Phân tích bức chân dung tự họa của Nguyễn Công Trứ trong Bài ca ngất ngưởng

VĂN MẪU LỚP 11
PHÂN TÍCH BỨC CHÂN DUNG TỰ HỌA CỦA NGUYỄN CÔNG
TRỨ TRONG BÀI CA NGẤT NGƯỠNG
BÀI MẪU SỐ 1:
Từ xa xưa đến nay, thơ trước hết là tấm gương phản chiếu tâm hồn và tình cảm
của chính nhà thơ. Khơng những thế, qua thơ, người đọc cịn thấy rất rõ cốt cách và
phong độ của mỗi thi nhân. Ai đó đã nói: văn là người. Điều đó thật đúng vỏi những nhà
văn, nhà thơ lớn. Ở họ, văn với người là một, con người trong văn chương và con người
ngồi đời tuy khơng hẳn đồng nhất, nhưng rất thống nhất. Nguyễn Công Trứ thuộc những
nhà văn như thế. Cho nên, qua Bài ca ngất ngưởng, ta có thể hình dung rất rõ chân dung
một Nguyễn Cơng Trứ tự họa.
Bao trùm lên tồn bộ bài ca là hình tượng một con người ngất ngưởng. Nhưng đó
khơng phải là cái ngất ngưởng của một người gàn dở, tự hợm mình và hợm đời, mà là cái
ngất ngưởng của một con người đầy tự tin và đầy bản lĩnh. Con người ấy ý thức rất rõ về
tài năng và phẩm giá của chính mình. Cái ngất ngưởng của Nguyễn Cơng Trứ không phải
là kiểu sống ngất ngưởng thông thường mà là một lối sống độc đáo, một vẻ đẹp ngang
tàng, phóng túng của một tâm hồn lớn, một nhân cách lớn.
Chẳng thế mà ngay từ câu đầu của bài ca, Nguyễn Cơng Trứ đã coi: mọi việc
trong trời đất chẳng có việc nào không phải là phận sự của ông Vũ trụ nội mạc phi phận
sự. Câu thơ toàn là âm Hán, vang lên trang trọng, thiêng liêng, biểu lộ một thái độ đầy tự
tin, kiêu hãnh và một ý thức rất sâu sắc về trách nhiệm của chính mình. Khơng phải ngẫu
nhiên mà khi đọc thơ của Nguyễn Công Trứ chúng ta thấy rất nhiều lần ơng nhắc tới Chí
nam nhi, Chí làm trai, Chí tang bồng, Phận sự làm trai, Nợ nam nhi, Nợ tang bồng... Phải
chăng đó chính là lẽ sống nhập thế tích cực của một nhà Nho chân chính. Trong bài thơ
này thái độ tự tin, kiêu hãnh ấy lại được thể hiện bằng một giọng điệu ngất ngưởng,
ngang tàng. Cứ xem cách xưng hô ở câu thứ hai, Nguyễn Cơng Trứ tự gọi mình là Ơng
Hi Văn, giới thiệu chính mình là người có tài lớn và coi việc ra làm quan như đã vào
lồng, ta cũng đủ thấy rất rõ thái độ người viết vừa trang nghiêm, lại vừa như hài hước.
Thái độ ngất ngưởng của Nguyễn Công Trứ không phải chỉ lúc làm quan đương
chức: Khỉ Thủ khoa, khi tham tán, khi Tổng đốc Đơng. Hoặc Lúc bình Tây, cờ đại tướng;
có khi về Phủ Doãn Thừa Thiên mà sau khi về hưu, không làm quan nữa, thái độ ấy càng

thêm đậm nét, tính cách ngất ngưởng càng thêm ổn đinh. Phải chăng khi đã thoát ra khỏi
chốn quan trường, khi đã tháo cũi, sổ lồng, không chịu một sự ràng buộc nào nên ơng
càng trở nên ngất ngưởng. Ơng ngất ngưởng trong cung cách sống. Một cách sống có vẻ


khác người, ngược đời: người đời thường cưỡi ngựa, Nguyễn Cơng Trứ cưỡi bị, đeo
nhạc ngựa và thung dung trong tư thế:
Tay kiếm cung mà nên dạng từ bi
Gót tiên theo đủng đỉnh một đơi dì
Bụt cũng nực cười ơng ngất ngưởng
Khơng chỉ mình cung cách sống, thái độ ngất ngưởng của ơng cịn thể hiện rất rõ
trong quan niệm được mất và sự lạc quan, bình thản trước cuộc đời:
Được mất dương dương người thái thượng
Khen chê phơi phới ngọn đông phong.
Cũng giống như chuyện ông già biên ải mất ngựa (Tái ông thất mã), Nguyễn Công
Trứ quan niệm được mất là lẽ thường tình; ở đời may rủi hay sướng khổ đều như nhau, vì
thế khơng có gì phải vội vàng hốt hoảng. Cũng như khen chê là chuyện binh thường, có
gì mà phải bi quan sầu muộn, hãy phơi phới như ngọn đông phong; hãy quẳng gánh lo đi
mà vui sống (Lâm Ngữ Đường):
Khi ca, khi tửu, khi cắc, khi tùng
Không Phật, không Tiên, không vướng tục.
Trong xã hội phong kiến, một xã hội đầy những khuôn mẫu, lễ nghi và nhiều điều
lệ hết sức chặt chẽ, hà khắc, quan niệm và cách sống ngất ngưởng, ngông nghênh kiểu
Nguyễn Công Trứ như trên quả là một sự thách thức, một sự chòng ghẹo cuộc đời. Thực
ra thái độ và cách sống ấy của ông được bắt nguồn, từ một bản lĩnh và một ý thức muốn
khẳng định cái cá nhân độc đáo của mình. Dường như ơng muốn chống lại sự vùi dập và
bóp nghẹt cái tơi cá nhân của xã hội phong kiến thời bấy giờ. Mặt khác, quan niệm và
cách sống ấy cũng bắt nguồn từ sự tự ý thức rất rõ về tài năng và phẩm giá của chính bản
thân mình. Chẳng thế mà ơng tự ví mình với bao danh tướng từ đời Hán đến đời Tống
của Trung Hoa: Chẳng Trái, Nhạc cũng vào phường Hàn, Phú. Chẳng thế mà ông đau

đáu một tấm lòng trước sau thủy chung như nhất: Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung.
Câu thơ rưng rưng một niềm cảm động và vang lên như một lời thề son sắt. Sinh ra và
lớn lên vào buổi giao thời cuối Lê đầu Nguyễn, ông đỗ đạt và làm quan vào thời kì mà
nhà Nguyễn Mới thống nhất đất nước, chấm dứt nội chiến, củng cố quân quyền và phục
hưng nho học. Hoàn cảnh lịch sử ấy là cơ sở tinh thần cho cả một tầng lớp Nho sĩ đang
hăm hở bước vào một triều đại mới với một lẽ sống mới, cố gắng vươn lên trong một vận
hội mới để khẳng định mình. Chính Nguyễn Cơng Trứ từng tự nhủ:
Đã sinh ra ở trong trời đất Phải có danh gì với núi sơng.


Ông tâm niệm thế và đã làm được hơn thế. Tên tuổi của ơng đã được non sơng ghi
nhận. Hình bóng và phong cách của Nguyễn Cơng Trứ vẫn cịn in đậm trong mỗi trang
thơ của chính ơng.
Kết thúc bài ca. Nguyễn Công Trứ viết Trong triều ai ngất ngưởng như ông! Câu
thơ buông lấp lửng: vừa như hỏi vừa khẳng định; vừa như tự hào, ngợi ca, vừa tự giễu
mình một cách thấm thìa; vừa như tự bạch của ông, lại vừa như một nhận xét bình giá của
người đời. Đúng là câu thơ và cả bài thơ cũng ngất ngưởng như ông vậy. Cái vẻ đẹp ngất
ngưởng từ bài ca và cuộc đời Nguyền Công Trứ đã trở thành một cách sống, một mẫu
hình in đậm trong hàng loạt nhà nho tài tử sau này. Ta như còn gặp lại hình bóng và cốt
cách ấy của ơng ở một Tú Xương, một Tản Đà - Nguyễn Khắc Hiếu và phần nào ở nhà
văn Nguyễn Tuân.


BÀI MẪU SỐ 2:
Ở Nguyễn Cơng Trứ ta thấy tốt lên một phong cách một bản lĩnh, ý chí khơng
chịu khuất phục. Ơng ln muốn vươn lên thốt khỏi sự kìm hãm của chế độ phong kiến
hà khắc. Trong bài thơ Bài ca ngất ngưởng ta đã thấy được bức chân dung tự họa của
chính nhà thơ “bức chân dung” về lối sống ngất ngưởng của một tài năng lỗi lạc, tài năng
Nguyễn Công Trứ.
Trong văn học Việt Nam đầu thế kỷ XIX, có lẽ hiếm nhà văn nào lại tự khắc họa

chân dung mình, đưa cái tơi cá nhân của mình vào thơ như Nguyễn Cơng Trứ. Thời đó,
bản sắc của mỗi con người đều bị lu mờ, nhường chỗ cho những lễ giáo cổ hủ. Mặc dù
sinh ra trong một gia đình nho phong nề nếp, từ nhỏ đã được học thế nào là lễ giáo
Khổng Tử nhưng Nguyễn Cơng Trứ lại là con người có lối sống tự do, phóng khống,
khác người, một lối sống vơ cùng “ngất ngưởng”. “Ngất ngưởng” nếu được hiểu theo
nghĩa đen có nghĩa là trạng thái của một vật cao nhưng không chịu giữ n vị trí, lúc nào
cũng lúc lắc, chơng chênh, chực đổ xuống song lại không đổ. Nhưng trong tác phẩm này,
Nguyễn Công Trứ lại dùng từ “ngất ngưởng” để nói lên tính cách cá tính của mình. ở đây
“ngất ngưởng” được hiểu theo nghĩa bóng, chỉ cá tính phong cách sống phóng khống,
khác người, ln muốn đối lập với xung quanh, muốn thoát khỏi chế độ phong kiến để
sống theo sở thích và ý muốn của mình. Đây là một lối sống đẹp, dáng trân trọng của bậc
danh nho.
Qua bài thơ, ta thấy được Nguyễn Công Trứ “ngất ngưởng” cả một đời, khi còn
làm quan trong triều, cũng như khi đã cáo lão về quê, an hưởng tuổi già. Điều này đã
được thể hiện qua hệ thống từ “ngất ngưởng” gồm năm từ, đều đứng ở những vị trí then
chốt, quan trọng.
Nguyễn Cơng Trứ “ngất ngưởng” khi cịn là người gánh vác trọng trách non sông.
Mở đầu bài thơ là một câu thơ chữ Hán rất trang trọng:
Vũ trụ nội mạc phi phận sự
Nguyễn Công Trứ cho rằng ở trong trời đất này, khơng có việc gì khơng phải là
phận sự của mình. ở đây, ta thấy được sự ý thức về bổn phận của kẻsĩ “tề gia trị quốc
bình thiên hạ”. Cảcuộc đời của ơng đều hết lòng phụng sự cho đất nước, cho dân tộc, bởi
theo ơng:
Đã mangtiếng ở trong trời đất,
Phải có danh gì với núi sông.
Không chỉ riêng trong Bài ca ngất ngưởng mà trong rất nhiều bài thơ khác của
mình, ta cũng thấy được sự tự ý thức của nhà nho. Trong bài Gánh trung hiếuNguyễn
Công Trứ đã viết:
Vũ trụ chức phận nội

Hay trong bài Luận kể Nguyễn Công Trứ viết:
Vũ trụ giao ngô phận sự
Tất cả những câu thơ này đều có chung một nghĩa, đều nói lên niềm tự hào, tự tơn
của Nguyễn Cơng Trứ vềsựcó mặt của mình trong cuộc đời này. Hơn nữa ở đây, Nguyễn
Cơng Trứ cịn thể hiện lịng tự hào sâu sắc khi mình được gánh vác những phận sự,
những chức vụ quan trọng, đúng như ơng vẫn thường quan niệm đây chính là' một sự
ngất ngưởng của ông. Không chỉ vậy, Nguyễn Công Trứ cịn tự gọi mình một cách trang
trọng:
Ơng Hi Văn tài bộ đã vào lồng
Có lẽ Nguyễn Cơng Trứ là người duy nhất trong lịch sửvăn học Việt Nam thời đó
tự xưng “ông”, rồi gọi cả biệt liệu của minh là “Hi Văn”. Đâu phải nhà văn nào cũng có
đủ can đảm để làm cái việc mà chưa ai làm từ trước đến nay. Nguyễn Công Trứ tự cho
rằng tài năng của mình đã trở thành bộ dạng phong cách và được xếp vào lồng trời đất.
Phải là một con người thực sựcó tài thì mới dám đưa cái tơi cá nhân của mình vào văn
giống như Nguyễn Cơng 'Trứ. ở thời đại ông, mọi người sẽ cho rằng ông là người tự cao
tự đại nhưng thực chất đây chỉ là những lời nói chân thành của một kẻcó tài và ý thức
được tài năng của mình. Ngồi tài văn Nguyễn Cơng Trứ cịn có tài võ, cịn giữ nhiều
chức vụ trong triều:
KhiThủ khoa, khi Tham tán, khi Tổng đốc Đông
Gồm thao lược đã nên tay ngất ngưởng
Lúc bình Tủy, cờ đại tướng,
Có khi về Phủ dỗn Thừa Thiên
Ơng đã từng giữ nhiều chức vụ nhưng cũng có lúc bị giáng xuống làm lính ở biên
thuỳ nhưng ơng chưa đề cập đến những chức quan to. Có lẽvì ơng muốn mọi người phải
ngẩng cao đầu nhìn ơng, để nhận thấy rằng ông là người văn võ toàn tài. Ngay cảnhịp
điệu, lối điệp ngữ “khi, có khi, lúc” và cả phép hệt kê cũng tạo cho bài thơ sự dềnh dàng,
ngất ngưởng. Tất cả những điều đó đã tạo cho Nguyễn Cơng Trứ trở thành một tay “ngất
ngưởng”. Cảcuộc đời ông đã hết lịng vì dân vì nước và ơng coi đó là một phần của cuộc
chơi. Ơng khơng giống như nhiều kẻ bề ngồi thì có vẻ thanh liêm giữ vững đạo nho

phong nhưng thực chất chỉ là những kẻ ham lợi, đạo đức giả. ở đấy Nguyễn Công Trứ đã
đứng ngồi mình để nói về mình, qua đó thể hiện ý kiến của công luận Nguyễn Công Trứ
đồng nhất với tay “ngất ngưởng”. Điều này đã tôn ông lên một tầm cao nữa của sự ngất
ngưởng xưa một quan niệm nhân sinh mới mẻ.
Khi cịn làm quan ơng đã “ngất ngưởng” khi đã rời khỏi chốn quan trường,
Nguyễn Công Trứ lại càng thoả sức “ngất ngưởng”. Ơng chỉ thích làm những việc trái
khốy, khơng giống ai. Mọi người khi về q thì cưỡi ngựa, cịn ơng lại cưỡi bị vàng đeo


đạc ngựa. Khơng những vậy ơng cịn buộc một cái mo cau vào chỗ đi con bị, nói là để
che miệng thế gian. Giũ áo từ quan, Nguyễn Công Trứ trở thành một con người tự do, tự
tại, sống một lối sống hưởng thụ. Điều này khơng có gì lạ đối với một con người thích
chơi ngơng giống như ơng. Ơng quan niệm rằng:
Sách có chữ “nhân sinh thích chí”
Đem ngùn vàng đổi lấy trận cười
Chơi cho lịch mới là chơi
(Chơi cho phỉ chí)
Chính vì vậy mà ơng đã đi khắp đó đây, để ngắm phong cảnh, đểsống cuộc đời
tiêu dao nhàn hạ:
Kìa núi nọ phau phau mấy trắng
Tay kiếm cung mà nên dạng từ bi
Nguyễn Công Trứ từng là một đại tướng quân, đã dẹp loạn ở biên giới phía Bắc,
qt sạch giặc ở biên giới Tây Nam. Ơng còn là người theo đạo Nho bài bác đạo Phật.
Vậy mà giờ đây ông lại trở thành kẻ từ bi. Rõ ràng là ơng đang đóng kịch mặc dù vai diễn
này chẳng có vẻ gì hợp với ơng. Bởi ơng muốn chọc tức thiên hạ, muốn chống lại chế độ
phong kiến, muốn sống như những gì mình muốn, mình thích mà khơng sợ gị bó. Ơng đã
cho mọi người thấy' anh hùng ngồi thi, ca, tửu cịn có cả giai nhân:
Gót tiên theo đủng đình một đơi dì
Gót tiên làm cho ta thấy sự thanh cao, thốt tục, những đơi dì lại đẩy Nguyễn
Cơng Trứ xuống tột đỉnh của sự phàm tục. Đi chùa mà lại đem theo cô đầu. Chẳng

nhẽông không sợ bị thiên hạ chê bai. Không, ông khơng hềsợ. Ơng đã làm những việc
khác thường như vậy có nghĩa là ơng khơng sợ. Chẳng phải chỉ riêng gì người trần, đến
Bụt cũng đành chịu sự ngất ngưởng của ông:
Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng
Nguyễn Công Trứ khơng cịn là “tay ngất ngưởng” nữa. Ơng đã được tôn lên một
mức cao hơn nữa, để trở thành ông ngất ngưởng. ở đây ta thấy được sự ngơng ngạo,
phóng túng của Nguyễn Công Trứ. Trong con người của nhà thơ ln ln tổn tại sự đối
lập. “Gót tiên” đối lập với “một đơi dì”. “Tay kiếm cung” đối lập với “dạng từ bi”. Vạy là
Nguyễn Công Trứ đang muốn cho mọi người thấy ông không phải là con người tn theo
lể giáo phong kiến. Ơng nhất định sẽ khơng chịu sống như mọi người muốn mà ông
sẽsống như ông muốn. Phải là người có bản lĩnh, có đủ tự tin và có đủ tài năng thì mới
dám “ngất ngưởng” như Nguyễn Công Trứ, mới dám đi ngược lại hết thảy mọi quy luật
như ông. Đối với ông, chuyện được mất hay khen chê của người đời khơng có gì là quan
trọng:


Được mất dương dương người tái thượng,
Khen chê phơi phới ngọn dơng phong.
Bỏ ngồi tai lời nói của thiên hạ, ông muốn sống thật hạnh phúc, sung sướng nhu'
ngọn gió đơng phong, ngọn gió của mùa xn. Ngọn gió mà sẽ đem lại cho conngười một
nguồn sinh lực mới. Mặc sức tiêu dao, mặc sức chơi cho thoả chí, mặc sức làm những
điều mình muốn nhưng ơng vẫn khơng hề vướng tục mà vẫn luôn giữ được bản ngã:
Khi ca, khi tửu, khi cắc, khi tùng,
Không Phật, không tiên, không vướng tục.
Không bị cuốn vào cõi tiên cảnh, cũng không bị sa vào chốn trần tục. Nguyễn
Cơng Trứ chính là Nguyễn Cơng Trứ. Ơng là ơng và ơng bị mê hoặc bởi bất cứ điều gì.
Ơng vẫn ln là một kẻ“ngất ngưởng” tài năng trong suốt cuộc đời mình. Và dù có vui
chơi đến đâu chăng nữa, ơng vẫn ln muốn được giống như các bậc đại danh sĩ, muốn
được lưu danh trong sử sách để đời, mọi người còn biết đến ông:
Chẳng Trái, Nhạc cũng phường Hàn, Phú,

Nghĩa vua tôi trọn vẹn đạo sơ chung.
Chẳng thế mà khi đã 80 tuổi, nghe thấy tiếng súng của quân xâm lược, Nguyễn
Cơng Trứ đã dâng sớ xin đánh giặc. Trong lịng ông vẫn luôn sáng ngời sự trung thành
với triều đình với dân tộc, với nhân dân. Ông mãi mãi là một bề tôi trung thành của nhà
Nguyễn, đã cùng nhà vua san đỡ gánh nặng non sông. Sách son sẽ mãi mãi cịn lưu giữ
tên tuổi của Nguyễn Cơng Trứ, một con người dám chơi ngông, dám khẳng định bản ngã
của mình nhưng vẫn vơ cùng u nước, thương dân. Ông là con người nhập tục mà không
vướng tục, rong chơi mà vẫn trọn nghĩa vua tôi. Câu thơ cuối cùng của bài thơ như một
lịi tun ngơn tự khẳng'định bản thân của Nguyễn Công Trứ:
Trong triều ai ngất ngưởng như ơng!
Ơng đã dám chống lại cả một triều đình. Ông tự biết rằng trong triều chẳng có ai
đủ tài năng giống như ông. Quan lại lúc nào cũng nịnh hót, tâng bốc nhà vua, cuối cùng
chỉ một phường giá áo túi cơm. Bề ngồi đạo mạo, bên trong thì tâm tâm chụp lợi. Có
người thì lại sợ khơng dám làm ngược với lẽ đời. Ông quả thật là một con người “ngất
ngưởng” phóng túng, tự do, là bậc anh hùng, liền triết của thời đại.
Qua Bài ca ngất ngưởng ta đã thấy được bức chân dung tự họa của Nguyễn Cơng
Trứ. Qua đó ta hiểu rằng ơng là người biết mình, biết tài năng của mình. Bức chân dung
mang tính chất hồi ký về một cuộc đời sóng gió, thăng trầm của Nguyễn Cơng Trứ. Đặc
biệt ở đây tốt lên lối sống “ngất ngưởng” phóng khống, tự do, tự tại của nhà thơ - một
lối sống đẹp, thanh cao của những bậc danh nho thời bấy giờ. Nguyễn Công Trứ sẽ mãi là


tấm gương sáng cho mọi người của mọi thời đại noi theo, bởi không phải ai cũng dám
đứng lên chống lại cả xã hội như ông.