Lịch sử mỹ thuật Việt Nam: Nghệ Thuật Tạo Dáng Trang Trí Gốm Hoa Lam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP
---------------

LỊCH SỬ MỸ THUẬT VIỆT NAM

Bài Tiểu Luận:
Nghệ Thuật Tạo Dáng & Trang Trí Gốm Hoa Lam


Chương I
Lời Giới Thiệu
Nhắc đến nền lịch sử Mỹ thuật Việt Nam ta không thể không nhắc đến gốm. Gốm
không chỉ chứa đựng những giá trị về mặt nghệ thuật mà cịn mang theo đó là những
giá trị của một nền văn hóa.
Gốm xuất hiện từ rất nâu đời, từ gốm đất nung cho đến gốm men ngọc hoa nâu,
hoa lam, từ những họa tiết sơ sài, đơn giản cho đến những hoa văn tỉ mỉ, tinh xảo.
Gốm Việt Nam có những bước tiến rất lớn đặc biệt ta sẽ cùng nói đến ở đây chính là
“gốm hoa lam” thời Lê.
Gốm hoa lam đẹp khơng chỉ bởi vì nó ít chịu ảnh hưởng từ các nước khác như gốm
men ngọc, hoa nâu, gốm hoa lam đẹp là bởi vì nó mang sự sang tạo, tài hoa của
người làm gốm trong từng kiểu dáng, họa tiết. Để hiểu hơn về gốm hoa lam có hay
chăng ta nên nhìn sâu vào “ nghệ thuật tạo dáng và trang trí gốm hoa lam”.

Chương II
Nghệ thuật tạo dáng và trang trí gốm hoa lam
1. Vài nét về lịch sử “gốm hoa lam”
Nhiều nhà nghiên cứu khẳng định rằng gốm hoa lam xuất hiện ở Việt Nam
vào khoảng cuối thế kỷ XIV, cuối thời Trần và trở nên cực thịnh ở thời Lê sơ –
Mạc. Người ta cho rằng trước khi có những sản phẩm đẹp, tinh tế ở thời Lê ắt hẳn
phải có một thời kỳ gốm hoa lam chưa hoàn chỉnh.

2. Nghệ thuật tạo gốm hoa lam


Gốm hoa lam dáng thanh thốt bởi thơ mập hơn so với gốm đất nung và gốm
hoa nâu trước kia bởi nó có su hướng vươn lên theo chiều cao. Thừa hưởng từ gốm
hoa nâu Lý – Trần, tuy các sản phẩm cũng có hình ống nhưng thêm vào đó người
làm gốm đã khéo léo tạo các đường cong có độ lớn to nhỏ khác nhau khi tạo dáng
được thể hiện ở các sản phẩm như chân đèn, lưu hương, nậm rượu.
Các sản phẩm khác như bát, đĩa hoa lam giai đoạn đầu thời hậu Lê cũng là
lúc bắt đầu phát triển đi lên của gốm hoa lam, do su hướng vươn theo chiều cao và
thanh thoát. Bát đĩa vẫn có chút ảnh hưởng từ thời Lý – Trần nhưng chân đế to và
vững hơn.
Khi tạo dáng bát đĩa chân cao, người thợ gốm đã khéo néo kết hợp những
nét cong khỏe của thân với nét thẳng và dài của đế hình ống. Tồn bộ sản phẩm từ
dưới chân vươn lên thẳng đứng rồi nở dần ra tạo thành bát càng lên cao càng leo
rộng. Cách tạo hình ấy làm cho bát có dáng thẳng đứng hơn, quả bát trịn, bầu bĩnh
hoặc hơi gẫy góc, khơng chỉ bát mà đĩa, ly uống rượu đều được tạo dáng đơn giản,
khéo và độc đáo, trơng rất đẹp và sang trọng.
Hình dáng sản phẩm đế cao tuy đẹp, khỏe nhưng ggaay khó khăn cho người
làm gốm. người thợ gốm mất nhiều thời gian để tạo hình, tốn thời gian, nguyên
liệu, năng xuất lại thấp. Vì thế, dáng đồ gốm dần có sự thay đổi bát đĩa đế thấp,
miệng doing, nơng lịng đã dần dần thay thế cho kiểu đế cao sâu lòng. Sự cải tiến
này đã chở nên phổ biến và được áp dụng cho đến tận ngày nay.
Một dạng đồ gốm cũng rất đặc trưng của gốm hoa lam đó là hình quả bầu
hai ngấn, cao khoảng 20cm, đáy nhỏ. Thân ấm phình ra ở vai quai nhỏ tạo hình
xoắn, gắn cao ở giữa vai và cổ ấm. Vịi ấm ở phía bên kia thấp hơn vai một chút
nhìn rất thanh, thống đạt, tinh tế mà giản dị. Thân và miệng ấm được nối bằng
phấn thắt cổ bồng. Ấm trông tuy cao nhưng khơng lênh khênh nhìn bầu bĩnh do
hiệu quả tạo hình quả bầu nậm. Thân ấm nhìn bầu bầu khỏe mà nhẹ. Chi tiết vịi
quai được tạo hình khối trịn, dẹt, nhỏ nhắn, gắn đúng chỗ, ăn nhịp với thân ấm.

Miệng ấm thu nhỏ lại vẻ khá kín đáo. Tồn bộ cái ấm tốt lên thế hài hịa của một
tác phẩm nghệ thuật dân gian độc đáo.
Một dạng gốm hoa lam khơng thể khơng nhắc đến đó chính là “đồ thờ”. Đó
là các chân đèn lư hương kích thước tương đối lớn, dáng cao. Đồ gốm thờ đa số
đều được tạo hình kiểu con con tiện với các bộ phận và chi tiết phức tạp, dày đặc


họa tiết trang trí. Đồ thờ cầu kì, tinh xảo toát lên sự trang nghiêm nhằm phù hợp
với nơi thờ tôn nghiêm, cũng rất chau chuốt như các sản phẩm gốm khác.
3. Nghệ thuật trang trí gốm hoa lam
Trang trí hoa lam trên gốm bằng bút lông và màu lam (hay xanh chàm). Ở
gốm hoa nâu thời trước, người thợ dung bút lông chấm men màu nâu để tô lên từng
mảng khắc trên xương đất mộc còn ở gốm hoa lam người nghệ sỹ vẽ thực sự. tùy
trình độ, tay nghề, tài năng mà người thợ gốm chỉ vẽ theo mẫu sẵn hoặc có thể
phóng bút linh hoạt kiểu “trưởng ý định hình” nhưng nét bút phải linh hoạt, thao
tác chính xác, vẽ đâu được đấy. Đặc điểm của gốm mặc dù đã hay chưa tráng men
đều hút màu rất nhanh, màu ngấm nhanh vào xương gốm. Do đó, khi vẽ trang trí
trên gốm mộc, mỗi nét là một lần hạ bút, chỉ duy nhất một lần, không thể tẩy xóa
để vẽ lại, điều đó khác với phương pháp vẽ trên men gốm đã nung như hiện nay,
khi men gốm đã tráng qua một lần được đem vẽ trang trí thì có thể tẩy xóa nét lỗi,
hình sai… Rồi tráng men lên trên, nung lần hai.
Có ba cách vẽ trang trí gốm hoa lam:
- vẽ dưới men
- vẽ giữa men
- vẽ trên men
a. Cách vẽ dưới men
Được thực hiện trên xương đất mộc (chưa qua lò nung) rồi tráng lớp men
mỏng lên trên.
b. Cách vẽ giữa men
Vẽ đồ mộc đã tráng một lớp men, vẽ song lại tráng thêm một lớp men lên

trên.
c. vẽ dưới men
Chỉ vẽ lên lớp men của gốm mộc (xương đất) mà không cần tráng lớp men
phủ lên hoa văn.
Trong ba cách, cách vẽ dưới và giữa men tạo nên hiệu quả kì diệu của sản
phẩm sau khi nung. Hoa văn trang trí hiện lên dưới lớp men trong, do đó mà sản
phẩm trở nên lung linh và đẹp hơn.


Đề tài trang trí trên gốm hoa lam khác rất nhiều so với các loại gốm thời
trước, ví như gốm hoa nâu thường được trang trí với đề tài hoa điểu, cúc, hoa sen,
chim thước và hình các con vật như voi, hổ… Đến gốm hoa lam ta thường thấy
những đề tài mới được sang tạo và sử dụng ngày càng nhiều.
Trên gốm hoa lam gia dụng (bát, đĩa, ấm, chén, bình rượu) nội dung trang trí
vẫn là chim, hoa, lá, cá, ngựa, sau đã xuất hiện hình rồng, phượng kì lân. Trên đồ
thờ tuy vẽ hình tứ linh theo truyền thống nhưng kiểu dáng của chúng đã đơn giản
hóa và có vẻ hiền lành, gần gũi hơn trước nhiều.
Một số đề tài chủ yếu trên gốm hoa lam thời Lê Sơ đó là:
- Hoa lá:
+ Hoa cúc dây và hoa sen được sử dụng để vẽ trên gốm hoa lam. Hoa nối
nhau thành đường diềm cành nối cành, lá cong xoăn như tay bầu bí, tay
mướp, gắn với hình mây lửa và khác hẳn hình hình răng cưa trên gốm
hoa nâu. Cành hoa được vẽ bằng những nét phẩy bút màu lam. Cịn hoa
sen thì được tách rời cánh, để nối các cánh sen với nhau tạo thành mảng
trang trí mà mỗi cánh dường như đều chứa đựng sóng nước trong lịng.
Lại có những trang trí theo một kieeurmoo phỏng hoa lá, chỉ lấy cái thần
của hoa lá thiên nhiên, chứ khơng vẽ theo hình sắc bất kì loại hoa, lá cụ
thể nào. Lỗi vẽ này mang tính tự do, phóng khống và sang tạo của tùng
nghệ sĩ gốm dân gian.
- Chim:

+ Lá hình tượng phổ biến trên trang trí gốm hoa lam.
+ Ta thường thấy hình: chim phượng, chim khách trên nhiều sản phẩm
thậm chí thành tên gọi một số loại đồ gốm “bát con phượng”,… Ở gốm
hoa nâu chỉ có chim di nhưng đến gốm hoa lam đã có sự phát triển chim
đã lượn. Lối vẽ phóng bút ở đây đã tạo nên dáng chim bay nhẹ nhàng
uyển chuyển đa dạng, hình chim phượng bay trong lịng đĩa, trên thành
bát trên thân bình, lọ… Khơng chỉ có chim bay đơn giản mà còn cả một
đàn chim, phượng đang xòe cánh lá bốn con chim sẻ, mỗi con một kiểu
đều hướng vào phượng. Có người cho rằng đấy là cặp quân tử tiểu nhân
theo quan niệm Nho giáo được thể hiện trên gốm thời Lê.
- Tôm cá:


+ Các loại gốm trước đó đã từng trang trí hình tơm cá đắp nổi, chìm, tơ
nâu nhưng đến hoa lam, hình tơm cá được vẽ tư thế ln ssoongs động ẩn
hiện như tranh thủy mặc thể hiện tài hoa của người nghệ sĩ dân gian.
- Ngưa:
+ Trên gốm hoa lam hình ảnh ngựa xuất hiện khá nhiều đặc biệt ở lư
hương, bát bình, lọ. Ngựa ln trong tư thế lồng lên phi nước đại. Bằng
những nét bút lông nhấn lướt, lại được men chảy kéo nhòe nhiều nét,
những con ngựa được vẽ ln tốt lên vẻ lung linh êm nhẹ.
- Rồng mây:
+ Hình rồng trên gốm hoa lam mang nét đặc trưng của rồng thời Lê:
dáng khỏe, đầu có sừng, lưng có hình n ngựa, boomd gáy dụng ngược,
mình trần hoặc đầy vẩy chân nhiều móng sắc. Rồng được vẽ ở nhiều tư
thế, có khi vương dài như bay trên mây, có khi uốn khúc cuộn trịn đầu
nọt giữa râu và tóc tỏa ra hai bên.
+ Rồng cũng như nghê đều là những con vật tưởng tượng, thể hiên sự
thiêng liêng sung kính. Nhưng trên gốm, hình của chúng lại rất gần giũ
đời thường.

+ Để tăng hiệu quả trang trí, trên gốm hoa lam cũng như sử dụng một số
họa tiết hình học, một số chỉ đơn, chỉ song song chạy quanh miệng và
vai, đế kẻ chéo, cắt chéo nhau sen những chấm nhỏ.

Chương III
Tóm lược
Trong lịch sử gốm Việt Nam có một thời phát triển rực rỡ loại gốm có
phong cách đặc biệt, khác hẳn hai phong cách loại gốm quý thời Lý –
Trần, gốm hoa lam. Gốm hoa lam phóng khống bay lượn, uyển chuyển,
là cái mốc thứ ba của nghề gốm sứ nước ta sau gốm đất nung thời phùng
nguyên và gốm men ngọc hoa nâu thời Lý – Trần.


Từ những phân tích trên ta có thể thấy được giá trị của gốm hoa
lam. Nghệ thuật tạo dáng và trang trí gốm đầy hội họa, phong cách nhưng
cũng rất sang tạo, dân gian đã làm lên tên tuổi của gốm hoa lam.
Lời cuối em cảm thấy đầy tự hào về nền gốm nói riêng và nền
mỹ thuật Việt Nam nói chung.

Em cám ơn thầy đã hướng dẫn em hồn thành bài luận này, trong q trình
thực hiện cịn nhiều thiếu xót mong thầy bỏ qua.
Em xin chân thành cám ơn!