hinhtuonghoasentrongvanhoavietnam

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

<b>HÌNH TƯỢNG HOA SEN TRONG VĂN HĨA VIỆT NAM </b>

Hoa Sen có vai trị và vị trí đặc biệt cả về tâm linh và văn hóa của người Việt.
Từ bao đời nay, Hoa sen đã đi vào lịng người, đi vào cuộc sống và văn hố của người
Việt. Ngắm hoa sen chúng ta có thể thấy và nhận ra hình ảnh con người Việt Nam

Mặc dù sinh ra trong bùn lầy nhưng hoa sen khơng bị ơ nhiễm mà lại có khả năng làm
thay đổi hồn cảnh sống, vì hoa sen hễ mọc ở nơi nào thì sẽ làm cho nước đục nơi đó
lắng trong. Sen có cả hương lẫn sắc, nhưng hương sen không quá nồng mà dịu, gợi
một tinh thần cao thượng. Sắc sen kín đáo, đằm thắm, cánh trắng phớt hồng, nhụy
vàng. Từ khi nở đến khi tàn không hề bị ong bướm bén mảng tới. Qua bao ràng buộc
để đến được chỗ khoáng đạt hư không, sen tiếp tục vươn lên dưới ánh mặt trời, khai nụ
kết hoa, khoe sắc và xông hương tràn ngập không gian.

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

Sự hình thành của sen diễn ra theo qui luật nhân quả luân hồi. Sen có cả nụ -
hoa - hạt. Hoa nở tượng trưng cho quá khứ, đài sen tượng trưng cho hiện tại và hạt sen
tượng trưng cho tương lai, sự nối tiếp liên tục. Vì vậy, hoa sen trở thành biểu tượng
trong nghệ thuật Phật giáo của Phương Đơng. Nó tượng trưng cho vẻ đẹp thần bí,
huyền ảo, tư tưởng sâu kín. Bông hoa sen cũng tượng trưng cho sự thanh cao, bất
khuất của người qn tử, giữ chặt lịng mình trước cám dỗ của lợi danh, giữ cho mình
sự trong sạch dù ở giữa chốn bùn nhơ.

Từ ý nghĩa tâm linh ấy, bông hoa này đã đi vào tâm thức của người Việt Nam,
trở thành hình tượng trong kiến trúc và điêu khắc của người Việt xưa, trong nghệ
thuật, trong văn học, ẩm thực…

Cho đến tận hôm nay, khi bạn bè quốc tế đến với Việt Nam thì hình ảnh đầu
tiên họ gặp là bông sen vàng trên những chuyến bay của Vietnamairline, hình ảnh
biểu hiện cho sự khai sáng và hoàn mỹ; vừa đời thường lại vừa cao quý, linh thiêng;
vừa duyên dáng, mềm mại, nhưng không kém phần cứng cáp, đĩnh đạc, tượng trưng
cho những con người Việt Nam dũng cảm kiên cường nhưng đôn hậu và cởi mở.

<b>1. Hình tượng hoa sen trong văn học nghệ thuật</b>

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

Khi nói đến Sen, Là người Việt Nam chắc hẳn ai cũng thuộc câu ca dao:

"Trong đầm gì đẹp bằng sen

Lá xanh bơng trắng lại chen nhị vàng
Nhị vàng bông trắng lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn".

Khi xưa, Mạc Đĩnh Chi khi đứng trước vua Trần Anh Tơng đã thể hiện rõ
phẩm chất của mình qua bài phú “Ngọc tỉnh liên” (Hoa sen trong giếng ngọc): Vì hoa
sen vốn có tiết tháo thanh cao, không hoa nào sánh được, tuy gần bùn mà chẳng hôi
tanh mùi bùn; vả lại sen này lại trồng trong giếng ngọc nữa thì sen càng cao quý biết
bao. Ơng như sen, dù có phải ở vào hồn cảnh ơ trọc thế nào thì cũng vẫn giữ khí tiết
thanh cao, huống chi ở phải vào một thời tốt đẹp, vua minh chánh thì người ơng càng
cao quý biết mấy. Sen quý nhưng phải có người sành mới biết thưởng thức…”

Làng quê nơi Bác sinh ra cũng có tên là Làng Sen, và có lẽ hoa sen đẹp nhất khi
được ví với hình tượng Bác Hồ, người cha già dân tộc, vị lãnh tụ kính yêu của chúng
ta:

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

"Tháp Mười đẹp nhất bông sen
Việt Nam đẹp nhất có tên Bác Hồ"

<b>2. Hoa sen trong mỹ thuật truyền thống của người Việt </b>

Ở Việt Nam, đề tài hoa sen xuất hiện khá sớm trong nghệ thuật tạo hình, hầu
như ở thời nào cũng được các nghệ nhân thể hiện trong các đồ án trang trí của nơi thờ
tự hoặc ở các cơng trình văn hóa của cộng đồng. Sen được khai thác, phản ánh dưới
nhiều góc độ bố cục khác nhau, xuất hiện hằng xuyên theo chiều dài của lịch sử dân
tộc qua những cơng trình kiến trúc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

Trên một số viên gạch lát nền cỡ lớn tại khu vực đền vua Đinh và đền vua Lê,
ngoài đề tài trang trí chim phượng cịn có đề tài hoa sen. Đồ án về các hoa sen ở đây
gồm 4 loại.

Loại hoa sen có 16 cánh thường được thể hiện nổi trên các viên gạch vuông cỡ
lớn. Nhìn chính diện (từ trên xuống), họa tiết được bố cục chung dưới dạng một mặt
tròn nằm giữa viên gạch, gồm 3 lớp. Lớp ngoài cùng là 16 cánh sen xếp đều nhau kết
thành một vành tròn đều đặn. Lớp giữa gồm những vân xoắn đơn được xếp cùng
chiều, nối lưng nhau thành một vành tròn thứ hai, có lẽ thể hiện nhụy hoa. Lớp trong
cùng là một hình trịn điểm 13 chấm nổi, thể hiện hình gương sen với các hạt. Mười ba
hạt sen được sắp xếp thành các cạnh từ trung tâm chạy ra 8 phía, cân đối, đều đặn. Các
cánh sen khơng chạm thêm chi tiết gì ngồi một đường gờ nhỏ viền theo chu vi của
cánh. Loại đồ án hoa sen 16 cánh này còn gặp nhiều ở thời kỳ sau, ở các tảng đá kê
chân cột cho nên phần giữa và phần nhị hoa không chạm khắc gì và nó có nhiều nét
tương đồng với các đồ án trang trí ở Trung Quốc và Nhật Bản.

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

đường gạch chéo nhỏ. Lớp trong cùng (gương sen) đã có số ụ trịn (thể hiện hạt sen)
nhiều tới 21 hạt, gồm một hạt tương đối to ở giữa và 20 hạt nhỏ bao quanh thành 2
vòng (vòng trong 8 và ở vịng ngồi là 12). Đồ án này khắc họa khá tỉ mỉ. Các hạt sen
ở giữa đều được thể hiện kép bằng 2 vòng tròn đồng tâm còn trong lịng các cánh sen
khơng những có gờ viền quanh mà cịn điểm cả vân lá. Phía ngồi hoa sen là một băng
hoa dây mảnh kiểu dây leo tay mướp (có nhiều vào các thời sau). Ngồi cùng là những
hình chấm trịn to, mỗi chấm được bao quanh bằng hai đường tròn đồng tâm như kiểu
các hạt sen ở giữa.

Loại hoa sen 8 cánh cũng được thể hiện theo lối nhìn chính diện từ trên xuống.
Ngồi 8 cánh chính, có 8 cánh phụ ken giữa từng cặp cánh chính. Họa tiết này được
trang trí trên mặt hai loại gạch, một có dạng vng, cỡ 34 x 34cm và một có dạng hình
chữ nhật, cỡ 74cm x 34cm. Loại gạch vng hoa sen bố cục ở giữa, còn loại chữ nhật
thì người ta phân đơi viên gạch, hai hoa sen trang trí hai phía. Hoa sen cánh to và

ngắn, trong lịng cánh có đường viền. Phần hình trịn thể hiện gương sen ở giữa, với 9
chấm tròn thể hiện hình ảnh của các hạt sen được bố cục với một hạt to ở giữa và 8 hạt
nhỏ hơn phân đều ra các phía thành một vịng trịn. Đáng chú ý là giữa cánh sen và
gương sen khơng có lớp nhụy sen như hai đồ án trên mà chỉ là một băng để trơn.

</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7>

có loại 7 cánh , có loại 8, 9 cánh, tất cả đều cách điệu đơn giản, chỉ có cánh sen và đài
gương. Có khi đài gương cũng khơng có hạt sen.

4 loại đồ án hoa sen trên là những đồ án khá đẹp, chứng tỏ tuy các thời Đinh -
Tiền Lê ngắn ngủi nhưng cũng đã sáng tạo ra những sản phẩm có dấu ấn đặc trưng
trong lịch sử mỹ thuật nước nhà.

<i><b>Hoa sen trong mỹ thuật thời Lý</b></i>

Đây là thời kỳ mà Phật giáo phát triển mạnh, được coi như quốc giáo và trang
trí hoa sen được ứng dụng rất nhiều với các đài hoa sen, các bệ tượng Phật bằng hoa
sen, các kiến trúc hình hoa sen. Những tảng đá kê chân cột cho đến diềm cửa tháp,
diềm bệ tượng và cả đồ gốm... hễ đâu có điều kiện thích hợp là nghệ nhân dùng ngay
hoa sen để trang trí. Đặc biệt các cơng trình liên quan đến Phật giáo thì đề tài hoa sen
càng được sử dụng nhiều.

</div>
<span class='text_page_counter'>(8)</span><div class='page_container' data-page=8>

Hoa bao gồm 16 cánh chính và 16 cánh phụ. Điều khác nhau là các đồ án này của thời
Lý không thể hiện phần nhị sen và gương sen, có lẽ vì cột che khuất. Đáng chú ý là
lòng của các cánh sen thời Lý ở các di tích liên quan tới vua, thường được chạm thêm
đôi rồng dâng chầu lá đề. Nét chạm tỉ mỉ tinh tế, tôn thêm vẻ cao quý của cánh sen.
Loại đồ án này còn thấy trên một số đồ gốm men ngọc thời này.

Loại đồ án hoa sen đỡ các vật thiêng, là hình các đài sen trong tư thế nhìn
nghiêng, như đài sen làm bệ đỡ cho các chân chim phượng, trong các đồ án phượng
múa ở các thành bậc (ở chùa bà Tấm, Hà Nội), hoa sen làm bệ đỡ cho các vật thiêng
bố cục trong hình lá đề, hoặc trong các đồ án dàn nhạc, thiên thần, về rồng chầu (ở
chùa Phật Tích)... Trong đó các đài sen thường đỡ các lá đề.

</div>
<span class='text_page_counter'>(9)</span><div class='page_container' data-page=9>

văn sen này được xếp vào loại có bố cục chuẩn nhất, cân đối và đơn giản trong đường
nét mà vẫn mô tả được cái dáng vẻ riêng của hoa sen.

Loại đồ án hoa sen trên gốm men ngọc được trang trí trong lòng một chiếc bát
men ngọc (hiện vật trưng bày của Bảo tàng lịch sử Hà Nội). Bát vào loại nhỏ, có màu
men ngà hơi chuyển sang màu vàng nâu sẫm. Nghệ nhân gốm khắc chìm hình hoa văn
lên đất, sau đó tráng men và đem nung. Đó cũng là kỹ thuật phổ biến của các đồ gốm
men ngọc thời Lý. Các hoa sen được thể hiện theo lối nhìn nghiêng, trang trí ở trong
lịng bát. Cuống hoa quay vào tâm bát, cứ một bông hoa sen lại một bơng hoa cúc,
chúng hồn tồn độc lập với nhau. Tổng cộng có 3 hoa sen và 3 hoa cúc. Hoa sen gồm
nhiều cánh, nở rộng ra 2 phía với bố cục tuân thủ sự cân xứng trong tồn bộ đồ án
trang trí.

<i><b>Hoa sen trong mỹ thuật thời Trần </b></i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(10)</span><div class='page_container' data-page=10>

mép cánh và ở trung tâm mỗi cánh đơi khi được điểm các hạt trịn trong một bố cục
cân xứng khá chặt chẽ.

<i>Đài sen thế kỷ 11 - 12</i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(11)</span><div class='page_container' data-page=11>

cứu gọi là cánh sen vẹo. Trong lòng các cánh sen thường chạm thêm những hình hoa
kết hợp bởi các ơ trịn.

Đồ án hoa sen cách điệu thành hoa dây được sử dụng khá nhiều trên kiến trúc
của chùa Thái Lạc. Và có lẽ đây cũng là ngơi chùa duy nhất có đồ án trang trí này. Hoa
sen chạy dài phía dưới đơi rồng đang trịnh trọng dâng chầu lá đề, hay uốn lượn phía
trên các “tầng mây”, nơi có hình các tiên nữ đầu người mình chim đang vừa múa vừa
dâng hoa.

</div>
<span class='text_page_counter'>(12)</span><div class='page_container' data-page=12>

phía dưới. Đơn giản như vậy nhưng vì các cánh sen này khơng bị gị bó trong một
khn mẫu đăng đối nào nên trông rất sinh động. Nét bút của nghệ nhân ở đây tung

hồnh thoải mái. Khi thì nhấn mạnh tạo một mảng đậm cho một cánh sen, lúc lại nâng
cao lướt nhẹ mô tả một chi tiết của cuống hoa hay của búp sen. Mỗi ô một hoa, mỗi
hoa một kiểu dáng, thường đứng riêng lẻ một mình hoặc kết hợp với một vài cây cỏ và
búp sen. Đặc biệt có đồ án trên một chiếc tháp gốm của Bảo tàng Hải Dương, nghệ
nhân còn vẽ thêm nhiều búp sen và lá sen nhiều kiểu dáng, có lá bố cục theo lối nhìn
chính diện từ trên xuống thành cả mảng tròn to, thấy rõ cả chi tiết các gân lá. Ở một
liễn men nâu ở Bảo tàng Lịch sử Hà Nội, hoa sen lại bố cục thành hoa dây uốn lượn
cong tròn đều. Cứ mỗi ô trống là một hoa sen, bố cục theo lối nhìn nghiêng, cánh hoa
đổ ra hai phía như ở các đồ gốm hoa nâu khác. Dây hoa này có nhiều lá, có lá như một
cánh sen, có lá lại giống lá của hoa cúc trơng rất sinh động.

<i><b>Hoa sen trong mỹ thuật thời Lê sơ</b></i>

Vào thời Lê sơ, đạo Phật bị hạn chế, các chùa tháp không phát triển, nhưng hoa
sen vẫn là loại đề tài được chú ý nhiều. Hoa sen khơng những được trang trí trên các
bệ tượng Phật, trên các chân tảng cột chùa mà cịn ở các thành bậc cung điện của triều
đình và trên cả các bia tiến sĩ ở Văn Miếu.

</div>
<span class='text_page_counter'>(13)</span><div class='page_container' data-page=13>

Đồ án hoa sen ở mặt ngoài thành bậc các cung điện như ở bậc điện Kính Thiên
(Hà Nội), điện Lam Kinh (Thanh Hóa), Văn Miếu (Hà Nội). Mặc dù dưới hình thức
cuộn vịng của hoa dây, nhưng trung tâm vẫn là bông hoa sen. Hoa sen thể hiện theo
kiểu nhìn nghiêng, thấy rõ cả từng lớp của hoa. Trong cùng là một búp hoa cịn xếp
kín chưa nở. Tiếp đó là các lớp cánh sen toả đều ra hai bên như bố cục hình nan quạt.
Vì được cách điệu cao nên ở đây khó nhận ra các cánh sen quen thuộc.

Ở thành bậc điện Lam Kinh đồ án hoa sen cũng giống như ở thành bậc điện
Kính Thiên. Đáng chú ý là có một số đồ án ở giữa không phải là chùm cánh, mà lại là
cả một đài sen tạo thành một mảng to như hình lá sen, cịn ở giữa là các hình xoắn
cách điệu. Trên thành bậc cửa Văn Miếu (Hà Nội), các cánh sen vẫn thể hiện theo lối
vân xoắn, gương sen ở giữa vẫn chạm lối nhìn nghiêng. Rõ ràng cả hoa sen của 3
thành bậc đều có chung một phong cánh thể hiện. Đó là lối vân xoắn cách điệu cao,
đường nét chạm rành mạch sắc nét.

</div>
<span class='text_page_counter'>(14)</span><div class='page_container' data-page=14>

Đồ án hoa sen ở diềm bia: Một số
bia thời Lê sơ như các bia tiến sĩ ở Văn
Miếu (Hà Nội - 1484), bia chùa Cao (Hà
Tây - 1505)... đều có trang trí hình hoa sen xen lẫn các hoa khác. Bố cục hoa sen theo
kiểu nhìn nghiêng, cịn các cánh hoa thì phần lớn đang chụm lại che kín đài gương, ở
trên là 3 lớp cánh đang xếp sát nhau, phía dưới cũng có 3 cánh nhỏ đã nở rộng. Đó là
trường hợp hoa sen diềm bia chùa Cao. Còn ở diềm bia Văn Miếu bố cục cũng như
vậy nhưng có phần đơn giản hơn. Ở giữa là hai cánh sen ơm lấy đài gương, phía ngồi
có 5 cánh nở đều ra các phía, giống hoa sen bệ chùa Ngọc Khám (Bắc Ninh - thế kỷ
XVII)

<i>Bộ Tam Thế chùa Khám Lạng</i>

Hoa sen trên bệ tượng Phật: Các bệ tượng Phật thời Lê sơ, như bệ các chùa
Khám Lạng (Bắc Giang - 1432), chùa Cao (Hà Tây-1505)... đều có trang trí cánh sen.
Kiểu cách và chi tiết của các hoa văn này gần giống với các cánh sen trên các bệ thời
Trần. Đặc biệt ở chùa Khám Lạng, ngồi các cánh sen to, cịn có lớp cánh sen được
chạm theo kiểu xếp gối lên nhau chỉ thấy nửa hình, cứ thế mà thành băng dài. Lối bố
cục gối lên nhau này cũng đã thấy có ở thời Trần. Ở chùa Cung Kiệm, dưới chân bệ đá
của tượng Phật niên đại 1449, còn thể hiện một đóa hoa sen nổi trên sóng nước, chạm

theo lối nhìn hơi chếch nghiêng, các cánh sen nở vây quanh một búp sen ở giữa, lá
phía ngồi hình sóng, bố cục đơn giải, ít chi tiết.

</div>
<span class='text_page_counter'>(15)</span><div class='page_container' data-page=15>

Hình tượng hoa sen trong nghệ thuật tạo hình Việt là một đề tài rất phong phú,
được thể hiện ở rất nhiều các hình thức trang trí mỹ thuật và kiến trúc đặc trưng riêng
cho mỗi thời kỳ lịch sử dân tộc. Nó khơng chỉ mang lại giá trị vật chất cho cuộc sống,
mà còn mang giá trị tinh thần vô giá với người Việt. Chính vì vậy hình tượng hoa sen
khơng chỉ là cảm hứng sáng tác của các nghệ nhân xưa, mà ngày nay các họa sĩ hiện
đại vẫn có nhiều tác phẩm thành công với đề tài hoa sen, qua nhiều cách nhìn và ngơn
ngữ tạo hình khác nhau, nhưng đều biểu đạt được giá trị thẩm mỹ vĩnh hằng của loài
hoa đã thấm sâu vào tâm hồn dân tộc Việt.

<b>3. Hoa sen trong văn hoá ẩm thực Việt Nam:</b>

Từ ảnh hưởng của hoa sen trong đời sống tinh thần mà người dân Việt Nam đã
đưa sen lên đỉnh cao của văn hóa ẩm thực.

Các bộ phận trên bơng hoa sen được biến
chế thành những món ăn đặc trưng, mang đậm
một hương vị Việt Nam như gỏi ngó sen, mứt
sen, trà sen. Sen hồ Tịnh Tâm của Cố đô Huế
ngày xưa được dùng để ướp trà cho vua. Người ta

</div>
<span class='text_page_counter'>(16)</span><div class='page_container' data-page=16>

để qua hết đêm trà sẽ hấp thụ tồn bộ hương sen. Sáng hơm sau thì thu trà, trà sen Huế

vì thế có hương thơm thanh khiết và đậm đà đến say lòng.

Chè sen Huế với hạt sen tươi, bóc vỏ, lột lớp lụa mỏng, xoi tim rồi đem chưng
cách thủy, chưng với đường phèn thì hương mới thơm. Chè sen được múc trong bát cổ
men sứ màu xanh nhỏ như “mắt trâu”, chỉ độ dăm bảy hạt sen vàng nở lươm tươm.
Trong các dịp lễ tết hay kỵ giỗ, chè sen là món quan trọng gần như không thể thiếu
trong lễ phẩm. Cúng xong, chỉ một bát thôi là đã thưởng thức đủ cái “quốc hồn quốc
túy” của xứ Huế rồi!

Ngồi ra, người Huế cịn dùng sen để nấu cơm sen rất nổi tiếng trong các món
ăn truyền thống Huế. Cách nấu cơm sen cũng hết sức cầu kỳ, chỉ có những người phụ
nữ Huế thực thụ tính tình điềm đạm có bản sắc “tơn nữ” mới nấu được cơm sen. Trong
những món ăn “bát bửu”, cơm sen xuất hiện với một phong cách rất Huế. Những ai
muốn thưởng thức món cơm sen Huế hãy đến cố đơ vào mùa sen nở. Ngồi ra, cịn có
nhiều món ăn thượng vị từ sen Huế mang nhiều hương sắc và hương vị đậm đà.

</div>
<span class='text_page_counter'>(17)</span><div class='page_container' data-page=17></div>

<!--links-->