp chí Nghiên
cứu tơn giáo, số 9 - 2007; “Tồn cầu hóa với tơn giáo đương đại” của Trác Tân
Bình, do Trần Nghĩa Phương dịch, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 8 - 2010;
“Lý giải về bản chất tơn giáo từ góc độ triết học” của Lý Lan Phần, do Trần
Anh Đào dịch, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 9 - 2014;... Được phân tích từ
nhiều góc độ, khía cạnh khác nhau, các bài viết này đã góp phần làm rõ nhiều
nội dung như: nguồn gốc, bản chất, chức năng, cơ sở tồn tại của tơn giáo; q
trình hình thành, phát triển và ảnh hưởng của tôn giáo trong đời sống xã hội;
phương pháp giải quyết vấn đề tơn giáo; tình hình tơn giáo trên thế giới và
thực trạng tôn giáo ở Việt Nam; mối quan hệ giữa tôn giáo với dân tộc và chủ
nghĩa xã hội, tôn giáo với nhà nước và luật pháp;... Do đó, ý nghĩa lý luận và
giá trị thực tiễn của các bài viết đó là rất lớn. Thơng qua những bài viết này
góp phần giúp tác giả luận án nhận thức sâu sắc hơn về vấn đề tơn giáo nói
chung để vận dụng trong q trình thực hiện đề tài luận án của mình.


7

Ở Việt Nam, chủ đề nghiên cứu về tôn giáo nói chung được nhiều học
giả, nhà khoa học nghiên cứu, phân tích theo nhiều khía cạnh và mức độ khác
nhau. Tiêu biểu cho hướng nghiên cứu này, có thể kể đến một số cơng trình sau:
“Về tơn giáo tín ngưỡng Việt Nam hiện nay” do Đặng Nghiêm Vạn
chủ biên, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, năm 1996. Cuốn sách tập hợp các
bài viết nghiên cứu về tôn giáo của tập thể cán bộ Viện Nghiên cứu tôn giáo
thuộc Trung tâm Khoa học xã hội và nhân văn quốc gia và các nhà nghiên
cứu tơn giáo. Cuốn sách góp phần làm rõ thêm một số vấn đề lý luận và thực
trạng tôn giáo Việt Nam thông qua bài viết của GS. Đặng Nghiêm Vạn. Phần
còn lại của cuốn sách là các bài viết nghiên cứu về các lĩnh vực tôn giáo, tín
ngưỡng cụ thể ở Việt Nam. Thơng qua những bài viết này góp phần giúp bạn
đọc nhận thức sâu sắc thêm về bức tranh tín ngưỡng, tơn giáo đa sắc màu

trong đời sống tinh thần của nhân dân Việt Nam.
“Tôn giáo thế giới và Việt Nam” của Mai Thanh Hải, Nxb. Công an
nhân dân, Hà Nội, năm 1998. Công trình nghiên cứu của tác giả có nội dung
khá phong phú đề cập đến nhiều khía cạnh về lĩnh vực tôn giáo, là tài liệu
tham khảo cần thiết cho những ai đang quan tâm tìm hiểu, nghiên cứu về tơn
giáo trong nước và cả trên thế giới. Cuốn sách góp phần làm rõ các nội dung
như: Luận giải về nguồn gốc, bản chất của tôn giáo; Các tôn giáo trong thế
giới hiện đại; Các tôn giáo ở Việt Nam; Các tổ chức tơn giáo - xã hội cần biết;
Tình hình chính sách tơn giáo ở một số nước như Mỹ, Pháp, Trung Quốc,
Thái Lan, Hàn Quốc, Phi-líp-pin cũng như ở Việt Nam.
“Về tôn giáo và tôn giáo ở Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2004.
Cuốn sách bao gồm các bài viết nghiên cứu về tôn giáo của tập thể cán bộ
Viện Nghiên cứu tôn giáo thuộc Viện Khoa học xã hội Việt Nam và các nhà
nghiên cứu tôn giáo đã đăng tải trên Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo từ năm


8

1999 đến năm 2003. Phần thứ nhất của cuốn sách tập hợp những bài viết của
các nhà nghiên cứu tôn giáo trong và ngồi nước có nội dung đề cập đến lý
luận chung về tôn giáo ở cả phương Đông và phương Tây. Phần thứ hai của
cuốn sách bao gồm các bài viết có nội dung bàn về nhiều phương diện của
các tôn giáo cụ thể ở Việt Nam như: Phật giáo, Công giáo, đạo Tin lành, Tịnh
độ cư sĩ Phật hội Việt Nam, đạo Tứ Ân Hiếu Nghĩa và đạo Cao Đài. Cuốn
sách là một tài liệu tham khảo bổ ích đối với những người nghiên cứu và hoạt
động trên lĩnh vực tôn giáo học - một khoa học cịn mới ở nước ta.
“Tơn giáo học - Lý luận xưa và nay” của Đỗ Minh Hợp - Nguyễn Anh
Tuấn - Nguyễn Thanh - Lê Hải Thanh, Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh,
năm 2005. Với 622 trang viết, cuốn sách bao gồm hai phần: những tiền đề lý
luận của tôn giáo học và lịch sử tôn giáo. Trong phần những tiền đề lý luận

của tôn giáo học, đáng chú ý nhất là chương viết về các tiền đề lịch sử triết
học của tơn giáo học đã góp phần giúp bạn đọc hiểu rõ hơn về: Q trình tích
lũy tri thức lý luận về tôn giáo trong tư tưởng châu Âu trước thế kỷ XIX; Quan
điểm của L. Phoiơbắc về bản chất của tôn giáo; Quan điểm của Mác và Ăngghen
về tôn giáo. Ở phần lịch sử tôn giáo, cuốn sách này cịn góp phần giúp bạn
đọc hiểu rõ hơn về: Các hình thức tơn giáo ngun thủy; Các tôn giáo dân
tộc; Phật giáo; Thiên chúa giáo; Hồi giáo; Các phong trào tôn giáo mới.
“Mối quan hệ giữa tôn giáo và dân tộc ở Việt Nam từ Cách mạng tháng
Tám 1945 đến nay” luận án tiến sĩ của Vũ Văn Hậu, Viện Nghiên cứu tôn giáo
- Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Hà Nội, năm 2007. Trong phạm vi cơng trình
luận án của mình, tác giả đã phân tích, góp phần làm rõ mối quan hệ giữa tơn
giáo và dân tộc trong cách mạng dân tộc dân chủ cũng như trong cách mạng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam; những vấn đề mới nảy sinh trong mối quan hệ giữa
tôn giáo và dân tộc ở nước ta hiện nay; trên cơ sở đó, tác giả luận án đã đưa ra
một số đề xuất nhằm củng cố mối quan hệ giữa tôn giáo và dân tộc ở nước ta.


9

“Ảnh hưởng của văn hóa tơn giáo trong đời sống tinh thần xã hội Việt
Nam hiện nay” luận án tiến sĩ của Lê Văn Lợi, Học viện Chính trị quốc gia
Hồ Chí Minh, Hà Nội, năm 2007. Tác giả luận án đã phân tích về văn hóa tơn
giáo và đặc điểm của văn hóa tơn giáo ở Việt Nam cũng như những ảnh hưởng
của nó đối với một số lĩnh vực của đời sống tinh thần xã hội Việt Nam. Trên
cơ sở đó, tác giả đưa ra một số nguyên tắc và giải pháp nhằm phát huy ảnh
hưởng tích cực của văn hóa tơn giáo trong đời sống tinh thần xã hội Việt Nam.
“Đào Duy Anh, Nguyễn Văn Nguyễn bàn về tôn giáo - Nghiên cứu,
sưu tầm, chú giải” của Đỗ Quang Hưng, Nxb. Chính trị - Hành chính, Hà
Nội, năm 2008. Cuốn sách góp phần giúp bạn đọc, các nhà nghiên cứu hôm
nay được thực sự tiếp cận với những tác phẩm, những suy tư cũng như những

đóng góp độc đáo của học giả Đào Duy Anh và nhà văn hố Nguyễn Văn
Nguyễn trong việc đặt nền móng cho ngành nghiên cứu tơn giáo học nói
chung, khuynh hướng tơn giáo học mácxít nói riêng ở Việt Nam. Nội dung
của cuốn sách bao gồm hai phần. Phần thứ nhất, tác giả phân tích những
nhận thức về vấn đề tơn giáo và những đóng góp của Đào Duy Anh trong
việc nghiên cứu tôn giáo ở Việt Nam vào nửa đầu thế kỷ XX được thể hiện
qua tác phẩm “Tôn giáo”. Phần thứ hai, tác giả phân tích những nhận thức về
vấn đề tơn giáo và những đóng góp của Nguyễn Văn Nguyễn trong việc
nghiên cứu tôn giáo ở Việt Nam vào giữa thế kỷ XX được thể hiện qua tác
phẩm “Thái độ chúng ta đối với các tơn giáo”. Ngồi ra, cuốn sách cịn in lại
ngun văn tác phẩm “Tơn giáo” của Đào Duy Anh và tác phẩm “Thái độ
chúng ta đối với các tôn giáo” của Nguyễn Văn Nguyễn để giúp bạn đọc hôm
nay thuận lợi trong việc tiếp cận tác phẩm.
“Những ý kiến của đồng chí Lê Hồng Phong về vấn đề tôn giáo” của
Đỗ Quang Hưng, Báo Nhân dân, số 132/4 - 2008. Ở bài viết này, tác giả đã
phân tích làm rõ những quan điểm hết sức độc đáo của Lê Hồng Phong về


10

vấn đề tôn giáo được thể hiện thông qua những lời nhận xét ngắn gọn của
đồng chí khi đọc tập sách “Những gốc rễ của tôn giáo” do các đồng chí Xứ
ủy Nam Kỳ soạn. Tác giả của bài báo cho rằng mặc dù chỉ là những ý kiến
nhận xét ngắn gọn dưới dạng ghi chép, nhưng cũng đã hé ra sự hiểu biết sâu
sắc của Lê Hồng Phong về những nguyên nhân ra đời và bản chất của tôn
giáo; bộc lộ những quan điểm đúng đắn vượt trội về tơn giáo mà vào thời
điểm đó thật khó có chỗ cho những quan điểm đúng đắn về vấn đề tôn giáo.
“Nghiên cứu tôn giáo - Nhân vật và sự kiện” của Đỗ Quang Hưng, Nxb.
Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2010. Cuốn sách tập hợp các bài viết
đã được đăng tải trên các tạp chí chuyên ngành như: Tạp chí Nghiên cứu tơn

giáo, Tạp chí Triết học, Tạp chí Cộng sản, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử... Ngồi
ra, một số bài đã được trình bày và cơng bố tại các cuộc hội thảo khoa học trong
nước và quốc tế về tơn giáo và sau đó được in trong một số kỷ yếu, sách chuyên
đề. Đúng như tên gọi của cuốn sách, tác giả tuyển chọn các bài viết nói trên và
tập trung trong hai chuyên đề: nhân vật và sự kiện. Chuyên đề nhân vật, giới
thiệu ý kiến, quan điểm của một số nhân vật chính trị và khoa học tiêu biểu bàn
về tôn giáo, kể từ Chủ tịch Hồ Chí Minh, Tổng Bí thư Lê Hồng Phong, Nguyễn
Văn Cừ, Trường Chinh... đến các nhân vật chính trị và học giả như Nguyễn An
Ninh, Nguyễn Văn Nguyễn, Đào Duy Anh... Thông qua mảng viết này, tác giả
công bố những tư liệu mới mà chính tác giả sưu tầm được trong và ngoài nước
nhằm bước đầu phác họa ý tưởng về “người Việt Nam nói về tơn giáo” và vị
thế của “vấn đề tôn giáo” trong lịch sử Việt Nam cận hiện đại. Chuyên đề sự
kiện bao gồm các bài viết của tác giả đi vào một số khía cạnh, hoặc là những
vấn đề tơn giáo nói chung mới đặt ra, hoặc là những vấn đề tôn giáo mới đặt ra
với những tôn giáo cụ thể. Dĩ nhiên đây là một câu chuyện rộng lớn, còn đang
thu hút nhiều sự trao đổi, tranh luận ngay chính trong giới nghiên cứu tơn giáo
học. Chính vì thế, mảng viết này của tác giả được coi như là những “đặt vấn đề”.


11

“Lý luận về tơn giáo và tình hình tơn giáo ở Việt Nam” của Đặng
Nghiêm Vạn, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2012. Cuốn sách này là
kết quả kế thừa từ đề tài khoa học cấp Nhà nước KHXH-04-06: “Những vấn
đề lý luận và thực tiễn liên quan đến tơn giáo và tín ngưỡng ở Việt Nam.
Chính sách của Đảng và Nhà nước” do GS. Đặng Nghiêm Vạn chủ nhiệm đề
tài, được xuất bản lần đầu năm 2001, lần thứ hai năm 2005, lần thứ ba năm
2007. Lần xuất bản thứ tư này (năm 2012) trong bối cảnh tình hình thế giới
và đất nước có nhiều thay đổi và biến động, nhưng cơng trình vẫn giữ ngun
được giá trị cơ bản của nó. Cuốn sách vẫn được khẳng định là một cơng trình

đồ sộ, khá tồn diện, q giá về lý luận tơn giáo và tình hình tơn giáo ở Việt
Nam. Thơng qua cơng trình này, tác giả Đặng Nghiêm Vạn góp phần giúp
bạn đọc có nhận thức rõ hơn về các vấn đề: Đối tượng của tôn giáo; Yếu tố
cấu thành một hình thức tơn giáo; Nhu cầu, vai trị và diễn biến tơn giáo
trong đời sống; Đặc điểm tình hình tơn giáo Việt Nam; Đặc trưng và vai trị
của các tơn giáo cụ thể ở Việt Nam hiện nay.
“Tôn giáo với dân tộc và chủ nghĩa xã hội” của Nguyễn Đức Lữ, Nxb.
Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2013. Với cuốn sách này, tác giả nhằm giúp
bạn đọc hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa tôn giáo với dân tộc và chủ nghĩa
xã hội; những bài học từ lịch sử trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở
một số nước; ý nghĩa của đặc điểm khoan dung tơn giáo; dự báo tình hình tơn
giáo ở Việt Nam, nhiệm vụ của cơng tác tơn giáo trong tình hình mới.
“Chủ nghĩa hậu hiện đại và phong trào tôn giáo mới ở Việt Nam và
thế giới” do Trương Văn Chung chủ biên, Nxb. Đại học Quốc gia Thành phố
Hồ Chí Minh, năm 2014. Cuốn sách là kết quả của cuộc hội thảo khoa học
quốc tế: “Chủ nghĩa hậu hiện đại và phong trào tôn giáo mới ở Việt Nam và
thế giới” được tổ chức tại trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn - Đại
học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. Với hơn 20 bài viết có tính chun


12

sâu tham gia hội thảo của các tác giả, các nhà khoa học trong và ngồi nước
đã góp phần mang đến cho bạn đọc những cái nhìn, nội dung, ý kiến, phương
pháp nghiên cứu mới về chủ nghĩa hậu hiện đại và phong trào tôn giáo mới ở
Việt Nam cũng như trên thế giới.
“Nhà nước - Tôn giáo - Luật pháp” của Đỗ Quang Hưng, Nxb. Chính
trị quốc gia, Hà Nội, năm 2014. Cuốn sách là cơng trình nghiên cứu công
phu, đồ sộ của tác giả Đỗ Quang Hưng. Với tâm huyết của một chuyên gia có
nhiều kinh nghiệm nghiên cứu về tôn giáo, thông qua luận chứng sâu sắc

cùng với nguồn tư liệu phong phú được chắt lọc, tác giả tiếp cận mối quan hệ
nhà nước và tôn giáo, luật pháp và tôn giáo từ lý thuyết đến thực tiễn, từ kinh
nghiệm của các nước Âu - Mỹ, Đông Bắc Á đến Việt Nam. Tác giả đã khái
quát hoá lộ trình xây dựng, hồn thiện luật pháp tơn giáo của Nhà nước Việt
Nam trong nỗ lực hướng tới một mơi trường thích hợp để các cộng đồng tơn
giáo khơng những thực hiện tốt pháp luật với tư cách công dân mà cịn qua
luật pháp về tơn giáo có thể tìm thấy sự thoả mãn đời sống tâm linh, đồng
thời gợi mở những suy ngẫm, đề xuất dưới góc độ nhà chuyên môn đối với
việc xây dựng một nhà nước pháp quyền về tôn giáo ở nước ta hiện nay. Cuốn
sách là tài liệu tham khảo bổ ích, thiết thực đối với bạn đọc, nhất là các nhà
nghiên cứu, nhà quản lý, hoạch định chính sách về tơn giáo.
Ngồi những cơng trình trên, cịn phải kể đến một số bài viết tiêu biểu
của các tác giả trong nước về chủ đề tơn giáo nói chung, được đăng tải trên
các tạp chí như:“Tồn cầu hóa và tơn giáo” của Trần Mạnh Đức, Tạp chí
Nghiên cứu tơn giáo, số 4 - 2001; “Vài ý kiến về vấn đề tôn giáo trong đời
sống xã hội nước ta hiện nay” của Văn Đức Thanh, Tạp chí Nghiên cứu tơn
giáo, số 1 - 2005; “Đời sống tôn giáo Việt Nam trong lịch sử dân tộc” của
Nguyễn Duy Hinh, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 2 - 2007; “Một vài suy
nghĩ về hệ thống tôn giáo bản địa ở Việt Nam” của Đinh Thị Thanh Huyền,


13

Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 10 - 2007; “Một số vấn đề về tôn giáo và
nhu cầu tôn giáo hiện nay” của Lê Tuấn Đạt, Tạp chí Nghiên cứu tôn giáo,
số 2 - 2008; “Trao đổi về một số xu hướng phát triển tơn giáo” của Trần Văn
Trình, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 8 - 2008; “Nhìn nhận về “đạo lạ” ở
nước ta trong những năm gần đây” của Phạm Văn Phóng - Nguyễn Văn Nhụ,
Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 9 - 2008; “Về hiện tượng tơn giáo mới” của
Nguyễn Quốc Tuấn, Tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 12 - 2011; “Bàn thêm

về nguồn gốc của tơn giáo” của Nguyễn Hồi Sanh, Tạp chí Nghiên cứu tơn
giáo, số 6 - 2012; “Tình hình tôn giáo thế giới thập niên cuối thế kỷ XX và
thập niên đầu thế kỷ XXI” của Nguyễn Hồng Dương, Tạp chí Nghiên cứu tơn
giáo, số 9 - 2012;... Thơng qua những bài viết này góp phần giúp bạn đọc
nhận thức sâu sắc hơn về các vấn đề như: toàn cầu hóa và tơn giáo; xu hướng
phát triển của tơn giáo; phong trào tôn giáo mới ở Việt Nam cũng như trên
thế giới; bức tranh tín ngưỡng, tơn giáo đa sắc màu trong đời sống tinh thần
của nhân dân Việt Nam cũng như trên thế giới;... Đây cũng là nguồn tài liệu
bổ ích để tác giả tham khảo trong quá trình viết luận án của mình.
Chủ đề thứ hai, các cơng trình nghiên cứu về quan điểm của chủ
nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về tơn giáo và chính sách tơn
giáo của Đảng và Nhà nước Việt Nam.
Ở nước ngoài, tiêu biểu cho chủ đề nghiên cứu quan điểm của chủ nghĩa
Mác - Lênin về tôn giáo có các cơng trình sau:
“Tơn giáo, thuốc phiện của nhân dân và sự phản kháng chống lại khốn
cùng thực tại - Các quan điểm của Mác và Lênin” của S.V. Rojo, Tạp chí
Nghiên cứu tơn giáo, số 2 - 2000. Đây là bài báo đã được dịch ra nhiều thứ
tiếng và đăng trên các tạp chí của nhiều nước. Tại Việt Nam, Viện Nghiên
cứu tơn giáo đã dịch tồn văn dựa theo bản tiếng Pháp. Mặc dù ở số báo này,
Tạp chí chỉ trích đăng một phần liên quan đến luận điểm của C. Mác trong


14

bài báo, nhưng qua phần trích đăng đã giúp bạn đọc hiểu rõ thêm về luận
điểm nổi tiếng của C. Mác khi đề cập đến bản chất của tôn giáo - “Tôn giáo
là thuốc phiện của nhân dân”, được thể hiện trong tác phẩm “Góp phần phê
phán triết học pháp quyền của Hêghen - Lời nói đầu”.
“Karl Marx và Friedrich Engels với vấn đề xã hội học tôn giáo” của
J.P. Willaime, do Nguyễn Văn Kiệm dịch, Tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 1

- 2002. Bài viết thuộc chương đầu tiên của tác phẩm mang tên “Xã hội học
và tôn giáo” của J.P. Willaime và D.H. Léger, Nxb P.U.F ấn hành năm 2001,
được Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo đặt đề bài và đăng tải giới thiệu đến bạn
đọc. Nội dung bài viết thể hiện sự nghiên cứu thêm về những cống hiến của
C. Mác và Ph. Ăngghen về tôn giáo với một thái độ nghiêm túc và thiện cảm
của của J. P. Willaime. Mặc dù có thể có những điểm chưa thật gần gũi với
nhãn quan chúng ta, nhưng thông qua bài viết, giúp bạn đọc hiểu rõ thêm về
quan điểm của C. Mác và Ph. Ăngghen về tôn giáo.
“Mác, Ăngghen, Lênin bàn về tôn giáo và chủ nghĩa vô thần” do Trần
Khang và Lê Cự Lộc dịch từ bản tiếng Trung Quốc của Cục Biên dịch các tác
phẩm của Mác, Ăngghen, Lênin, Xtalin thuộc Trung ương Đảng Cộng sản
Trung Quốc thực hiện, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2001. Cuốn sách
tập hợp những tác phẩm, những ý kiến chủ yếu của các tác giả kinh điển: Mác,
Ăngghen, Lênin và một số ít ý kiến của Xtalin về các vấn đề lý luận tơn giáo,
chính sách đối với tôn giáo, chủ nghĩa vô thần và chủ nghĩa duy vật, quan hệ
giữa chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo. Các luận điểm được tập hợp đã vạch rõ
nguyên nhân xuất hiện và bản chất của tôn giáo, cuộc đấu tranh với tôn giáo
phải gắn liền với việc vũ trang cho quần chúng tri thức khoa học, quan điểm
duy vật và kết hợp với cuộc đấu tranh giai cấp. Cuốn sách góp phần giúp bạn
đọc có nhận thức rõ hơn quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về nguồn gốc,
bản chất của tôn giáo cũng như những nguyên tắc giải quyết vấn đề tôn giáo.


15

Ở Việt Nam, chủ đề nghiên cứu quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin,
tư tưởng Hồ Chí Minh về tơn giáo và chính sách tơn giáo của Đảng và Nhà
nước Việt Nam luôn là một trong những đề tài nhận được sự quan tâm nghiên
cứu của nhiều tổ chức, cá nhân, nhà khoa học. Đặc biệt, sau khi Nghị quyết
24/NQ-TW ngày 16-10-1990 của Bộ Chính trị về tăng cường cơng tác tơn

giáo trong tình hình mới được ban hành thì vấn đề này lại càng được nhiều
nhà nghiên cứu, nhà chun mơn đi sâu khảo sát với nhiều hình thức và cấp
độ khác nhau nên số lượng cơng trình về chủ đề này khá đồ sộ. Trong số rất
nhiều các cơng trình đó có thể kể đến một số cơng trình tiêu biểu sau:
“Những vấn đề tơn giáo hiện nay”, Viện Nghiên cứu tôn giáo - Trung
tâm Khoa học xã hội và nhân văn quốc gia, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội,
năm 1994. Cuốn sách là kết quả của một cuộc hội thảo về những vấn đề tôn
giáo do Viện Nghiên cứu tôn giáo tổ chức. Với bài diễn văn khai mạc hội thảo
của GS, TS. Nguyễn Duy Q và bài “Điểm qua tình hình tơn giáo hiện nay”
của GS. Đặng Nghiêm Vạn đã khêu gợi những vấn đề về nhận thức cũng như
thực tiễn tôn giáo hiện nay và bước đầu đưa ra một luận điểm khoa học cho
việc hồn chỉnh chính sách tơn giáo của Nhà nước. Tiếp theo là các bài viết
của GS. Phạm Như Cương, GS. Vũ Khiêu, PGS. Nguyễn Hữu Vui... giới thiệu
những nhận thức của bản thân về một số điểm của các tác giả kinh điển như
C. Mác, Ph. Ăngghen, V.I. Lênin, L. Phoiơbắc... Ngồi ra, thơng qua các bài
viết của PGS. Phan Ngọc, GS. Trần Đình Hiệu và GS. Hà Văn Tấn, các tôn
giáo cụ thể như Đạo giáo, Nho giáo hay Phật giáo được đề cập đến dưới những
khía cạnh khác nhau, nhằm đi thêm một bước trong quá trình nghiên cứu.
“Vấn đề về tơn giáo và chính sách tôn giáo của Đảng Cộng sản Việt
Nam”, Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,
năm 2002. Cuốn sách được kết cấu thành bốn chun đề: Tơn giáo trong đời
sống xã hội; Tình hình tơn giáo ở Việt Nam; Chính sách tơn giáo của Đảng


16

và Nhà nước ta; Đảng viên với tín ngưỡng, tơn giáo. Nội dung của cuốn sách
phân tích làm rõ các vấn đề: bản chất và sự hình thành tơn giáo; một số vấn
đề tôn giáo trên thế giới hiện nay; tôn giáo trong đời sống xã hội; những nét
chung về tình hình tơn giáo và các tơn giáo cụ thể ở Việt Nam; chính sách tơn

giáo của Đảng và Nhà nước ta; vai trò của cán bộ, đảng viên ở cơ sở đối với
việc thực hiện chính sách tơn giáo cũng như thái độ và nhiệm vụ của cán bộ,
đảng viên đối với tín ngưỡng tơn giáo. Ngồi ra, cuốn sách còn cung cấp cho
bạn đọc một số tư liệu quan trọng như các chủ trương, chính sách của Đảng và
Nhà nước về các tôn giáo, hướng dẫn thực hiện chính sách tơn giáo của Đảng
Cộng sản Việt Nam và một số tư liệu về các tôn giáo ở nước ta hiện nay.
“Tư tưởng Hồ Chí Minh về tơn giáo và công tác tôn giáo” do Lê Hữu
Nghĩa - Nguyễn Đức Lữ đồng chủ biên, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, năm 2003.
Cuốn sách là kết quả của cuộc hội thảo “Nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ
Chí Minh về tôn giáo và công tác tôn giáo” do Học viện Chính trị quốc gia
Hồ Chí Minh tổ chức nhân kỷ niệm 112 năm ngày sinh của Người. Kết cấu
của cuốn sách bao gồm hai phần: Hồ Chí Minh về tơn giáo và Hồ Chí Minh
về cơng tác tơn giáo. Nội dung của cuốn sách là tập hợp các bài viết tham gia
hội thảo, trong đó đáng chú ý hơn là bài viết của các tác giả nổi tiếng như:
GS, TS. Lê Hữu Nghĩa; PGS, TS. Nguyễn Đức Lữ; GS. Phạm Như Cương;
TS. Trịnh Xuân Giới; GS. Vũ Khiêu; TS. Nguyễn Văn Oánh; TS. Ngô Hữu
Thảo; GS. Đặng Nghiêm Vạn; GS, TS. Đỗ Quang Hưng; GS, TS. Phạm Ngọc
Quang... Thông qua các bài viết tham gia hội thảo, cuốn sách đã góp phần
làm rõ những quan điểm của Hồ Chí Minh về tôn giáo và công tác tôn giáo
như: quyền tự do tín ngưỡng, tơn giáo; đồn kết tơn giáo, đồn kết dân tộc;
vận động quần chúng tín đồ tơn giáo; mối quan hệ giữa tôn giáo với một số
lĩnh vực của đời sống xã hội; mối quan hệ giữa tôn giáo với chủ nghĩa xã hội;
mối quan hệ giữa tôn giáo với dân tộc; khai thác các giá trị văn hoá, đạo đức


17

tốt đẹp của tôn giáo; xây dựng Đảng tại những vùng đa số quần chúng là tín
đồ tơn giáo; nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với tôn giáo; xây dựng
hệ thống chính trị trong vùng có đơng tín đồ các tơn giáo...

“Nguyễn Văn Linh với tơn giáo - Những đóng góp quan trọng trong
thời kỳ đổi mới” của Nguyễn Đức Lữ, Tạp chí Nghiên cứu tơn giáo, số 3 - 2005.
Trong bài viết này, tác giả đã phân tích làm rõ những đóng góp rất quan trọng
của Nguyễn Văn Linh về phương diện lý luận và thực tiễn trong lĩnh vực tôn
giáo. Theo tác giả Nguyễn Đức Lữ, có thể nói sự nghiệp đổi mới đất nước
được bắt đầu từ năm 1986, nhưng đổi mới tư duy về tơn giáo phải sau 4 năm
mới chính thức được đề cập trong Nghị quyết 24/NQ-TW ngày 16-10-1990
của Bộ Chính trị về tăng cường cơng tác tơn giáo trong tình hình mới, do Tổng
Bí thư Nguyễn Văn Linh trực tiếp chỉ đạo và ký ban hành. Nghị quyết này
được xem như dấu mốc thể hiện rõ nhất quan điểm mới của Đảng ta về tôn
giáo và công tác tôn giáo, trong đó có những luận điểm quan trọng, quan
điểm chỉ đạo đúng đắn do Nguyễn Văn Linh thay mặt Bộ Chính trị nêu lên
mà sau này cịn tiếp tục được kế thừa và tái khẳng định trong các chỉ thị, nghị
quyết của Đảng và Nhà nước ta về tôn giáo và công tác tôn giáo.
“Quan điểm của C. Mác - Ph. Ăngghen - V.I. Lênin - Hồ Chí Minh về
tơn giáo và sự vận dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam” do Hồ Trọng Hoài Nguyễn Thị Nga biên soạn, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2006. Nội
dung cuốn sách trình bày một cách hệ thống những quan điểm cơ bản của các
tác giả kinh điển chủ nghĩa Mác - Lênin, Hồ Chí Minh về tơn giáo và sự vận
dụng sáng tạo những quan điểm cơ bản đó của Đảng Cộng sản Việt Nam để
hoạch định chính sách tôn giáo trong điều kiện cụ thể ở nước ta.
“Quan điểm Hồ Chí Minh về tín ngưỡng, tơn giáo” luận án tiến sĩ triết
học của Phạm Hữu Xuyên, Viện Nghiên cứu tôn giáo - Viện Khoa học xã hội
Việt Nam, Hà Nội, năm 2006. Trong cơng trình này, tác giả đã phân tích cơ


18

sở hình thành, quá trình phát triển và nội dung những quan điểm cơ bản của
Hồ Chí Minh về tín ngưỡng, tơn giáo. Trên cơ sở đó, tác giả luận án phân
tích làm rõ sự vận dụng quan điểm Hồ Chí Minh về tín ngưỡng, tơn giáo của

Đảng Cộng sản Việt Nam giai đoạn từ năm 1969 đến nay.
“Các văn bản pháp luật quan hệ đến tín ngưỡng, tơn giáo”, Ban Tơn
giáo Chính phủ, Nxb. Tơn giáo, Hà Nội, năm 2006. Cơng trình này tập hợp
các văn bản pháp luật về tín ngưỡng, tơn giáo và một số văn bản pháp luật
liên quan đến tín ngưỡng, tơn giáo. Nội dung của nó sẽ cung cấp một cách có
hệ thống cơ sở pháp lý giúp các cơ quan chức năng của các cấp, các ngành
hướng dẫn và quản lý hoạt động tơn giáo có hiệu quả hơn; đồng thời cũng
giúp cho các tín đồ, chức sắc và các tổ chức tơn giáo tiến hành các sinh hoạt,
hoạt động tín ngưỡng, tơn giáo đúng theo quy định của pháp luật. Ngoài ra,
đây cịn là tài liệu tham khảo bổ ích cho những người quan tâm, nghiên cứu
vấn đề tín ngưỡng, tơn giáo ở Việt Nam.
“Lý luận về tơn giáo và chính sách tôn giáo ở Việt Nam” do Nguyễn
Đức Lữ chủ biên, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, năm 2007. Cuốn sách tập hợp các
bài viết đề cập đến những nội dung như quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin,
tưởng Hồ Chí Minh về tơn giáo; về tình hình tơn giáo trên thế giới và đặc điểm
tôn giáo ở Việt Nam; về quá trình hình thành, du nhập và phát triển của một số
tôn giáo lớn ở Việt Nam. Đặc biệt phần cuối của cuốn sách, với bài viết của
GS, TS. Phạm Ngọc Quang đã phân tích một cách sâu sắc về chính sách và
việc thực hiện chính sách đối với tơn giáo của Đảng và Nhà nước ta hiện nay.
Ngoài ra, phần phụ lục cuốn sách còn cung cấp cho bạn đọc một số tài liệu tham
khảo quan trọng như Chỉ thị về cơng tác tơn giáo trong tình hình mới, Nghị
quyết Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX về cơng
tác tơn giáo, Pháp lệnh tín ngưỡng, tơn giáo và Nghị định hướng dẫn thi hành,
Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ về một số công tác đối với đạo Tin lành...


19

Nội dung cuốn sách là tài liệu bổ ích phục vụ cho công tác đào tạo, nghiên cứu
và đáp ứng nhu cầu cho những người muốn tìm hiểu về tín ngưỡng tôn giáo.

“Vấn đề tôn giáo trong cách mạng Việt Nam - Lý luận và thực tiễn”
của Đỗ Quang Hưng, Nxb. Lý luận chính trị, Hà Nội, năm 2008. Đây là một
cơng trình nghiên cứu rất đồ sộ của tác giả, nội dung chính được chia thành
bốn phần: Bối cảnh quốc tế của vấn đề tôn giáo ở Việt Nam thế kỷ XX; Chủ
nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về tơn giáo và bước khởi đầu nhận
thức về vấn đề tôn giáo của Đảng Cộng sản Việt Nam (giai đoạn 1924 - 1945);
Sự phát triển quan điểm và đường lối tôn giáo của Đảng Cộng sản Việt Nam:
từ cách mạng dân tộc dân chủ đến cách mạng xã hội chủ nghĩa; Xây dựng và
từng bước hoàn thiện chính sách tơn giáo. Với cơng trình này, tác giả Đỗ Quang
Hưng đã góp phần giúp bạn đọc có nhận thức rõ hơn về quá trình Đảng và
Nhà nước Việt Nam nhận thức, xây dựng, phát triển và hoàn thiện đường lối,
chính sách tơn giáo trên phương diện chung của quốc gia qua các giai đoạn
lịch sử trong tiến trình cách mạng Việt Nam.
“Tơn giáo - Quan điểm, chính sách của Đảng và Nhà nước Việt Nam
hiện nay” của Nguyễn Đức Lữ, Nxb. Chính trị - Hành chính, Hà Nội, năm
2009. Trong cơng trình này, tác giả đã phân tích những nội dung: Cơ sở lý
luận và thực tiễn của chính sách đối với tơn giáo của Đảng và Nhà nước Việt
Nam; Quan điểm, chính sách đối với tơn giáo của Đảng và Nhà nước ta trong
tiến trình cách mạng Việt Nam trước thời kỳ đổi mới; Nhận thức, quan điểm
và chính sách đối với tơn giáo của Đảng và Nhà nước ta trong thời kỳ đổi
mới, thể hiện qua Nghị quyết 24/NQ-TW (1990) của Bộ Chính trị, Nghị
quyết Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương khóa IX (2003), quan
điểm và chủ trương của Đảng đối với tơn giáo trong Đại hội đại biểu tồn
quốc lần thứ X. Cơng trình này đã góp phần giúp người đọc có nhận thức rõ
hơn cơ sở khoa học của việc hoạch định chính sách tơn giáo; q trình Đảng