Tải bản đầy đủ (.pdf) (183 trang)

Tiểu thuyết về đề tài xây dựng chủ nghĩa xã hội trong văn xuôi miền bắc giai đoạn 1960 1975

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.6 MB, 183 trang )

i

B GIÁO D C VÀ ÀO T O
I H C THÁI NGUYÊN

OÀN

TI U THUY T V

CH I

TÀI XÂY D NG CH NGH A XÃ H I

TRONG V N XUÔI MI N B C GIAI O N 1960-1975

Chuyên ngành: V N H C VI T NAM
Mã s : 62.22.01.21

LU N ÁN TI N S NG

Thái Nguyên – 2013

V N


ii

L I CAM OAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên c u c a riêng tơi. Các s li u,
k t qu đ



c nêu trong lu n án là trung th c và ch a đ

c ai công b trong b t

k cơng trình khoa h c nào. N u sai, tơi hồn tồn ch u trách nhi m.
Thái Nguyên, tháng ….. n m 2013
TÁC GI LU N ÁN

OÀN

CH I


iii

L IC M

N

Tơi xin bày t lịng kính tr ng và bi t n sâu s c t i nh ng th y giáo đáng
kính đã t n tình h

ng d n và đ ng viên tôi trong su t q trình th c hi n lu n

án này.
Tơi xin g i l i c m n chân thành t i c s đào t o đã t o đi u ki n đ tơi
hồn thành khóa h c và trình bày lu n án này.
Tơi c ng xin g i l i c m n đ n các đ ng nghi p c a tôi đã chia s nhi u
t li u và kinh nghi m quý báu liên quan đ n v n đ nghiên c u c a lu n án .

Tôi c ng xin bày t lịng bi t n t i gia đình, ng

i thân đã đ ng viên và

giúp đ tơi trong q trình hoàn thành lu n án.
Xin chân thành c m n!
Thái Nguyên, tháng …… n m 2013
TÁC GI LU N ÁN

OÀN

CH I


iv

M CL C
L I CAM OAN.................................................................................................. ii
L I C M N ......................................................................................................iii
M C L C............................................................................................................ iv
M

U............................................................................................................... 1

I. LÝ DO CH N
II. L CH S

TÀI ..................................................................................... 1

V N


........................................................................................... 3

III. M C ÍCH NGHIÊN C U........................................................................... 9
IV. NHI M V NGHIÊN C U......................................................................... 11
V.

IT

VI.PH

NG, PH M VI NGHIÊN C U..................................................... 11
NG PHÁP NGHIÊN C U ................................................................. 12

VII. ÓNG GÓP M I ........................................................................................ 12
VIII. C U TRÚC LU N ÁN:............................................................................ 13
N I DUNG ......................................................................................................... 14
Ch

ng 1: KHÁI L

NGH A XÃ H I

C TI U THUY T V

TÀI XÂY D NG CH

MI N B C GIAI O N 1960-1975 ................................ 14

1.1.Hoàn c nh l ch s và tình hình v n h c th i k 1960-1975 ......................... 14

1.1.1 .

i s ng chính tr - xã h i ........................................................................ 14

1.1.2. Tình hình v n h c...................................................................................... 16
1.1.3. Ph

ng pháp sáng tác hi n th c xã h i ch ngh a................................... 18

1.2. Khái quát di n m o ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n

B c th i k 1960-1975 ........................................................................................ 25
1.2.1. Nh ng tác gi và tác ph m tiêu bi u ........................................................ 25
1.2.2. M t s tác ph m b phê phán ho c có d lu n trái chi u......................... 29
Ch

ng 2: NH NG C M H NG CHÍNH G N V I CH T LI U PH N ÁNH

VÀ TH GI I NHÂN V T TRONG CÁC KHUYNH H

NG MIÊU T C A

TI U THUY T ................................................................................................... 33
2.1. Nh ng c m h ng chính ................................................................................. 34
2.1.1. C m h ng ng i ca g n v i s nghi p c i t o xã h i ch ngh a và xây d ng
ch ngh a xã h i trong ti u thuy t… ..................................................................... 34



v

2.1.2. C m h ng tr tình m áp, n ng đ m g n v i đ tài h u ph

ng l n c a ti n

tuy n l n............................................................................................................... 59
2.1.3. C m h ng phê phán h

ng vào nh ng b t n trong đ i s ng xã h i d n t i

nh ng “tai n n ngh nghi p”............................................................................... 66
2.2. Th gi i nhân v t trong các khuynh h

ng miêu t c a ti u thuy t…............ 74

2.2.1. Nhân v t chính di n và các ph m ch t tích c c làm nên g
ng

ng m t con

i m i – nhân v t trung tâm c a v n h c hi n th c xã h i ch ngh a ............. 75

2.2.2. Nhân v t ph n di n v i các y u t tiêu c c ho c đi ng
d ng con ng

i m i và con đ

c v i yêu c u xây


ng đi lên ch ngh a xã h i................................... 80

2.2.3. Nhân v t trung gian g m c hai m t tích c c – tiêu c c ph n ánh th gi ng
co gi a riêng và chung, t h u và công h u, cá nhân và t p th .......................... 88
Ch

ng 3: NH NG PH

TI U THUY T V

NG DI N C

B N C A NGH

TÀI XÂY D NG CH

THU T

NGH A XÃ H I GIAI

O N 1960 - 1975 ......................................................................................... 95
3.1.K t c u ti u thuy t g n v i đi m nhìn khơng gian – th i gian và mơ típ miêu
t .......................................................................................................................... 95
3.1.1. i m nhìn khơng gian ................................................................................ 96
3.1.2. i m nhìn th i gian................................................................................. 102
3.1.3. Các mơ típ miêu t .................................................................................. 105
3.2. Xung đ t ti u thuy t và các ki u mâu thu n – xung đ t............................ 112
3.2.1.Các hình thái xung đ t và ph

ng th c bi u hi n ................................... 112


3.2.2.Di n bi n và k t thúc xung đ t................................................................. 121
3.3. Ngh thu t xây d ng nhân v t ................................................................... 123
3.3.1. Xây d ng tính cách đi n hình trong hồn c nh đi n hình...................... 123
3.3.2.Miêu t con ng

i tr

c các th thách và trong các m i quan h xã h i

........................................................................................................................... 126
3.3.3.Chú tr ng hành đ ng h n n i tâm…........................................................ 129
3.4. Ngôn ng và gi ng đi u ............................................................................. 131
3.4.1.Ngôn ng nhân v t và ngôn ng tác gi .................................................. 131
3.4.2.Gi ng đi u ch âm và ph i h p ............................................................... 146
K T LU N ...................................................................................................... 154


vi

NH NG BÀI BÁO LIÊN QUAN
DANH M C TI U THUY T

N LU N ÁN
C CH N

X P THEO N M XU T B N VÀ X P THEO

Ã


C CÔNG B

KH O SÁT,

I CHI U

TÀI .............................. 161

I. Các tác ph m kh o sát x p theo n m xu t b n .............................................. 161
II. Các tác ph m chính v đ tài xây d ng XHCN đ
III. Tác ph m n

c kh o sát theo đ tài .. 163

c ngoài .................................................................................. 164

TÀI LI U THAM KH O................................................................................. 165


1

M
I. LÝ DO CH N

U

TÀI

Ti u thuy t Vi t Nam th i k 1945-1975 đã đ t đ
k trên c hai ph


ng di n n i dung t t

cách m ng 30 n m đã dành m t s

c nh ng thành t u đáng

ng và hình th c ngh thu t. Hi n th c

u đãi r t l n cho v n xuôi. Cu c kháng

chi n ch ng Pháp, cu c kháng chi n ch ng M , công cu c xây d ng ch ngh a
xã h i (CNXH)

mi n B c và cu c cách m ng dân t c dân ch

đem l i cho các nhà v n m t kh i l

mi n Nam đã

ng đ tài vô cùng phong phú, nh ng c t

truy n h p d n đ y k ch tính, nh ng con ng

i có tính cách đ c đáo và đ i s ng

n i tâm sâu s c. Xét theo ti n trình v n h c thì đây là th i k có ý ngh a quan
tr ng b i đã xu t hi n hàng lo t ti u thuy t thu c lo i t m c , đ a ngh thu t
ti u thuy t Vi t Nam t i nh ng thành t u nh t đ nh (tính đ n th i đi m 1975).
Sau 15 n m phát tri n t 1945 đ n 1960, trong kho ng 15 n m (1960-1975),

chúng ta đã có nh ng b ti u thuy t nhi u t p, ch ng ch c, b th , khái quát c
m t th i k l ch s dài, tr i ra trên m t b i c nh r ng l n v không gian và th i
gian, soi sáng v n m nh và con đ

ng đi c a nhi u s ph n; nh ng b ti u

thuy t hi n th c xã h i ch ngh a (XHCN) có quy mơ l n, v a là ti u thuy t s
thi v a là ti u thuy t tâm lý, v a là ti u thuy t tính cách, ti u thuy t s ki n và
ti u thuy t lu n đ ; đã khép l i m t th i k v n h c mang đ c tr ng c a th i đ i
chi n tranh cách m ng.
- M c th i gian 1960 có nhi u ý ngh a trong l ch s xã h i c ng nh trong
v n h c. Trong l ch s v n h c Vi t Nam sau 1945, th i k 1960-1975 có nh ng
chuy n đ i quan tr ng trong n i dung và ngh thu t.
đ uv i

ih i

ây là th i k đ

ng l n th III - n m 1960, v ch ra C

ng l nh xây d ng ch

ngh a xã h i và k ho ch 5 n m l n th nh t; th i k c n
song hai nhi m v chi n l

cm

c ti n hành song


c. M t là ti n hành và đ a cu c chi n đ u ch ng

M - ng y trên c hai mi n đ n th ng l i cu i cùng v i

i th ng mùa Xn

n m 1975, gi i phóng hồn tồn mi n Nam, th ng nh t n

c nhà. Và, hai là –

xây d ng ch ngh a xã h i trong hoàn c nh th i chi n nh m b o v và xây d ng
mi n B c v ng m nh, đ a l i c m áo, h nh phúc cho m i t ng l p nhân dân lao
đ ng. Trong hai nhi m v đó thì nhi m v ch ng M , gi i phóng mi n Nam đã
đ

c th c hi n tr n v n, nh ng nhi m v xây d ng ch ngh a xã h i v n còn


2

ph i ti p t c trên c hai mi n B c – Nam. V i đ lùi c a th i gian và d
sáng c a công cu c

i ánh

i m i – kh i đ ng t 1986 thì s nghi p xây d ng ch

ngh a xã h i trong h n 15 n m, k t sau 1960 đã b c l nhi u sai l m bu c dân
t c ph i đ nh h


ng l i trên tinh th n “l y dân làm g c” và “nhìn th ng vào s

th t, đánh giá đúng s th t, nói rõ s th t”.
Trong b i c nh l ch s - chính tr - xã h i nh v y, v n h c nói chung và
ti u thuy t Vi t Nam nói riêng đã k p th i ph n ánh thông qua tác ph m nh ng
chuy n bi n, nh ng s ki n l n c a dân t c và th i đ i. Theo th ng kê s b ,
th i k t n m 1960 đ n n m 1975 có kho ng 50 ti u thuy t c a 30 tác gi vi t
v đ tài xây d ng CNXH
l n trên c hai ph

mi n B c. Các sáng tác này đã có nh ng đóng góp

ng di n chính tr - xã h i và v n ch

ng, góp ph n làm

phong phú thêm kho tàng v n h c Vi t Nam hi n đ i trong ti n trình chung c a
v nh cn

c nhà. Tuy nhiên, do nhi u nguyên nhân, m t th i gian dài chúng ta

cịn ít tr l i vi c kh o sát và đánh giá nh ng sáng tác thu c khu v c này ho c
có xem xét đánh giá thì c ng ch mang tính ch t m t chi u và mang n ng âm
h

ng chính tr - xã h i v i m t h quy chi u đ m tính ch t xã h i h c ch ch a đi

đ n cái nhìn t ng th v đ c tr ng và c u trúc th lo i c a ti u thuy t th i k này.
So sánh v i ti u thuy t th i k tr


c 1945 thì ti u thuy t 1945-1975 nói

chung và ti u thuy t 1960-1975 nói riêng đã có s thay đ i sâu s c v n i dung
th tài và nguyên t c xây d ng hình th c th lo i. Ti u thuy t hi n th c XHCN
Vi t Nam

th i k này (C a bi n- Nguyên H ng, V b - Nguy n

Vùng tr i- H u Mai...) đã b t đ u m t b

ình Thi,

c t ng h p m i gi a các y u t s thi,

k ch và tr tình. M t c u trúc ti u thuy t m i xu t hi n – mơ hình ti u thuy t s
thi hố - trong đó các ti u thuy t vi t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n

B c n r v i hàng lo t tác ph m nh Xung đ t (Nguy n Kh i), Nh ng ng
th m (Võ Huy Tâm), Vào đ i (Hà Minh Tuân), Bão bi n,

i

t m n (Chu V n),

t làng (Nguy n Th Ng c Tú), Ao làng (Ngô Ng c B i) …đã đáp ng đ

c


m t ph n yêu c u c a cách m ng và nhu c u m i c a b n đ c.
Tr

c th c t nh v y, chúng tôi m nh d n ch n đ tài nghiên c u Ti u

thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trong v n xuôi mi n B c th i k
1960-1975 v i mong mu n nghiên c u v nh ng thành t u và h n ch c a nó
trên các ph

ng di n n i dung và ngh thu t c a ti u thuy t sau h n n a th k


3

hình thành và phát tri n, lúc này đang đ ng tr

c nh ng yêu c u m i, nh ng th

thách m i c a ch ngh a hi n th c xã h i ch ngh a, nh m làm sáng t m t s
đ c đi m thi pháp th lo i (lo i hình nhân v t, k t c u và xung đ t, gi ng đi u,
ngôn ng ,...). Vi c đ t v n đ nghiên c u v c u trúc th lo i và các bình di n
thi pháp c a ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n B c giai

đo n 1960-1975 khơng ch có ý ngh a lý lu n mà cịn có ý ngh a th c ti n. Hy
v ng r ng k t qu nghiên c u s đóng góp m t ph n vào cơng vi c th m đ nh
m t cách chính xác, khoa h c và toàn di n h n v giai đo n v n h c này. V i
cái nhìn lo i hình h c l ch s ti u thuy t, chúng tơi mong mu n có th xác đ nh
đ


c nh ng tiêu chí th lo i c a lo i hình ti u thuy t th i k chi n tranh cách

m ng và xây d ng ch ngh a xã h i nói chung và ti u thuy t v đ tài xây d ng
ch ngh a xã h i
II. L CH S

mi n B c giai đo n1960-1975 nói riêng.

V N

tri n khai vi c vi t lu n án: Ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a
xã h i trong v n xuôi mi n B c th i k 1960-1975 chúng tôi đã ti n hành kh o
sát các bài vi t, cơng trình bàn v v n h c nói chung, và v n xi (trong đó có
ti u thuy t) nói riêng thu c giai đo n 1945-1975 đ ng trên các báo, t p chí và
các cơng trình, chun kh o xu t hi n trong m t th i gian dài, đi qua m c l ch
s 1986 – là n m

ng ti n hành cơng cu c

im iđ tn

c. Có ngh a là vi c

nhìn nh n thành t u và h n ch c a v n h c nói chung và v n xi – ti u thuy t
nói riêng, th i k 1960-1975, có m t s khác bi t tr
th i đi m đ

c và sau th i đi m 1986,


c soi sáng b i m t yêu c u l ch s chung cho dân t c – đó là “nhìn

th ng vào s th t, đánh giá đúng s th t, nói rõ s th t”.
1. Th i k 1960 – 1986:
ây là th i k n n v n h c Vi t Nam phát tri n theo đ nh h

ng c a ch

ngh a hi n th c xã h i ch ngh a – c trong sáng tác và lý lu n, phê bình. Th i k
c sáng tác và phê bình đ u ph i h

ng t i m t m c tiêu chung là c v , kh ng

đ nh ch ngh a anh hùng cách m ng trong chi n đ u và s n xu t c a nhân dân,
trong đó có nhi m v xây d ng v ng ch c h u ph

ng mi n B c xã h i ch ngh a.

áp ng cho yêu c u l ch s đó, s là s xu t hi n đ u đ n, liên t c các ti u lu n
c a nhi u tên tu i quen thu c trong gi i nghiên c u, phê bình nh Hồi Thanh,
Nh Phong, H ng Ch

ng, Nam M c, V

c Phúc, Phan C

, Hà Minh

c,



4

Thành Duy... v các v n đ c b n trong lý lu n v ch ngh a hi n th c xã h i
ch ngh a, nh tính

ng, Con ng

i m i – Cu c s ng m i, nhân v t tích c c và

yêu c u đi n hình hóa... Bên c nh đó là các bài xu t hi n r t k p th i đ c v cho
nh ng sáng tác vi t v hai ch đ l n, là chi n đ u và s n xu t; trong đó

khu

v c s n xu t – đó là các ti u thuy t nh B n n m sau c a Nguy n Huy T

ng;

Cái sân g ch, V lúa chiêm c a

ng;

Bão bi n,

ào V ;

ib

c n a c a Nguy n Th Ph


t m n c a Chu V n; Xung đ t, T m nhìn xa, Ch t ch huy n c a

Nguy n Kh i; V mùa ch a g t c a Nguy n Kiên; Ao làng c a Ngô Ng c B i;
t làng, Bu i sáng, H t mùa sau c a Ng c Tú; Xi m ng c a Huy Ph
đ

ng...

c đ ng trên các báo và t p chí nh V n ngh , V n ngh quân đ i, T p chí V n

h c..., v sau đ

c t p h p, in thành sách, trong các t p ti u lu n- phê bình c a

đ i ng vi t ch l c – đ i di n cho gi i lý lu n- phê bình lúc này, nh Bình lu n
v n h c (1964) c a Nh Phong[154]; Phê bình và ti u lu n, t p 2 và 3 (19651971) c a Hoài Thanh[176]; Noi theo đ

ng l i v n ngh Mác Lênin c a

(1968) c a Nam M c[130]; Trên m t tr n v n h c (1976) c a V
Cu c s ng và ti ng nói c a ngh thu t (1971) c a Phan C

c Phúc[156];

[42]; V n và ng

(1976) c a Phong Lê[105]; Nhà v n và tác ph m (1979) c a Hà Minh
Nhà v n – t t


ng và phong cách (1979) c a Nguy n

ng đi lên ch ngh a xã h i trong s nghi p h p tác hóa

và s nghi p xây d ng

cơng, nơng tr

i

c[49],

ng M nh[125]...

N u tác ph m là s kh ng đ nh v đ p c a cu c s ng m i, con ng
và con đ

ng

i m i,

nông thôn,

ng, h m m ... thì cơng vi c phê bình,

và lý lu n là s v n d ng các yêu c u c a ch ngh a hi n th c xã h i ch ngh a
đ nh n xét và đánh giá tác ph m; đ ng th i c ng ch ra nh ng khi m khuy t
ho c b t c p trong khái quát hi n th c, ho c xây d ng nhân v t; và nh t là
nh ng h n ch v t t


ng, th hi n

cái nhìn, ho c là bi quan, ho c là nghiêng

v nh ng m t khu t t i c a đ i s ng.
khu v c x y ra các “v ”, “vi c”, mà v sau, gi i phê bình và b n đ c
quen g i là “tai n n ngh nghi p” này, ngoài m t s ti u thuy t vi t v công cu c
s a sai xu t hi n t n a sau th p niên 1950 – nh Nh ng ngày bão táp c a H u
Mai, Thôn B u th c m c c a Sao Mai, Ơng lão hàng xóm c a Kim Lân, S p c
c a V Bão... thì ph i k đ n Nh ng ng
c a Hà Minh Tuân... Ng

i

i th m c a Võ Huy Tâm và Vào đ i

i vi t hàng đ u v v n h c công nhân, tác gi c a ti u


5

thuy t Vùng m đ

c Gi i nh t trong Gi i th

ng c a H i v n ngh Vi t Nam

1951-1952 lúc này ph i nh n m t s phê phán nghiêm kh c c a Tr
là ng


i thay m t

ng trong bài nói chuy n v i

ng Chinh -

i h i v n ngh toàn qu c l n

th II - 1962. Còn Hà Minh Tuân thì ph i ch u m t tr n địn h i đ ng ngay sau
khi cho ra m t Vào đ i, v i nhi u bài đ ng trên báo, trong đó có hai bài cùng
đ ng trên T p chí V n h c s 8-1963 [152]: “Vào đ i” – m t quy n truy n đ y
r yt t

ng ph n đ ng, m t khuynh h

ng ngh thu t suy đ i; và Sai l m c a

Hà Minh Tuân trong “Vào đ i” là sai l m v l p tr

ng, t t

ng...

Ngoài các bài lý lu n chung quanh yêu c u c a ch ngh a hi n th c xã h i
ch ngh a, và các bài phê bình tác ph m nh trên, cịn có các bài ti u lu n v đ
tài nông thôn, v công nghi p và cách m ng khoa h c k thu t nh V n đ v n
h c ph n ánh nơng thơn h p tác hóa (TCVH, 6-1971), Hi n th c m i
thôn trong ti u thuy t [35], V n xuôi v con ng
m ng xã h i ch ngh a [91],


nông

i m i nông thôn trong cách

tài công nghi p trong v n h c [93]...

T các ti u lu n và các bài phê bình tác ph m s h

ng t i nh ng nghiên

c u v tác gi , nh trong b sách 2 t p Nhà v n Vi t Nam (1978-1983) c a Phan
C

và Hà Minh

c; và b Tác gia v n xuôi Vi t Nam hi n đ i (1976) c a

Vi n V n h c [204]; trong đó có m t đ i ng tr

ng thành sau 1945 vi t v s

nghi p c i t o xã h i ch ngh a và xây d ng ch ngh a xã h i nh Nguy n V n
B ng, Nguy n Kh i, Chu V n, Nguy n Minh Châu...

áng chú ý, th i đi m

1983, Ban v n h c Vi t Nam hi n đ i Vi n V n h c cho in b sách 2 t p V n h c
v đ tài công nhân, trong đó, t p I, dành cho v n xi, v i các tác gi tiêu bi u
nh Võ Huy Tâm, Huy Ph
Ph


ng, Nguy n Thành Long, Lê Minh, Xuân Cang, Lê

ng, Nguy n Quang Thân, Nguy n Kh c Phê, Nguy n M nh Tu n...
Nh ng b sách v tác gi này v n ti p t c yêu c u kh ng đ nh m t vùng

đ tài m i, v i nh ng tác gi và tác ph m vi t v đ tài xây d ng, theo ph
h

ng mà các

ih i

ng và

ng

i h i ngh nghi p đ t ra.

Ngoài các b sách nghiên c u v tác gi , cịn có m t s sách h

ng t i yêu

c u khái quát chung v m t th i k phát tri n c a v n xuôi g n v i yêu c u và đ c
tr ng c a th lo i – nh Ti u thuy t Vi t Nam hi n đ i – 2 t p (1974 và 1975) c a
Phan C

; M y v n đ v n xuôi Vi t Nam 1945-1970 (1972) và V n xuôi Vi t

Nam trên con đ


ng hi n th c xã h i ch ngh a (1980) c a Phong Lê.


6

Trong cơng trình d y d n nh m khái quát toàn b di n m o và s phát
tri n c a ti u thuy t Vi t Nam hi n đ i t đ u th k XX cho đ n h t th p niên
60, Phan C

đã đi m l i m t ti n trình phát tri n c a ti u thuy t tr

1945, trong s kh ng đ nh b

c và sau

c ti n theo mơ hình hi n th c xã h i ch ngh a,

v i các yêu c u v đi n hình hóa, và đáp ng lý thuy t chung v th lo i, g m
đ c tr ng th m m , nhân v t, ngôn ng ...
Nh v y đây là m t s bàn r ng v lý thuy t trong v n d ng vào th c
ti n, mà giai đo n 1960-1975 ch là m t khu v c nh ; qua đó h
trình l ch s tr

ng t i m t ti n

c yêu c u c a ch ngh a hi n th c xã h i ch ngh a – còn kéo

dài cho đ n h t th p niên 1980.
V i tác gi Phong Lê, n u trong M y v n đ v n xuôi Vi t Nam 19451970 đem l i m t cái nhìn l ch s v s phát tri n c a v n xuôi qua các giai

đo n t 1945 đ n 1970, thì trong V n xuôi Vi t Nam trên con đ

ng hi n th c

xã h i ch ngh a l i là m t t ng h p nh ng yêu c u c b n v lý thuy t đ nh n
di n, đánh giá và đòi h i
ph

ng

i vi t v n xuôi tr

c yêu c u “n m v ng

ng pháp hi n th c xã h i ch ngh a”.
Toàn b th c tr ng nghiên c u- phê bình v n h c nói chung và v n xi-

ti u thuy t nói riêng th i k 1960-1975, và kéo dài cho đ n 1986 nh trên ch ng
minh s đ ng hành gi a ng
đ i t

ng phê phán là nh ng tác ph m, tác gi “có v n đ ” k t chùm ti u

thuy t vi t v S a sai tr
S

i sáng tác và phê bình. Trong cu c đ ng hành đó,

c 1960, qua Nh ng ng


i th m , M h m, Vào đ i,

ng tan, Phá vây... cho đ n các truy n ng n, bút ký nh Cái g c, Tình r ng,

Chuy n m t đêm đ i tàu, ho c th , nh C a m , Vòng tr ng, S o đ t...
T các bài báo, ti u lu n, phê bình và các tên sách nh đã k trên, đ soi
vào khu v c các ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trong v n xuôi
mi n B c th i k 1960-1975, lu n án nh m cho th y s nh t quán trong m t
đ nh h

ng chung, m t âm h

ng chung, m t gi ng đi u chung, nó làm nên đ c

tr ng m t th i k phát tri n c a v n h c nói chung và v n xi- ti u thuy t nói
riêng. Ph i sau m t kho ng lùi dài, nhi u n m, d
m i, chúng ta m i có đ
đ

i ánh sáng c a cơng cu c

i

c s nhìn nh n l i m t cách khách quan v nh ng

c và m t, nh ng thành t u và h n ch c a đ i t

ng đ

c kh o sát.



7

2. Th i k sau 1986.
ây là th i k đ t n

c ti n hành s nghi p

i m i; đem l i nh ng chuy n

đ ng r t l n trong các gi i sáng tác; và gi i nghiên c u- h c thu t c ng chuy n
đ ng trên tinh th n “đ i m i t duy”, và “nhìn th ng vào s th t”. Th i xu t hi n
nhi u h i th o, nhi u cơng trình đánh giá l i l ch s , trong đó có l ch s v n h c
tr

c và sau 1945. Th i nhi u v án oan đ

tr

c 1975, đ

nh ng ng
đ

c gi i t a; nhi u “v ”, “vi c” x y ra

c sốt xét l i; trong đó ph i k đ n v Nhân v n Giai ph m mà

i ch u án n ng nh Tr n D n, Hoàng C m, Lê


c nh n Gi i th

ng Nhà n

t, Phùng Quán đã

c v v n h c- ngh thu t n m 2007.

t trong t ng th di n m o và s phát tri n v n h c tr

c và sau 1985,

đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trên mi n B c th i k 1960-1975 còn và càng
ph i ch u m t th thách l n là s tan v c a Liên Xô và phe xã h i ch ngh a t
sau 1990.
T t c nh ng s ki n nh trên, d
nhau, đ u đ

c th hi n

i nhi u góc nhìn và cách bi u đ t khác

nhi u cơng trình nghiên c u v l ch s , trong đó có

khu v c ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trên mi n B c 19601975, g m:
1.Các k y u h i th o khoa h c sau đ

c in thành sách:


- Vi t Nam n a th k v n h c (Nxb H i nhà V n, Hà N i; 1997)[131].
- Nh ng v n đ l ch s và lý lu n v n h c (Vi n V n h c; 1999)[150].
- Nhìn l i v n h c Vi t Nam th k XX (Vi n V n h c); 2002)[151].
sách Vi t Nam n a th k v n h c (486 trang) – k t qu cu c H i th o
do B

V n hóa Thơng tin, H i Nhà v n và Vi n V n h c t

ch c ngày

26/9/1995 t p h p 52 tham lu n, bàn r ng các v n đ chung quanh thành t u c a
v n, th , k ch, nghiên c u, lý lu n, phê bình sau 1945.
sách Nh ng v n đ lý lu n và l ch s v n h c (762 trang) nh m k ni m
45 n m thành l p Vi n V n h c (1960-1995), t p h p 30 bài bàn v l ch s và lý
lu n v n h c; v v n h c Vi t Nam trung đ i và hi n đ i; v
h cn

nh h

c ngồi trong đó có v n h c Trung Qu c và v n h c ph

ng c a v n
ng Tây nh

v n h c Pháp, v n h c Nga đ i v i v n h c Vi t Nam c a 30 chuyên gia và


8

nh ng ng


i nghiên c u tr c a Vi n V n h c.

sách Nhìn l i v n h c Vi t Nam th k XX (1088 trang c to), do Vi n
V n h c t ch c nh m t ng k t m t th k v n h c Vi t Nam trên con đ

ng

hi n đ i hóa, t p h p 62 bài c a các chuyên gia trong và ngoài Vi n, bàn r t
r ng các v n đ lý lu n và l ch s đ t ra cho c m t th k v n h c, v i nh ng
thành t u và d u n đ c tr ng tr

c và sau m c l ch s 1945.

Nh ng cơng trình trên giúp chúng tơi có m t cái nhìn tồn c nh, r ng là
c a c th k XX, h p là n a th k sau 1945, qua đó góp ph n đ nh h

ng cho

ph m vi nghiên c u c a mình là v n xi nói chung và ti u thuy t nói riêng
trong m t ph m vi h p g n v i b i c nh cu c kháng chi n ch ng M t 1954
đ n 1975.
2.Giáo trình v n h c:
- L ch s v n h c Vi t Nam (t p III) (Nxb

i h c S ph m, 2002, tái b n

in l n th 2 n m 2004)[126] c a nhi u tác gi do Nguy n
ng trong đó ch


V n Long ch biên g m 13 ch
Cách m ng tháng Tám 1945, ch
Tơ Hồi, ch

ng 13: Nguy n

ng M nh và Nguy n

ng 1: N n v n h c m i t sau

ng 11: Truy n và Ký 1945-1975, ch

ng 12:

ình Thi... giúp chúng tơi m t s g i ý trong nh n

di n và đánh giá v n h c và v n xi nói chung và ti u thuy t nói riêng.
3. Các lu n án Ti n s v m t s tác gi nh Nguy n Kh i, Nguy n Minh
Châu, Ma V n Kháng...

các tác gi tiêu bi u c a v n xuôi sau 1945 nh Nguy n

Kh i, Nguy n Minh Châu, Ma V n Kháng các lu n án giúp thêm cho chúng tôi soi
l i m t chuy n đ i l n trong khơng khí ti n đ i m i và đ i m i di n ra trong su t
th p niên 1980- là nh ng n m ti u thuy t g t hái đ
th c đ i m i nh n th c xã h i và t duy ngh thu t.

c nhi u thành công trong ý
ng th i, trong đ nh h


ng

chung y, theo đ lùi th i gian, c ng c n có s t nh táo đ đi u ch nh nh ng gì có
ph n thái q – ch ng h n tuyên b “hãy đ c l i ai đi u cho m t giai đo n v n
ch

ng minh h a” c a Nguy n Minh Châu – tác gi ti u thuy t C a sông. Ho c

s kh ng đ nh “c m t m ng vi t v nông thôn c a tôi coi nh b đi” c a Nguy n
Kh i – tác gi c a Xung đ t, T m nhìn xa, Ch t ch huy n…V i các tác ph m
nh đã d n trên c a hai tác gi , c Nguy n Minh Châu và Nguy n Kh i, theo
chúng tơi, nh s đ

c trình bày trong lu n án, đ u là nh ng ng

i có đóng góp


9

tích c c cho m ng đ tài xây d ng ch ngh a xã h i trong v n xi mi n B c
giai đo n 1960-1975.
Ngồi ra cịn có cơng trình t p th và cá nhân nh Ti p c n và đ nh giá
v n h c Vi t Nam sau Cách m ng tháng Tám (Nxb. Giáo d c, 2001) c a
Nguy n V n Long[110]; V n h c Vi t Nam th k XX – Nh ng v n đ l ch s và
lý lu n (Nxb.

i h c Qu c gia Hà N i; 2004), Phan C

ch biên[41]; T


đi n tác gia v n xuôi Vi t Nam – T p 2 (2006) c a Vi n V n h c[203]; Lý lu n
ti u thuy t

Vi t Nam th k XX (2009) c a Nguy n V n Tùng[195]; Hi n đ i

hóa và đ i m i v n h c Vi t Nam th k XX (2009)[102] và Phác th o v n h c
Vi t Nam hi n đ i th k XX (2013) [105] c a Phong Lê.
T t c kh i t li u đ s g m các cơng trình, bài vi t c a các tác gi đ
l

c k nh trên đã giúp cho ng

c

i vi t lu n án có m t cái nhìn t ng quan v

di n m o, đ c đi m và thành t u c a ti u thuy t Vi t Nam th i k 1960-1975
nói chung và ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i nói riêng.
chúng tơi mong mu n đ

c b sung

kho ng lùi nhi u ch c n m, d

i u

lu n án này là m t cái nhìn m i, sau

i ánh sáng s nghi p đ i m i đ soát xét l i


nh ng nh n th c và đánh giá m t th i v m t trong hai đ tài c b n c a v n
h c hi n th c xã h i ch ngh a – đó là đ tài v công cu c xây d ng ch ngh a
xã h i b t đ u t nh ng n m 1960 cho đ n 1986 – n m di n ra
th VI, đ ra nhi m v
ch c n m, tr

ih i

ng l n

i m i sau nh ng khó kh n và th t b i kéo dài nhi u

c khi Liên Xô và phe xã h i ch ngh a tan v .

III. M C ÍCH NGHIÊN C U
Trong l ch s v n h c Vi t Nam sau 1945, th i k 1960-1975 có nh ng
chuy n đ i quan tr ng trong n i dung và ngh thu t. ây là th i k đ
v i

ih i

ng l n th III - n m 1960, v ch ra C

xã h i và k ho ch 5 n m l n th nh t, th i k c n
nhi m v chi n l
mi n Nam đã đ

cm đ u


ng l nh xây d ng ch ngh a
c ti n hành song song hai

c. Trong hai nhi m v đó thì nhi m v ch ng M , gi i phóng
c th c hi n tr n v n nh ng nhi m v xây d ng ch ngh a xã h i

v n còn ph i ti p t c trên c hai mi n B c – Nam. V i đ lùi c a th i gian và
d

i ánh sáng c a cơng cu c

i m i – 1986 thì s nghi p xây d ng ch ngh a

xã h i trong h n 15 n m (1960-1975) đã b c l nh ng h n ch nh t đ nh đòi h i


10

chúng ta ph i đ nh h

ng l i trên tinh th n “l y dân làm g c” và “nhìn th ng vào

s th t, đánh giá đúng s th t, nói rõ s th t”.
Nh v y là bên c nh s th t l n, hào hùng v hai cu c kháng chi n ch ng
Pháp và ch ng M v đ i trên c ti n tuy n và h u ph

ng còn m t s th t khác

c a s nghi p xây d ng - s th t đó đã s m có m t trong v n h c mi n B c t
đ u nh ng n m 1960 mà âm đi u chung là ph i ph i, l c quan nh đ


c ghi

nh n trong Ánh sáng và phù sa c a Ch Lan Viên, Bài th cu c đ i c a Huy
C n, Bài ca mùa Xuân 61 c a T H u: “Chào 61, đ nh cao muôn tr
l c c a Nguy n Kh i, Sông

ng”, Mùa

à c a Nguy n Tuân, R o cao c a Nguyên Ng c,

Tr ng sáng c a Nguy n Ng c T n, C non c a H Ph

ng... S th t đó là đúng,

nh ng ch a đ , n u theo dõi sát di n bi n c a s nghi p xây d ng ch ngh a xã
h i trên mi n B c t gi a nh ng n m 1960 g i sang 1970 c a th k XX, khi
các m t tiêu c c trong đ i s ng kinh t - xã h i

mi n B c b t đ u b c l và

phát tri n. Nói cách khác, s th t đó đã khơng đ

c nhìn nh n tồn di n, bên

c nh lý do chính đáng là hồn c nh chi n tranh, c ng còn lý do

cái quan ni m

t n t i khá sâu trong các gi i qu n lý, lãnh đ o và trong b n thân nhà v n, cho

r ng: hi n th c xã h i ch ngh a v i t cách m t ph

ng pháp sáng tác u vi t

h n t t c , ph i là s kh ng đ nh nh ng m t t t đ p và đi lên c a hi n th c, và
r ng h n, b i cái ni m tin công cu c xây d ng ch ngh a xã h i do

ng lãnh

đ o là m t s nghi p hồn tồn t t đ p, n u có thi u sót, sai l m thì ch là b
ph n và nhanh chóng đ

c kh c ph c; và th ng l i, thành công là c b n. Nh n

th c và ni m tin này chi ph i su t m y ch c n m dài g n v i ni m tin vào
và g n v i ý th c n m v ng tính

ng đ

c xem nh là linh h n c a ph

ng,
ng

pháp sáng tác hi n th c xã h i ch ngh a. Ph i cho đ n

i h i VI, cu i n m

1986, tình hình trên m i th t s có chuy n đ i, khi chính


ng nh n ra sai l m

và đ ra đ
các n

ng l i

i m i. Tình tr ng kh ng ho ng và s tan rã c a Liên Xô và

c xã h i ch ngh a ơng Âu c ng có tác đ ng giúp chúng ta đ i chi u và

nhìn sâu h n vào các v n đ khơng ch riêng c a n

c ta, mà còn là chung cho

tồn phe; các v n đ có ý ngh a ph quát, không ch g n v i giai c p, v i dân
t c, mà còn là chung cho nhân lo i, đ trên c s đó chúng ta kiên trì con đ
xây d ng đ t n

c theo đ nh h

ng

i m i.

ng


11


Trong b i c nh hi n th c đó, v n h c nói chung và ti u thuy t th i k
1960-1975 nói riêng, trên c hai m t thành t u và h n ch c a nó đã và v n cịn
ti p t c đ t ra nh ng v n đ m i cho các th i k sau gi i quy t. Ch n đ kh o
sát khu v c ti u thuy t, lu n án mong mu n tr l i m t s nh n di n trung th c
và khoa h c c hai m t thành t u và h n ch đ

c th hi n khá t p trung trong

khu v c đ tài v c i t o và xây d ng ch ngh a xã h i th i k 1960-1975, là
th i k l ch s ti u thuy t Vi t Nam th k XX đ t đ

c t m cao nh t đ nh trên

c hai chi u r ng và sâu c a quy mô ph n ánh và s c khái quát.
IV. NHI M V NGHIÊN C U
đ tđ

c m c đích nghiên c u, đ tài ph i th c hi n các nhi m v d

- Kh o sát các ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i
th i k 1960 – 1975; tham kh o, đ i chi u v i các ti u thuy t tr

i đây:
mi n B c

c và sau m c

1960-1975 c ng nh các ti u thuy t v đ tài chi n tranh cách m ng trong cùng
th i k kh o sát.
- Làm rõ các v n đ có liên quan đ n ph

h i ch ngh a và nh h
xã h i

ng pháp sáng tác hi n th c xã

ng c a nó đ n ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a

mi n B c th i k 1960 – 1975.
- Các y u t c b n thu c v ph

ng di n c m h ng, n i dung và hình

th c th lo i, c u trúc, nh ng ph

ng di n c b n c a ngh thu t ti u thuy t v

đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n B c th i k 1960-1975.

-

ánh giá nh ng thành t u và h n ch c a các ti u thuy t trong khu v c

kh o sát đ ng th i xác đ nh l i m t cách khách quan, công b ng nh ng đóng
góp c a m t s tác ph m m t th i b coi là l ch chu n.
V.
*

IT

it

NG, PH M VI NGHIÊN C U
ng nghiên c u:

- Các ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n B c giai

đo n 1960 – 1975
* Ph m vi nghiên c u
Ti u thuy t có đ tài v xây d ng ch ngh a xã h i
1960 -1975 có s l

ng khá l n (trên d

mi n B c giai đo n

i 50 tác ph m c a kho ng 30 tác gi ).


12

Trên c s kh o sát các ti u thuy t này, chúng tôi đi sâu vào nghiên c u k
nh ng tác ph m tiêu bi u c a nh ng tác gi tiêu bi u đã đ

c gi i lý lu n phê

bình và b n đ c kh ng đ nh là có v trí nh t đ nh trong ti n trình ti u thuy t Vi t
Nam. Các tác ph m này tho mãn đ


c đi u ki n v tính đi n hình cho c u trúc

th lo i ti u thuy t nói chung và ti u thuy t có đ tài v xây d ng ch ngh a xã
h i

mi n B c giai đo n 1960 - 1975.
-

có đi u ki n đ i chi u, so sánh, đ tài ti n hành tham kh o thêm các

ti u thuy t v đ tài chi n tranh cách m ng c a cùng th i k và các ti u thuy t
tr

c và sau m c th i gian 1960-1975.

VI.PH

NG PHÁP NGHIÊN C U

S d ng ph

ng pháp ti p c n xã h i h c đ tìm hi u s th hi n các

nguyên t c sáng tác ch ngh a hi n th c xã h i ch ngh a.
S d ng ph

ng pháp ti p c n theo l i thi pháp h c, l y v n b n làm c s

phân tích đ phát hi n nh ng đ c đi m lo i hình ti u thuy t v đ tài xây d ng ch

ngh a xã h i mi n B c trong h th ng tác ph m thu c đ i t
S d ng k t h p các ph
ph

ng nghiên c u.

ng pháp phân tích, t ng h p, so sánh, đ i chi u,

ng pháp th ng kê – phân lo i.

VII. ÓNG GÓP M I
-

em l i m t nh n th c t ng quan v ti u thuy t và ti u thuy t v đ tài

xây d ng ch ngh a xã h i

mi n B c giai đo n 1960-1975.

- Xác đ nh và phân tích nh ng c m h ng chính g n v i ch t li u ph n ánh
và th gi i nhân v t trong các khuynh h

ng miêu t c a ti u thuy t v đ tài

xây d ng ch ngh a xã h i giai đo n 1960-1975.
- Khái quát nh ng ph

ng di n c b n c a ngh thu t ti u thuy t c a các

tác ph m trong khu v c kh o sát, t đó ch ra nh ng h n ch và thành công trên

c hai ph

ng di n n i dung và ngh thu t.

- Nh n di n trung th c và khoa h c c hai m t thành t u và h n ch c a
ti u thuy t đ

c th hi n trong khu v c đ tài v c i t o và xây d ng ch ngh a

xã h i giai đo n 1960-1975.


13

-

ánh giá m t cách khách quan và công b ng h n v nh ng đóng góp

c a m t s tác ph m đã có th i k b coi là “có v n đ ” t đó ch ra nh ng d u
hi u có tính ch t “tiên báo” t nhóm các tác ph m này.
VIII. C U TRÚC LU N ÁN:
Ngoài ph n M đ u, K t lu n, Danh m c các tác ph m kh o sát x p theo n m
xu t b n và x p theo ch đ , Danh m c các bài báo khoa h c liên quan đ n lu n
án đã đ
Ch

c công b và Tài li u tham kh o, đ tài g m 3 ch

ng 1: Khái l


ng:

c ti u thuy t v đ tài xây d ng ch ngh a xã h i

mi n

B c giai đo n 1960-1975.
Ch

ng 2: Nh ng c m h ng chính g n v i ch t li u ph n ánh và th gi i

nhân v t trong các khuynh h
Ch

ng 3: Nh ng ph

ng miêu t c a ti u thuy t

ng di n c b n c a ngh thu t ti u thuy t v đ tài

xây d ng ch ngh a xã h i giai đo n 1960-1975


14

N I DUNG
Ch
KHÁI L

C TI U THUY T V

XÃ H I

ng 1
TÀI XÂY D NG CH NGH A

MI N B C GIAI O N 1960-1975

1.1.Hoàn c nh l ch s và tình hình v n h c giai đo n 1960-1975
1.1.1.

i s ng chính tr - xã h i

Xã h i n

c ta trong vòng 30 n m (1945-1975) đã tr i qua nh ng bi n

chuy n quan tr ng đem l i nh ng thay đ i l n cho đ t n
Nh ng s ki n l n nh h

c và con ng

i.

ng đ n đ i s ng kinh t , chính tr , xã h i th i k này

là: cu c cách m ng giành chính quy n và gi chính quy n tr

c và sau th i

đi m 1945, cu c kháng chi n ch ng Pháp b o v n n đ c l p dân t c (19451954), cu c c i cách ru ng đ t xoá b ch đ phong ki n (1953-1956) và cu c

cách m ng xã h i ch ngh a
dân t c dân ch

mi n B c song song di n ra v i cu c cách m ng

mi n Nam (1954-1965), cu c kháng chi n ch ng M c u n

c

trên toàn qu c (1965-1975).
V n h c Vi t Nam sau Cách m ng tháng Tám có th đ

c chia thành 2

th i k :
Th i k 1945-1975: b i c nh Cách m ng tháng Tám - 1945 và 2 cu c
kháng chi n ch ng Pháp và ch ng M cùng v i công cu c xây d ng ch đ
m i. Th i k 1945-1975 đi qua m c l ch s 1954 và 1960.
Th i k sau 1975: v i đ i th ng mùa xuân 1975, đ t n

c giành tr n v n

đ c l p và th ng nh t, chuy n d n sang b i c nh hịa bình, gi i quy t các v n đ
h u chi n và ti p t c xây d ng đ t n

c. T 1990, Liên Xô và phe xã h i ch

ngh a tan v , Vi t Nam chuy n vào công cu c

i m i. Th i k sau 1975 đi


qua m c l ch s 1986.
+ Ch ng 1945-1960: 15 n m tính t Cách m ng tháng Tám – 1945 đ n
1960 là n m trên mi n B c ti n hành

i h i l n th III c a

ng C ng s n

Vi t Nam, chính th c công b C

ng l nh xây d ng ch ngh a xã h i trên mi n

B c và đ u tranh th ng nh t n

c nhà; mi n Nam thành l p M t tr n dân t c

gi i phóng mi n Nam Vi t Nam, chính th c đ a cu c đ u tranh c a toàn dân
t c ch ng đ qu c M và tay sai lên quy mơ c n

c.

ó c ng là 15 n m n n



×