112 điều nên biết về phong tục việt nam: phần 2 - nxb văn hóa dân tộc

MỤCV:LỄTANG
53.ThọmaigialễlàgialễnướctahayTrungQuốc
“Thọmaigialễ”làgialễnướcta,códựatheoChuCơnggialễtứcgialễthờixưacủa
TrungQuốcnhưngkhơngrậpkhntheoTầu.MặcdầugialễtừtriềuLêđếnnaycónhiều
chỗđãlỗithờinhưngkhiđãtrởthànhluậttục,ănsâu,bénrễtrongnhândân,nênđếnnay
trongNamngồiBắcvẫncịnphổbiếnápdụng,nhấtlàtanglễ.
Tácgiảcủa“Thọmaigialễ”làHồSỹTân(1690-1760)hiệuThọMaingườilàngHồn
Hậu,huyệnQuỳnhLưu,đậuTiếnsĩnăm1721(nămthứ2triềuBảoThái),làmquanđến
HànlâmThịchế.
Trong“Thọmaigialễ”cótríchdẫnmộtphầncủaHồThượngthưgialễ.HồThượngthư
tứcHồSỹDương(1621-1681)cũngngườilàngHồnHậu,đậutiếnsĩnăm1652tứcnăm
thứ4triềuKhánhĐức,ThượngthưbộHình,tướcDuệQuậncơng.

54.Bachatámmẹlànhữngai?
Theo“Thọmaigialễ”:
Bachalà:
1. Thânphụ:Chasinhramình.
2. Kếphụ:Saukhichachết,mẹlấychồngkhác,chồngmớicủamẹlàkếphụhay,
bốdượng.
3. Dưỡngphụ:Bốni.
Támmẹlà:
1. Đíchmẫu:Vợcảcủabố.
2. Kếmẫu:Khicịnnhỏmẹđãmất,chalấyvợkhácđểninấngmình.
3. Từmẫu:Mẹchếttừtấmbé,chasaingườivợlẽnimìnhbúmớm.
4. Dưỡngmẫu:Mẹni,chamẹnghèochomìnhđểngườikhácni.
5. Xuấtmẫu:Làmẹsinhramìnhnhưngbịcharuồngrẫy.
6. Giámẫu:làmẹsinhramình,nhưngkhichamấtthìđilấychồngkhác.
7. Thứmẫu:Làmẹsinhramìnhnhưnglàvợlẽcủacha.
8. Nhũmẫu:Mẹvú,chomìnhbúmớmtừkhicịntấmbé.
Trênđâylàđịnhnghĩatheo“Thọmaigialễ”,chưanóiđếnnhữngngườiđãlấyvợlấy
chồngthìchamẹvợ,chamẹchồngcũngnhưchamẹmình.Vậythì,cịnbaloạinhạcphụ

vàtámloạinhạcmẫu.Tấtcảphải6cha,16mẹ.

55.Chúcthưlàgì?
“Chúc”làlờidặndị,phóthác.“Chúcthư”hay“Dichúc”làlờidặndịcủangườichủgia


đình,ngườilãnhđạođấtnướctrướckhimất.Chúcthư,dichúcviếtthànhvănbảncógiá
trịhànhchính,pháplý.Nếukhơngbiếtchữ,hoặcyếuqkhơngviếtđượcnữathìnhờ
ngườikhácviết,đọclạichongherồikýtênhoặcđiểmchỉvàodưới.Dichúccủanhàvua
thìgọilàdichiếu.
Nộidungchínhcủachúcthưthườnglàviệcchiagiatài.Nhàcóbaonhiêuruộngđất,nhà
cửa,chiachocontraicongái,aiđượchưởngkhoảnhnào,mấymẫu,mấysàoởđâu,cịn
lạibaonhiêudànhchomẹlàmcủadưỡnglão,giaongườinàochămnom.Nếucịnbao
nhiêunợlàng,nợhọcũnggiaophóchoconnàophảiđịi,phảitrả.Quyđịnhgiànhbao
nhiêulàmruộnghươnghỏa,giaochocontrưởnghoặccháuđíchtơn.Dichiếucủanhàvua
giaochoailàđạithầncómệnhphịtháitửlênngơi.Nếungơitháitửchưađịnhthìchuyền
chỉchohồngtửnàonốingơi…
Thờinay,namnữbìnhquyền,nếuchamấttrướcđãcómẹnắmtồnbộquyềnhành.Thời
trước,ngườimẹ,ngườivợsau3nămtangchồngnếumuốntáigiáthìđitaykhơng,nếuở
lạiniconcũngkhơngđượcnắmtồnquyền,cịnphảilệthuộccácơngchú,ơngbác
tronghọ.Nếucịncónợthìphảitrảhết.
Thếnên,cónhữnggiađìnhgiàucónhưngvơphúc,bạcđức:Chamẹnằmxuốnganhem
đùnđẩynhau,chưaloviệcchơncất,chỉchămchútranhgiànhtàisản,đểthiênhạxỉvả.
Vìvậy,khicịnkhoẻ,cáccụđãphảiloxa:Chiagiatàitrước,địnhtráchnhiệmsẵn,mua
sắmbộhậusự(áoquan)cóngườicịndặntrướccảviệcchơncất,tangchế,cỗbàn,đình
đám..
TríchdichúccủaChủTịchHồChíMinh:
“…SuốtđờitơihếtlịngphụcvụTổquốc,phụcvụCách
mạng,phụcvụnhândân.Naydùphảitừbiệtthếgiớinày,tơi
khơngcóđiềugìphảihốihận,chỉtiếclàtiếcrằngkhơng

đượcphụcvụlâuhơnnữa,nhiềuhơnnữa.Saukhitơiqua
đời,chớnêntổchứcđiếuphúnglinhđình,đểkhỏilãngphí
thờigiờvàtiềnbạccủanhândân…”
Ngày10-5-1969
DichúccủaTamngunnĐổ:
Tếđừngcóviếtvănmàđọc
“Kémhaituổixnđầychín Trướngđốiđừnggấmvóc
chục
làmchi
Sốthầysinhphảilúcdương Minhtinhconcũngbỏđi
cùng
Mờiquanđềchủconthì
Đứcthàyđãmỏngmịng
khơngnên
mong
Mơnsinhchớbỏtiềnđạtgiấy
Tuổithầylạisốnghơnơngcụ Bạncủathầycũngvậymà
thầy
thơi
Họcchẳngcórằnghaychicả Kháchquenchớviếtthiếp
Cưỡiđầungườikểđãba
mời


phen
Tuổilàtuổicủagiatiên
Chonênthầyđượchưởng
niênlâungày.
ấythủatrướcơngmàychẳng
đỗ

Hốbâygiờchobốlàmnên
Ơnvuachửachútbáođền
Cúitrơnghổđất,ngửnglên
thẹntrời
Sốngkhơngđểtiếngđờica
thán
Chếtđượcvềqqn
hươngthơn
Mớihaytrămsựvươngtrịn
Sốnglâuđãtrảichếtchơn
chờgì?
Đồkhâmniệmchớnềxấutốt
Kínchântayđầugótthờithơi
Cỗđừngtolắmconơi
Hễaichạylạiconmờingười
ăn

Aiđưalễphúngconthờichớ
thu
Chẳngquanợđểchongười
sống
Chếtđirồicịnngóngvào
đâu
Lạimangcáitiếngtođầu
Khinaybàybiện,khisauchê
bàn
Cờbiếncủavuabanngày
trước
Khiđưathàyconrướcđầu
tiên

Lạithmộtlũphườngkèn
Vừađivừathổimỗibêndăm
thằng
Việctốngtángnhungnhăng
quaqt
Cúngchothầymộtchútrượu
hoa
Đềvàomấychữtrongbia,
Rằng:“QuannhàNguyễncáo
vềđãlâu”

56.Cưtanglàgì?
Thờixưa,dẫulàmquanđếnchứcgì,theophépnước,hễchamẹmấtđềuphảivềcưtang3
nămtrừtrườnghợpđangbậnviệcqnnơibiênảihayđisứnướcngồi.Lệnàykhơng
quyđịnhđốivớibinhlínhvànhalại.Nếuaivìthamquyềncốvị,giấudiếmkhơngtâubáo
đểvềcưtang,bịđànhặcvìtộibấthiếu,sẽbịtriềuđìnhsửphạtbiếmtruất.Trongthời
giancưtang,lệnhvuakhơngđếncửa.
Banămcưtanglàbanămchịuđựnggiankhổ,nhẫnnhục,khơngdựmọicuộcvui,khơng
dựlễcưới,lễmừng,khơnguốngrượu(ngồichénrượucúngchamẹ),khơngnghenhạc
vui,khơngngủvớivợhoặcnànghầu,trừtrườnghợpchưacócontraiđểnốidõitơng
đường,ngồiraaisinhcontrongthờikỳnàycũngbịcoilàbấthiếu.Khơngđượcmặc
gấmvóc,nhunglụa,khơngđộimũđihia,thườngđichânkhơng,cùnglắmchỉđiguốc
mộchoặcgiàycỏ.
Dầulàmđếntểtướngtrongtriều,khikháchđếnviếngchamẹmình,bấtkểsanghayhèn
cũngphảicungkínhchàomờivàlạytạ(hailạyhaybaváidài).Khirađường,khơngsinh
sựvớibắtcứngườinào.ởtrongnhà,đốivớikểănngườiởcũngkhơngđượctotiếng.
Banămsầumuộn,tựnghiêmkhắcvớichínhmình,rộnglượngvớikẻdưới,cungkínhvới
kháchbạn,đểtỏlịngthànhkínhvớichamẹ.
Thờinaykhơngcịnlệcưtang,nhấtlàcáccánbộchủchốtcàngkhơngcóđiềukiệnnghỉ
việcthờigiandài,nhưngbiếtqualệcưtangcủaơngchatangàyxưa,hậusinhcóthểhọc

đượcđiềugìtrongtháiđộứngxử?

57.Vìsaocótụcmũgaiđaichuốivàchốnggậy?
Tụcđộimũrơmquấnthậttoquanhđầu,thắtlưngbằngdâygai,dâychuốingàynayđãlỗi
thời,nhiềunơiđãbãibỏ,cịntụcchốnggậychỉápdụngđốivớicontraitangcha(gậytre)
tangmẹ(gậyvơng),vẫncịnởnhiềuđịaphương.
Ngundo:Đờixưa,đườngđilạicịnhẹp,cókhicịnphảileonúicao,ngườimấtdược
chơncấtởnơixakhudâncư,trongrừngnúi,cónơichơnởtriềnnúiđácónhiềuhang
động.Đãcótrườnghợp,ngườiconvìqthươngxótchamẹ,khóclócthảmthiết,đếnnỗi
khơngkểgìđếnsinhmạngcủamình,đậpđầuvàováchđá,khileonúiđivềvìthương
cảmqmấtcảthăngbằngngãlănxuốngvực.Đểtrángtìnhtrạngtrùngtangthảmhạiđó,
ngườitamớiđặtralệphảiquấnquanhđầunhữngvậtliệumềm,xốpđểnếuvavấpđỡgây
tổnthươngvàđặtralệphảichốnggậyđểđiđứngantồnhơn.Vậtliệudễkiếmnhất,giàu
nghèoaicũngcóthểtựliệuđượcvàởđâucũngcóthểkiếmđượcđểlàmchấtđệm,đólà
rơm,láchuối,dâygai,dâyđay.Xuấtpháttừkinhnghiệmthựctếcủamộtsốngười,dần
dầntrởthànhphongtụcphổbiến.
Vìngàythườngđilaođộngởđồngruộng,núirừnghoặcđiđứngđềumặcquầnáogọnbó
vàongười,đếnkhicótangtếphảimặcáodàirộng,dễvướnggaigócnênphảicódâyđai,
tụcđócũngxuấtxứtừviệctránhnạntrùngtang.

58.Nămhạngtangphục(Ngũphục)làgì?
Theo“Thọmaigialễ”,cónămhạngtangphụctuỳtheoquanhệhuyếtthốngvànghĩatình
phânbiệtthânsơ:
1.Đạitang:Trảmthơivàtềthơi.
Quầnáosổgấugọilàtrảmthơi:Conđểtangcha.
Quầnáokhơngsổgấugọilàtềthơi:Conđểtangmẹ,vợđểtangchồngkhicha
chưamất.
Thờihạn:3năm,đờisaugiảmbớtcịn2năm3tháng(saulễgiỗđạitường2

năm,thêm3thángdưai).
áoxơ,khănxơcóhaigiảisaulưng(gọilàkhănngang).
Nếuchamẹđềuđãmấtthìhaigiảibằngnhau,nếucịnmẹhoặccịnchathìhaigiảidài
ngắnlệchnhau.
Contraichốnggậy:Tangchagậytre,tangmẹgậyvơng,mũrơmquấnđầu,dây
chuối,dâyđaithắtlưng.
Thờinay,nhiềunơiđãbãibỏnhữngtangphụcnày.ởthànhphốnhiềunhàdùngbăngđen
theotangchếchâuÂu,theoýchúngtơi,tiệnhơn.
Contrai,congái,condâuđềuđểtangchamẹ.(Kểcảđíchmẫu,kếmẫu,dưỡng
mẫu,từmẫuvàdưỡngphụ).
Vợđểtangchồng.


Nếucontrưởngmấttrướcthìcháuđíchtơnđểtangơngbànộicũngđạitang
thaycha.
2.Cơniên:Đểtangmộtnăm.Từniêncơtrởxuốngdùngkhăntrịn,vảitrắng,khơnggậy.
Cháunộiđểtangơngbànội.
Conriêngcủavợđểtangbốdượngnếubốdượngcócơngnivàởcùng,nếu
khơngởcùngthìkhơngtang;trướccóởcùngsauthơithìđểtang3tháng.
Conđểtangmẹđẻramìnhnhưngbịbốrẫy(xuấtmẫu),hoặcchachết,mẹlấy
chồngkhác(giámẫu).
Chồngđểtangvợcảcógậy,nếuchamẹcịnsốngthìkhơnggậy.
Cháuđểtangbáctraibácgái,chú,thímvàcơruột.
Anhchịemruộtđểtangchonhau(cùngchakhácmẹcũngtangmộtnăm,cùng
mẹkhácchathìtang5tháng).
Chamẹđểtangcontrai,congáivàcondâucả,kểcảconđilàmconninhà
người.
Chú,bác,thímcơruộtđểtangchocháu(conanhemruột).
Ơngbànộiđểtangchocháutrưởng(đíchtơn).
Đíchmẫu,kếmẫu,từmẫutangcácconchồng,thứmẫutangconmìnhvàcon

chồngnhưnhauđềumộtnăm.Tangcondâucảcũngmộtnăm.
Condâuđểtangdìghẻcủachồng(tứcvợlẽchachồng).
Rểđểtangchamẹvợ(vợchếtđãláyvợkháccũngvậy).
Nànghầuđểtangchamẹchồng,vợcảcủachồng,cácconchồngcũngnhưcon
mình(cáchọhàngbàngthânbênnhàchồngđềukhơngtang).
3.Đạicơng:đểtang9tháng.
Anhchịemconchúconbácruộtđểtangchonhau.
Chamẹđểtangcondâuthứhoặccongáiđãlấychồng.
Chú,bácthímruộtđểtangcháu(congáiđãxuấtgiá,condâucủaanhemruột).
Cháudâuđểtangơngbàcủachồng,chú,bác,thímruột,hoặccơruộtcủa
chồng.
Mẹđểtangcondâuthứvàcongáiriêngcủachồng.
Congáiđãxuấtgiáđểtangbáctrai,bácgái,chúthím,cơruột.
4.Tiểucơng:Đểtang5tháng.
Chắtđểtangcụ.(Hồngtang:Chítkhănvàng)
Cháuđểtanganhchịemruộtcủaơngnội(ơngbàbác,ơngchú,bàthím,bà
cơ).
Conđểtangvợlẽ,nànghầucủacha(nếuchagiaochonimìnhthìđểtang3


nămnhưmẹđẻ).
Cháuđểtangđườngbáthúcphụmẫuvàđườngcơ(anhchịemconchúbác
ruộtcủacha).
Anhchịemconchú,bácruộtđểtangchovợcủanhau.
Anhchịemchungmẹkhácchađểtangchonhau(vợconcủaanhchịemấythì
khơngtang).
Chúbácruộtđểtangchocháudâu(condâucủaanhemruột).
Ơngbàbác,ơngchú,bàthím,bàcơđểtangchocháu(tứclàcháunộicủaanh
emruột).
Ơngbànộiđểtangchovợcháuđíchtơnhoặccháugáixuấtgiá.

Cháungoạiđểtangơngbàngoạivàcậuruột,dìruột(anhchịemruộtcủamẹ,
kểcảđốivớianhchịemruộtcủađíchmẫu,thứmẫu,kếmẫu).
Cháudâuđểtangcơruộtcủachồng.
Chịdâu,emdâuđểtanganhchịemruộtcủachồngvàconcủanhữngngườiđó
(tứclàcháugọibằngbác,bằngthím).
5.TymaPhục:Tang3tháng.
Chítđểtangcan(kỵ)nội(ngũđại:Hồngtangchítkhănđỏ).
Chắtđểtangcụnhàbác,nhàchú(tằngtổbáthúcphụmẫuvàtằngtổcơ,tứclà
anhemruộtvớicụnội).
Cháuđểtangbàcơđãlấychồng(chịemruộtvớiơngnội).
Cháuđểtangcơbá(chịemconchúbácruộtvớibố).
Conđểtangbốdượng(nếutrướccóởcùng,saumớivềbênnội).
Conđểtangnànghầucủacha.
Conđểtangbàvú(chobúmớm).
Cháuđểtangtộcbáthúcphụmẫu(anhemcháuchú,cháubácvớicha).
Chồngđểtangvợlẽnànghầu.
Anhchịemhọnội5đờiđểtangchonhau.
Bốmẹvợđểtangconrể.
Ơngbàngoạiđểtangcháungoạivàcháudâungoại.
Ơngcủachồngđểtangcháudâu.
Cụđểtangchochắtnội.
Cháuđểtangvợcậu,chồngcơ,chồngdìcócùngởmộtnhà.
Anhchịemconcơruộtvàbạncondìruộtđểtangchonhau.
Cậuruộtđểtangvợcủacháutrai


Cháudâuđểtangơngbàngoạicủachồng,cậuruột,dìruộtchồng
Cháudâuđểtangcácơngbàanhchịemruộtvớiơngnộichồng.
Chắtdâuđểtangcụnộicủachồng.
Cụđểtangchắtnộitraigái.

Ơngbàđểtangcáccháugáicủaconnhàchú,nhàbác.
Tangbênchamẹni:
1. Kỵbênchanithì3tháng,cụbênchanithì5tháng,ơngbàthìmộtnăm.
2. Chamẹnithìáobằnggấu,hoặcsổgấu3nămcócảgậy.
3. Từơngbàtrởlênnếumìnhthừatrọngcũngsổgấu3năm.
4. Ơngbàsinhramẹnithì5tháng,cịnthìđềukhơngcó.
Tanghọnhàmình(Đãlàconningườikhác,đểtangbênhọcủamình):
1. Ơngbàsinhrachathì9tháng.
2. Chamẹsinhramìnhthì1nămcógậy.
3. Báctraibácgái,chú,thímvàcơlàanhchịemruộtvớichathìđều9tháng.Cơ
đãgiáthì5tháng.
4. Anhchịemruộtthì9tháng,chịdâu,emdâuthì3tháng,chịemđãxuấtgiáthì
5tháng.
5. Ơngbàsinhramẹthì3tháng.
Xéttronglễnóirằng:Congáiđãxuấtgiáthìcáctangcógiáng,songđilấychồng,hoặc
phảichồngrẫybỏ,hoặcchồngchết,conlạichẳngcó,lạitrởvềnhàcũngnhưchưalấy
chồng,tangchẳngcógiáng
Nếuđươngđểtangchamẹđượcmộtnămmàchồngrẫybỏthìphảitangchamẹ3năm,
hoặcđểtangchamẹđược1nămđãtrừphụcđoạnthìchẳngđượcđểlại3năm,dùphải
chồngdẫytrước,saumớiđểtangchamẹchưađủ1nămmàchồngmớigọivềthìchẳng
nênvềvộiphảinênđểtrọn3năm.
Trườngphục:cóbaloại:
1. Trưởngtrường:Từ16-19tuổi
2. Trungtrường:Từ12-15tuổi
3. Hạtrường:Từ8-11tuổi
(Đềulấythứtựgiángmộtbậc).
Vídụ:Giaiđãlấyvợ,gáiđãlấychồng,dẫucịntrẻcũngkhơngthểgọilàtrườngđược,
nhưngvốnmìnhphảitang1nămtrưởngtrườnggiángxuống9tháng,trungtrườnggiáng
xuống7tháng,hạtrườnggiángxuống5tháng.
Nhưvốntang9tháng,trưởngtrườnggiáng7tháng,trungtrườnggiáng5tháng,hạtrường

giáng3tháng,cáctrườnghợpkhácđềunhưthếmàsuy.


59.Chamẹcóđểtangconkhơng?
Tangphụclàthểhiệntìnhnghĩa,cóphânbiệtthânsơ“Họđương3tháng,lánggiềng3
ngày”,thểhiệnlịngthươngxótgiữakẻmấtngườicịn.Vìthế,chẳngnhữngthânthíchmà
ngườingồiđếnphúngviếngcũngnênđeobăngtang.Theo“Thọmaigialễ”thìchẳng
nhữngchamẹđểtangconmàơngbàvàcụkỵcũngđểtanghàngcháu,hàngchắt.
“Thọmaigialễ”quyđịnhnhưvậynhưngmộtsốđịaphươngBắcbộquanniệm“Phụbất
báitử”(chakhơnglạycon),Conchếttrướcchamẹlànghịchcảnh,làbấthiếu,conchưa
kịpbáohiếuchamẹđãchốnnợđời,chẳngnhữngchamẹkhơngđểtangconmàkhikhâm
liệmconcịnphảiquấntrênđầutửthimộtvịngkhăntrắng.Nếulàđànbàmàtứthânphụ
mẫucịncảthìphảiquấnđếnhaivịng,cónghĩalàởdướicõiâmcũngđểtangbáohiếu
sẵnchochamẹđangởtrêndươngtrần.

60.Tạisaocótụckiêngkhơngđểchamẹđưatangcon?
Tửbiệtsinhly,aikhơngthươngxót,nhưngtheoquyluậttựnhiên,chamẹgiàyếutừtrần,
conbáohiếucha,mẹ,đưatangbốmẹlàchuyệnthườngtình.Conchếttrướcchamẹlà
nghịchcảnh,nhiềutrườnghợpchếtnon,gâynhiềunỗiđauthươngchobốmẹ.Giờphúthạ
huyệtlàgiờphútxúcđộngđếncựcđiểm,cónhiềuơngbốbàmẹđãbịngấtlịmđi.Đãcó
nhiềutrườnghợpmẹchếtlnbênhuyệtchơncon.Hơnnữa,ngàyxưa,phươngtiệnvà
thuốcthangcấpcứukhókhăn,khơngchochamẹđưatangconđểvơibớtnỗiđaubuồnvà
đểtránhnạntrùngtanglàđúng.Chẳngnhữngchamẹmàcácơnggiàbàcảtrongnộithân,
sứckhoẻđãtàncũngkhơngđượcdựđưatang,sợvướngđếnsứckhoẻ.

61.Đámtangtrongngàytếttínhliệurasao?
NgàyTếtNgunĐánlàngàyvuicủatồndântộc,ngàymởđầuchovậnhộihanhthơng
củacảmộtnăm,cóýnghĩarấtthiêngliêng.Giađìnhphảitạmgácmốisầuriêngđểhồ
chungvớiniềmvuitồndântộc.VìvậycótụclệcấtkhăntangtrongbangàyTết.Nhàcó
đạitangkiêngkhơngđichúctết,mừngtuổibàcon,xómgiềng,ngượclạibàconxóm

giềnglạicầnđếnchúcTếtvàanủigiađìnhbấthạnh.
Trườnghợpgiađìnhcóngườichếtvàongày30hoặcmùngmộtTếtthìsao?Trườnghợp
nàyhiếmnhưngkhơngphảikhơngcó.Nếungày30thángchạpmàgiađìnhcóthểđịnh
liệuđượcthìnênchơncấtchokịptrongngàyđó,nếuđểsangnămmớithìcónhiềuđiều
bấttiện.Đasốcácgiađìnhkiêngđểsangngàymùngmộtđầunăm.trườnghợpchếtđúng
ngàymùngmộtTếtthìchưapháttangvộinhưngphảichuẩnbịmọithứđểsángmùnghai
làmlễpháttang.

61.Đámtangtrongngàytếttínhliệurasao?
NgàyTếtNgunĐánlàngàyvuicủatồndântộc,ngàymởđầuchovậnhộihanhthơng
củacảmộtnăm,cóýnghĩarấtthiêngliêng.Giađìnhphảitạmgácmốisầuriêngđểhồ
chungvớiniềmvuitồndântộc.VìvậycótụclệcấtkhăntangtrongbangàyTết.Nhàcó
đạitangkiêngkhơngđichúctết,mừngtuổibàcon,xómgiềng,ngượclạibàconxóm
giềnglạicầnđếnchúcTếtvàanủigiađìnhbấthạnh.
Trườnghợpgiađìnhcóngườichếtvàongày30hoặcmùngmộtTếtthìsao?Trườnghợp


nàyhiếmnhưngkhơngphảikhơngcó.Nếungày30thángchạpmàgiađìnhcóthểđịnh
liệuđượcthìnênchơncấtchokịptrongngàyđó,nếuđểsangnămmớithìcónhiềuđiều
bấttiện.Đasốcácgiađìnhkiêngđểsangngàymùngmộtđầunăm.trườnghợpchếtđúng
ngàymùngmộtTếtthìchưapháttangvộinhưngphảichuẩnbịmọithứđểsángmùnghai
làmlễpháttang.

62.Lễcướiđãchuẩnbịsẵnvấpphảilễtang,tínhsaođây?
Đólàtrườnghợp“Ưuhỷtrùngphùng”.Vuivàbuồndồnvàomộtlúc.“Sinhhữuhạn,tử
vơkỳ”,cuộcđờithìcóhạnnhưngaibiếttrướcchếtvàolúcnào.Theolễnghithìkhitrong
nhàcịntang,trênđầucịncóvànhkhăntrắng,nhấtlàđạitangthìtránhmọicuộcvui.
Nhưnglễcướiđãchuẩnbịsẵn,nếuqcâunệthìquảgaygochocảhaigiađình,nhiều
trườnghợptìnhdunđơilứadởdang,nhấtlàcácgiađìnhcảđơibênđềuơnggiàbàcả,
cókhiđợiđếnbảy,támnămsauchưahếttang.Vìvậytụclệxưacũngcókhoản“trừhao”

:“Cướibơntang,tứclàcướichạytang”.Khiđóngườichếtnằmtạmtrêngiường,đắp
chănchiếulại,chưanhậpquan,hoặcgiađìnhcóthểtựlàmthủtụckhâmliệm,nhậpquan
nhưngchưalàmlễthànhphục.Theonghilễ,nếuchưathànhphụcthìtrongnhàchưaai
đượckhóc.Hàngxómtuycóbiếtnhưnggiađìnhchưapháttangthìchưađếnviếng,trừ
thânnhânruộtthịtvànhữngngườilâncậntốilửatắtđèncónhau,coinhưngườinhà.
Trongkhiđó,cảhaigiađìnhchuẩnbịgấpđámcướicũnglàmđủlễđưadâu,đóndâu,yết
cáogiatiên,lễtơhồng…nhưnglễvậtrấtđơnsơ,thànhphầngiảnlược,bóhẹptrong
phạmvigiađìnhvàmộtvàithânnhân.Khách,bạnđãmờicũngmiễn,sẽthơngcảmsau.
Cơngviệccưới,gảxongximớibắtđầupháttang.Cơdâuchúrểmới,trởthànhthành
viêncủagiađình,chịutangchếnhưmọiconcháukhác.Nếuhaigiađìnhthơngcảmcho
nhau,cóthểtrongmộtngày,từsángđếntrưacướidâu,chiềutốipháttangcũngxong.
Trườnghợpnhàcóđámcướimàhàngxómlâncậncóđámtangthìsao?
Ngườibiếtphéplịchvàlịngnhânáikhơngbaogiờcườiđùavuivẻtrướccảnhbuồnthảm
củangườikhác.Giađìnhcógiáodục,hiểubiếtkhơngbaogiờchophépconcháunơđùa
ầmỹhoặcmởbăngnhạcinhỏikhihàngxómcóviệcbuồn.Trongtrườnghợptrên,vẫn
tiếnhànhlễcướibìnhthườngnhưngkhơngnênđốtpháo,mởbăngnhạcvàcahátầmĩ,
tránhtìnhtrạngkẻkhócngườicười.Trườnghợpcóquốctangcũngnhưvậy.

63.Ngườidựđámtangnênnhưthếnào?
Dùthânhaysơ,đãđếndựđámtangphảinghiêmtúc,biểulộlịngthànhkínhđốivới
ngườiđãkhuất,tìnhưuáiđốivớitangquyến.Thậtlàbấtlịchnếubơbơcườinói,đùa
giỡntronglúctangchủđaubuồn.
ởnơngthơn,nhiềunơicịntụclệcỗbànănuốnglinhđìnhtrongđámtang,thựckhơng
hợptình,hợpcảnhchútnào.
Đànhrằngviệcănuốnglàkhơngtránhkhỏi,nhưngchỉnênhạnchếtrongsốngườiđến
giúpviệcvàthânnhânởxavề.Đốivớibàcon,làngxóm,khách,bạnthìtanglễkhơng
phảilàdịpđể“Trảnợmiệng”.Cóvuivẻgìtronglúctanggiabốirối.
Nếunhưchưabỏđượcthủtụcrượuchèđìnhđámthìtronglễtang,mọingườicũngnêntự
kiềmchếmình,giúpđượcviệcgìthìtậntìnhgiúpđỡ,khơngtiệnvềnhàăncơmthìcũng
khơngnênhạchsách,tráchmóc.Thóicũ“Machê,cướitrách”cóhayhogì!

Cũngcầnlưuýcácbạntrẻ:Khiđidựđámtangkhơngnênănmặclloẹt,hởhang,lố
lăng,nhưvậyrấtkhơnghợpcảnhsẽgâykhóchịuchonhiềungười.

64.Điđườnggặpđámtangnênnhưthếnào?
Hồimớitiếpquảnthủđơ(1954)chúngtơiđãchứngkiếnnhiềuđámtangrấtnghiêmtúc,
trậttự.Mọingườiđiđườngđềutựgiáctnthủkỷcươngxãhội,trậttựgiaothơng.
Nếugặpđámtangngượcchiều,khơngaibảoai,dùvộiđếnđâucũngđềuxuốngxe,kểcả
ngườiđixemáy,xíchlơđềungảmũnón,dắtbộquađámtangrồimớilênxe.Ơtơthì
chậmlại,khơngbópcịi.
Nếuđicùngchiều,khơngtiệnxuốngxethìđichậmlạivàngảmũ.
Thânnhânđitiễnđưađềutựgiácđicóhànglối,trậttự.Láixeđámtangănmặctheolễ
phục,tácphongcửchỉrấtnghiêmtrang.

65.Ngườisắpchếtcónhữngdấuhiệugìbáotrước?
Thậtkỳlạ,xưanayđãaichếthailầnđâumàbiếttrướcrútkinhnghiệm,thếnhưng,có
nhữngcụcaotuổicókinhnghiệm“Trithiênmệnh”,biếttrướcđượcngàymấtcủamình,
mặcdầungàyhơmtrướcvẫnkhoẻmạnh,thậmchícóngườicịntínhtrướcđượcgiờmất,
đánhđiệnchoconcháuxavề.Trongtrườnghợpđógiađìnhphầnnàođãchủđộngchuẩn
bịtanglễ,nhưngnhữngtrườnghợpđórấtít.
Đốivớinhữngngườigiàyếu,cónhữngdấuhiệugìbáotrướcgiờhấphốimàtacóthể
quansátđược?
Xemthầnsắc:chủyếuxemhaiđáymắtcịntinhanhkhơnghayđãđụcmờ.
Sờchântayxemcịnnónghayđãlạnh,ngườisắpchếtthườnglạnhtừđầuđến
chân.Cóngườicịnnhậnbiếtmìnhđãchếtđếnđâu.
Mạchrấttrầm,cókhingườicịnsốngnhưngkhơngbắtmạchđượcnữa.Đối
vớingườisuytim,sờtưởngnhưtimđãngừngđập,nhưngvìđậpyếunên
khơngpháthiệnđược.
Đểmộtítbơngvàolỗmũimàbơngkhơngcịnđộngđậytứclàđãtắtthở.

Cóngườiđauốmlâudài,bỗngnhiênmạnhkhoẻtrởlạirấttỉnhtáo,nhiềukhiđólàdấu
hiệucủangọnđènhếtdầulsánglênđểrồitắtngấm.Cáccụgiàthườngbỏăn,hoặclà
rấtmuốnănnhưngănđượcrấtíttrướckhimất.
Cũngcótrườnghợp,mệnhđãtuyệtnhưngcólẽvìnuốitiếcconcháuởxachưagặpđược,
hoặcdođượcbổxâmhồidươngvớihyvọngtrongmnmộtcóthểquakhỏihoặckéo
thêmítgiờđểtránhngàyxấunhưtrùngtang,trùngphục…thìcóthểkéodàithêmchútít.

66.Trongnhữnggiờphútthânnhânhấphối,ngườinhàcần
làmgì?
-Dờingườisắpmấtsangphịngchínhtẩm,đầuhướngvềphíaĐơng.
-Hỏixemcódặndịtrốitrănggìkhơng


-Đặtthuỵhiệu(tứctênhèm)rồihỏingườiđócóđồngýkhơng.
-Lnlncóngườitúctrựcbêncạnh.
-Ngườicótheotơngiáothìlàmlễcầunguyệntheophépcủatừngtơngiáo.
-Chuẩnbịmọithứđểtắmgội(làmlễmộcdục)vàkhâmliệm(lễnhậpquan).

67.Saukhithânnhânmất,giađìnhcầnlàmnhữnggì?
Chúngtơichỉnêulênnhữngviệclàmđốinhữngtrườnghợpngườigiàyếu,mấttạinhà,
theophongtụccổtruyền.Trườnghợpmấttạibệnhviệnhoặcmấtdọcđường,qntrọ,
chếtvìtainạn,gươmsúng,xecộ,rắnđộc,thuỷhoảtai,chưađúngkỳđángchết…khơng
đủđiềukiệnđểthựchiệntồnbộthaotácvànghilễ,vậynênchâmchước,tuỳnghivận
dụng:
1.Lễmộcdục:(tắmgội)

Lúctắmgộichongườivừachếtthườngvừađểsẵnmộtcondaonhỏ,mộtvngvải
(khăn),mộtcáilược,mộtcáithìa,mộtítđấtởơngđồrau,mộtnốinướcngũvịhươngvà
mộtnồinướcnóngkhác.lúctắm,vâymànchokiến,tangchủquỳxuốngkhóc,ngườihộ
việccũngquỳrồicáotừrằng;“nayxintắmgộiđểsạchbụitrần”,xongphụcxuống,đứng

dậy.Chathìcontraivàotắm,mẹthìcongáivàotắm.Lấyvngvảidấpvàongũvị,lau
mặt,laumìnhchosạchrồilấylượcchảitóclấysợivảibuộctóc,lấykhănkháclauhaitay
haichân,lạilấydaocắtmóngtaymóngchân,mặcquầnáochochỉnh.Móngtaymóng
chângóilạitrênđểtrên,dướiđểdưới,đểvàotrongquantài;dao,lượcthìavànướcđem
đichơn;rướcthithểđặtlêngiường.
2.Saulễmộcdụcthờigianchưanhậpquan:

Đắpchănhoặcchiếu,bngmàn,đặtmộtchiêcghếconphíatrênđầu,trênđóđặtmộtbát
cơmúp,mộtquảtrứng,dựngmộtđơiđũatrênbátcơmvàthắphương.Cóđịaphươngcịn
cótụcđểthêmmộtcondaotrênbụng,(cólẽđểtrừtàmahayquỷnhậptràng).
3.Lễphạnhàm:

Lễnàytheotụcxưa,bỏgạovàtiềnvàomiệngtránhtàmaácquỷđếncướpđoạt,đểtiễn
vonghồnđiđườngxađượcsiêuthốt.Lễnàyngàynaynhiềunơiđãbỏ,cónơithaythế
bằngmaymộtcáitúi,trongtúiđựngmộtíttiềngạovàmộtvàiđồlặtvặtmàkhisống,
ngườiđóhaydùngđến.
Theo“Thọmaigialễ”,lễnàyđượctiếnhànhnhưsau:
Lấyítgạonếpxátchosạch,bađồngtiềnmàichosáng(nhàgiàuthìdùngvànghoặcviên
ngọctrai).
Tangchủvàokhócquỳ,ngườichấpsựcũngquỳ,cáotừrằng:”nayxinphạnhàn,phục
duyhâmnạp”.Ngườichấpsựlầnlượtxướng“Sơphạnhàm,táiphạnhàm,tamphạn
hàm”.Tangchủbalần,mỗilầnxúcmộtítgạovàmộtđồngtiềntravàomồmbênphải,rồi
đếnbêntrái,cuốicùngvàogiữa.Xong,bópmồmlại,phủmặtnhưcũ.
4.Lễkhâmliệmnhậpquan:

Cácconvào,contraibêntrái,congáibênphải.Ngườichấpsựxướng.Tựlập(đứnggần
vào),cửai(khóccảlên),quỳ.Chấpsựcũngquỳmàcáotừrằng“Nayđượcgiờlành,xin


rướcnhậpquan”.“Cẩncáo”xonglạixướng:phủphục(lễxuống),hưng(dậy),bìnhthân

(đứngthẳng).
Sauđócácconcháutránhrahaibên,ngườigiúpviệcquayvàđềucầmtạquannânglên
đểđưangườivàochoêmái,đặtchochínhgiữaquantài,nếucóhởchỗnàocầnlấyáocũ
củangườivừamấtbổkhuyếtchođầyđủ,rồigấpdướilênđầutrước,bêntráigấptrước,
bênphảigấpsau,trênđầugấpsaucùng,sơnnẹpđónglại.Chúý:Nhữngquầnáocủa
ngườiđangsống,hoặcquầnáomàngườiđangsốngcómặcchungthìkiêngkhơngđược
bỏvàoáoquan.
Đồkhâmniệm:nhàgiàudùngvócnhiễu,tơ,lụa;nhàthườngdùngvảitrắngmaylàmđại
liệm(1mảnhdọc,5mảnhngang)hoặctiểuliệm(1mảnhdọc3mảnhngang).Ngàytrước,
quyđịnhđạiliệmhaytiểuliệmvìkhổvảinhỏ.Ngàynay,dùngvảikhổrộng,miễnkín
chân,tay,đầu,gótlàđược.
“Tụctanhiềungườitintheothầyphùthuỷ,trongquantàithườngcómảnhvánđụcsao
BắcĐẩuthấttinh.Trướckhinhậpquanthườngchọngiờ,tránhtuổirồidùngbùanọbùa
kiadánởtrong,ngồiquantài.Cóngườicholàchếtphảigiờsấuthìbỏcỗbàitổtơm
hoặcquyểnlịchhoặctàulágồiđểtrấnátmaquỷ”(Trích“ViệtNamphongtục”-PhanKế
Bính-tr.31)
Mọiviệcxongthìsơngắnquantàichokỹcàng,đặtchínhgiữagiangiữa,hoặcnhàcịn
ngườitơnhơnthìđặtsanggiancạnh.
5.Lễthiếtlinh:(Saukhinhậpquan)

Làlễthiếtlậplinhvị,đặtbànthờtang.
Khichưachơncấtthìlấylễthờngườisốngmàlễ,nênmỗilầnlạychỉlạyhailạy,trong
linhvịvàkhănvấndùngchữ“Cốphụ”,“Cốmẫu”thaycho“Hiềnthảo”,“Hiềntỷ”.
6.Lễthànhphục:

Tứclàconcháumặcđồtangđểcúngtếvàđáplễkhikháchđếnviếng.Trướckhithành
phục,nếucókháchđếnthìngườichủtangchưaratiếpmàngườihộtangthaymặttiếp
kháchvàthơngcảmvớikhách.
Saulễthànhphụcmớichínhthứcpháttang.Sauđóthânbằngcốhữu,làngxãmớiđến
phúngviếng.

68.Tạisaocóthủtụchúhồntrướckhinhậpquan?
Vìđãcónhữngtrườnghợpbịchống,ngất,bấttỉnhnhânsự.Ngườitadùngmọithủthuật
đểkíchthíchthìhồitỉnh,trongđócóthuậthúhồnhúvía.Cũngcótrườnghợpđãtắtthở,
tưởnglàđãchếtrồinhưngsaumộtthờigianbỗngnhiênsốnglại.Dođóvớimộthyvọng
dầumỏngmanh,mặcdầutrongmnmột,ngườisốngtiếcthươngmuốncứuvãn…nên
cầmchiếcáoquầncủangườiđãtắtthở,leolênmáinhàchỗcaonhấthú“Bahồnbảyvía
ơng”hoặc“Bahồnchínvíabà”vềnhậpxác.Húbalầnkhơngđượcthìcũngđànhlịng
chịukhâmliệmmàtinrằngnhưvậyhồnđỡvấtvưởng,biếttìmđườngvềnhà(Khâmliệm
xongvẫnchưanỡđóngchốtáoquan).Đâylàmộtphongtụcchủyếuđẻthoảmãntâm
linh.

69.Trườnghợpchếtđãcứnglạnh,ngườicorúmkhơngbỏ
lọtáoquanthìlàmthếnào?


Theokinhnghiệmdângian:Hơlửavànắndầnchothẳngra,hoặcdùngcồn,rượuxoa
bóp,nếuvẫncịncứnglạithìcóthuậtdùnghaichiếcđũacảđểhaibênmépáoquanrồi
chothihàilọtxuốngdần,khithihàidãlọtvàoáoquanrồithìphảicắtbỏnhữngdâybuộc
chân,buộctay,buộcvai,buộcmơngđểngườichếtcóthểnằmthoảimái.

70.Ngườixưadùngnhữngvậtgìlótvàoáoquan?
Trongcácngơimộcổkhaiquậtđược,ngồicácđồtrangsứccủangườichết,phíatrongáo
quanthườngcólótláchuối,giấybản,chèbúp,bỏngnếphoặckhănvócáonhiễu…Trong
quan,ngồiqch,giữaquanvàqchđổcátvàng.Cácthứđóđềulànhữngchấthútẩm
vàngăngiữkhíhơihámkhỏibốcrangồi,nhấtlàthờixưachếtxongchưamấyaiđã
chơnngay,cịnphảisắmđủlễvật,tếkhí,cịnphảixagầnphúngviếnglinhđình,cịnphải
chọnngày,chọnđấtmớilàmlễantáng.

71.Tạisaotrướckhikhâmliệmnhậpquancótụcđưangười

chếtnằmxuốngchiếcchiếugiảidướiđất?
TheoPhanKếBính:“Lấynghĩa,ngườitabởiđấtsinhthìchếtlạivềvớiđất”.
Chúngtơichorằngtụcđóphátsinhtừkinhnghiệmthựctếđểdễthaotác.Vảchăng,trong
cơthểngườichếtcịncóđiệntrườngsinhhọc,làmnhưvậykhảnăngtíchđiệnâmtrong
cơthểngườichếtmớiđượcgiảithốt,đólàmộtphươngthuậtphịngxahiệntượng“Quỷ
nhậptràng”.

72.Saulễthànhphục,trướclễantángphảilàmgì?
Thờinayđơngiản,đểgiữvệsinhkhơngnênđểq24giờ.Thờixưa,cónhữngnhàgiàu
sangđểnămbảyhơmtrongnhà,chờconcháuvềđơngđủ,đểhọhàng,làngxã,hàngtổng
hànghuyệnđếnphúngviếng;đểdựngrạptrướcsân,dựngnhàtrạmdọcđườngtừnhàđến
mộđểchuẩnbịmọithứkhítếvàcỗbànthếtđãilinhđình;đểthàycúngchọnngày,thày
địalýchọnđấtantáng,phânkimlậphướnghẳnhoi.Cónhàcịnsắmđủtrongquanngồi
qch,qntạmtrongvườn,vàithángsaumớilàmlễantáng.
Trongthờigianchưachơncó“Lễtriêutịchđiện”:Buổisángdậybưngkhănlượcvàolinh
sàng,cácconquỳkhócbatiếngrồiquấnmànlêncáotừrằng:“Ngàyđãsángrồixinrước
linhbạchralinhtoạ”.Sauđórướchồnbạchrađặtvàoỷ,vắtmàn,dọnchăngối,chiềutối
lạirướclinhbạchvào,đắpchănthảchiếu,mànxuống.Thờnhưlúcsống,chỉlạyhailạy
(chỉsaukhiantáng,làmlễthànhphângxongmớilạybốnlạytheonghilễngườichết).
Cácbuổitốitrướckhichưachơn,có“Lễchúcthực”(Trồngbóđuốctrướcsân):phường
bátâmtấunhạc,concháuthaynhautúctrựcbênlinhcữu,trongnhàngồisânđènđuốc
sángtrưng.
Khithânbằngcốhữuđếnphúngđiếu,ngườichủtangvàngườichủphụđứngcạnhlinh
toạvàngoảnhmặtvềphíakhách,hễkháchlạyhailạythìchủlễtạlạimộtlạy.Kháchvái
chamẹmìnhbaváithìváitạmộtvái.Tráchnhiệmtiếptrầu,nước,cỗbànthuộcvềngười
hộtang.
Nếucóngườicontrainàođivắngchưakịpvềthìđểmũ,khănxơvàgậycạnhhươngán.
Trướckhilàmlễchuyểncữuđểchuẩnbịphátdẫnthìáoquanvẫntrởđầuvàotrong,coi

nhưlễngườisống,đọcvăncũngchưadùngchữ“Hiểnthảo”(cha)“Hiểntỷ”(mẹ)màcon
dùngchữ“Cốphụ”(cha),“Cốmẫu”(mẹ)
ởthànhphốngàynayđãcónhàướplạnh,ởnơngthơnđểdămbảyngàytrongnhà,phải
làmsaochokhỏinhiễmuếkhí?-Điềuquantrọngnhấtlàngườitrịtangphảicókinh
nghiệm:áoquanvỏdày,gỗtốt,trámthậtkín,khơngđểmộtkhehởnào.Đáyáoquanlót
nhữngchấtchốngẩmnhưláchuối,giấybản,than,vơi,bỏngnếp…Cáckhehởcủaáo
quanđượcbịtkíntrướcbằngsơnta,nhựađường,dángiấytrángkim.Nếuđểlâuphảicó
trongquanngồiqch,giữaquanvàqchđổcátvàngrangkhơnóng.Phủtrênthihài
cócácthứhươngvịđểkhửuếkhí.
Trướcngàyantángcịncóthêmtục“Lễyếtcáotổtiên”,nếukhơngđưađượclinhcữu,
phầnlớncácgiađìnhrướchồnbạchđếnnhàthờhọ.Hồnbạchchỉđượcđặtphíatrước
bànthờ,đểởdưới,khơngđượcđưalênbànthờtổ.Nộidung:Báocáovớigiatiêncóthân
phụhoặcthânmẫuvềchầutổ.Xonglạirướchồnbạchvềnhàmình,đặtlạitrênlinhtoạ.

73.Nhữngngườiđiềuhànhcơngviệctronglễtang?
Tronglúctanggiabốirốikhơngcóngườichủđạođiềuhành,cơngviệcsẽrấtlúngtúngvà
phạmnhiềusaisót.
Khithânnhânsắptừtrần,việcđầutiêntanggiaphảimờiđượcngườihộtang.Ngườihộ
tangphảilàngườithânthíchgầngũi,cótuổitác,kinhnghiệm,tháovát,cóuytíntrong
họ.Ngườihộtangthaymặttangchủđiềuhànhmọicơngviệc,đốinộiđốingoại.
Nếungườihộtangbiếtcúnglễthìkiêmln,nếukhơngthìmờingườichấpsự,Người
chấpsựloviệchướngdẫnvềmặtnghilễtừmộcdục,khâmliệm,thiếtlinh,thànhphục
đếnantáng.Thànhphầnvàtếngu(lễ3ngàysaukhichơn).Ngườichấpsựthườnglà
ngườicóvănhố(chữHán,chữQuốcngữ)nêncóthểkiêmlncảviệctưvấn(viếtvăn
cúngtế,bàivị,longtriệu,đối,trướng,cáophó…).
Ngườithulễ:Saukhithànhphụcchođếnhết3ngàysaukhiantángphảicóngườithulễ.
Ngườiđóchuntúctrựcởnhàngồi,hễcókháchđếnphúngviếngthìtiếpkháchnhậnlễ
đặtlênbànthờ,báochothânchủrabáitạ.Ngườithulễphảighiđầyđủdanhsáchngười
đếnviếngvàsốlễvật,đểsaunàytangchủbiếtmàtạơn.Ngườithulễkiểmtralễvậtsau
khikháchđãcúnglễxongravề.Vìvậyphảichọnngườithântíncủatanggia.

Ngườichấphiệu:Thơngthườngcácbanhànhlễđãcóngườichấphiệuchuntrách.
Ngườichấphiệulàchỉhuyđámphukiệuđưaquantàitừnhàraxetanghoặcđạidư(tuy
khơngcóxenhưngkhiêngkiệuhayxegọilàđạidư),điềukiểnviệcđiđứng,nânglênhạ
xuống,sangtráisangphải,bằnghiệulệnhhaithanhgỗngắncầmtay,chođếnlúchạ
huyệt,tháogiâyđịnmàchénrượu,đĩadầulạcđặttrênnắpáoquankhơngsánhrangồi.
Ngườichấphiệungồitrênđạidưởphíasau,hoặcđibộgiậtlùitrướcquantàiđểđiều
khiển.
Nếugiađìnhnàotựthuxếpđểconcháukiêngáoquanthìphảichúýchọnngườichấp
hiệunhiềukinhnghiệm.
Chủtangvàchủphụ:Làcontraitrưởngvàcondâutrưởng.Nếutangchamàmẹcịnsống
thìmẹlàchủphụ.Nếucháuđíchtơnthừatrọng(thaythếchađãmất,khilàmlễtangơng
bà)thìcháuđíchtơnlàchủtang,cácơngchúđứnghaibênchỉlàbồitếvợcủangườicháu


làchủphụkhibàchồngvàmẹchồngđãmất,cịncácbàthímchỉlàphụ.Nếucháuđích
tơncịnbéq,chưachốnggậylễtạđượcthìchúthứhaithaythế,nhưngvẫnphảinhân
danhcháumàbáilễvàbáitạ.
Nhữngtụcnghilễngàyxưakháphứctạp,ngàynayđãđượccảitiến,mộtsốtụclệlạchậu,
lỗithờiđãbịnhiềuvùngbãibỏ,vídụtụclănđường,đuổitàmaácquỷ.Lệtụcchungvận
dụngvàotừngđịaphương,từnghồncảnhcụthểkhácnhau,ngàyxưađãvậy,huốnghồ
ngàynay.Cógiađìnhconđàncháulữ,củaăncủađể,sungtúcđềhuề,cógiađìnhđơnbạc
nghèonànnênphảituỳnghichâmtrước.

74.Lễantángtiếnhànhnhưthếnào?
Tuỳtừngđịaphương,từngtơngiáo,mỗinơinghilễphongtụcmộtkhác.Thờitrướccó
thơnấpcửnhữngngườitraitrángtronglàngxómrakhiêngvácchơncất.Nơicóhộitư
văn,thìhộitưvănđứngraloliệuđiềuhànhcơngviệctheohươngướcđịnhsẵn.Hiệnnay
ởnơngthơncócáchộitrợtang,thànhphốthịxãcóbanquảnlýnghĩatrang,mộtsốchi
hộitrọngthọcácphườngxãhoạtđộng,đứngraloliệuchuđáo.
Lễantángtiếnhànhtuỳtheohồncảnhtừngnhà,“Giàulàmkép,hẹplàmđơn”.ởđâychỉ

nóiphầntanggiacầnlàmgì:
Khicóngườithânmất,tangchủcầnđếnbáogấp,đểcùngbànbạctheoquy
ướcđãđịnh.
Thờixưa,tangchủcókhoảntiềnthưởngchongườichấphiệuvànhữngphu
kiệu.Nếutừkhiđưaáoquanlênkiệu,điđếnhuyệtmàchénrượu,đĩadầulạc
đểtrênáoquankhơngsóngsánhrangồithìtangchủđưatiềnthưởngrấthậu.
Thânnhân,theothứtựnhânsơquyđịnh,tangphụctheogialễ,đềuxếphàngđi
theosaulinhcữu.Thờixưacócáibạtbằngvảitrắngchetrênđầugọilàbạch
mạc.Ngườicontrưởngđitrướchoặckèmsauxequantàitheotục“Chađưa
mẹđón”.
Hạhuyệtxong,tấtcảngườiđiđưađềuđivịngquanhmộmộtvịng,mỗingười
némxuốngmộthịnđất.
Đắpmộxong,mọingườiđứngvịngquanhmộ,ngườihộtang,ngườichấpsự
tiếnhànhlễthànhphần.
Nghithứcchungnhưtrên,nhiềunơicịncótụcriêngnhưcầukinh,yểmbùa,
nhốtcongà,càicâyláchứa,dựngcâynêu,đóngcửamả,đốthìnhnhân…rắc
vàngkhẩudọcđường,cắmhươngởcácmộxungquanh,mờingườiquađường
ăntrầuhútthuốc,đãingườiđắpmộ..

75.Hơilạnhởxácchết,cáchphịng?
Hơilạnhhayâmkhí,tàkhícóởxácngườichếtkhơng?
Chưaaiđonhiệtđộcụthểtrongthithểngườichếtnhưngnhiềungườiđãcơngnhận
rằng,theocảmgiácthìngườimớichếtlạnhhơnnhiềusovớinhiệtđộbìnhthườngcủa
conngườicũngnhưcủamơitrườngxungquanh.


Hiệntượngđóđượcgiảithíchnhưsau:Conngườiđangởnhiệtđộbìnhthường(37oC),
tựnhiênmấtnhiệtthìnhiệtđộkhơngchỉhạxuốngtớihồđồngvớinhiệtđộmơi
trườngmàcịntụtxuốngthấphơn,sauđómộtthờigiannhiệtđộmớinhíchdầnlêntới
thểổnđịnh.

Dângiancơngnhậnhiệntượnghơilạnhởnhàngườichếtmớichếtlàhiệntượngcó
thực,hiệntượngvướngphảihơilạnhbịốmcũnglàhiệntượngphổbiến,nhấtlàđối
vớinhữngngườibịcácchứngkinhniênnhưphongthấp,huyếtápcao,tâmthần…cịn
đốivớinhữngthanhniênmạnhkhoẻthìkhơngmấyaibịảnhhưởng.
Cóthuyếtchorằng:Nhữngngườiđồngkhíhuyết(concáivớichamẹ,anhchịemruột
hoặcgầnhuyếtthống)thìkhơngbịnhiễmhơilạnh,khơngcóphảnứnggìkểcảkhiơm
ấpthihàivàkhâmliệm.Tuynhiên,đểphịngxa,ngườitavẫnkiêngkhơngchocácbậc
caolão,phụnữcóthaisắpđếnngàysinhhoặcsảnphụhàinhiđếndựkhậmliệm,an
tángvàcảitáng.
Cóngườihấpthụphảihơilạnhthìphảnứngtứcthì.Cóngườitrựctiếpkhâmliệm,
nhiễmhơilạnh,bảnthânkhoẻmạnhkhơngviệcgì,nhưngđểphịngngừachongườiở
nhànênkhivnhàcóngườigià,ốmyếu,trẻsơsinhvẫnphảixơngkhóirồimớivào.
Nhữngngườihàngxómxungquanhnhàcótanglễ,nếucócụgiàtrẻnhỏốmyếu
thườngđặtsẵnởcửaravàomộtlịthanđốtvỏbưởivàquảbồkếtđểtrừuếkhí.Những
ngườinghibịchódạicắn,giađìnhthườngtuyệtđốicáchlyđámtangvànơinghĩa
trang,erằngvướngphảihơilạnhchưakịpchạychữađãphátbệnh.

76.Tạisao,tạisaovàtạisao?
-Tạisaocótụcđặtmộtbátcơmúp,mộtquảtrứng,dựngđơiđũatrênbátcơm,càiquả
trứngvàogiữahaichiếcđũarồithắphươngđặtlêntrênđầungườichếtsuốttrongthời
gianchưanhậpquan?
-Tạisaongườitacắmmộtcáicọcbằngkimloạisuốtchângiườngngườichết?
-Tạisaokhichưanhậpquan,ngườitalnlnthắphươngnến(nếukhơngcónếnthì
thắpngọnđèndầu)chođếnkhihạhuyệtkhơngđểtắthươngđèn?
-Tạisaohaibênhươngán,phíagầnkềáoquan,ngườitađặthaicâychuốicon?
-Tạisaocótụcdựngbóđuốctoởgiữasânvàobanđêmtrướclễantáng(nếuđểqua
đêm),concháuvàthânnhântúctrựcquanhlinhcữu(lễ“Chúcthực”banđêm,nghĩalà
“lễtrồngbóđuốc”?)
-Tạisaocótụckiêngngănngườinhàkhơngđượcđứngcạnhthihàimàkhóc,tránhnhỏ
nướcmắtvàothihài?

-Tạisaosaulễnhậpquanphảiđốtlỗhung(lỗđàoởchínhgiữagiườngngườimớichết
nằmkhichưanhậpquan.Chấtđốtcóthểdùngtrấu,than,củihoặcgiẻrách…).
-Tạisaolễtanglàviệcbuồnlạiđốtpháo?(Tụcnàychỉcóởthànhphốđốivớingười
già).
-Tạisaophảinhốtmèokhinhàcóngườimớichết?
-Tạisaokhingườichếttrongnhà,ngườitaphảitrèolênmáinhàdỡmộtvàiviênngói,


hoặclátranh(đốivớinhàbịtnócvàítcửa)?
Nhữngcâuhỏitrêncùngcóchungmộtcâutrảlời:Đólàkinhnghiệmdângian,dùng
phépthuậtđiềuhồkhíâmdương,thuhúttàkhíđểphịngchốnghơilạnhvàphịngxa
hiệntượng“Quỷnhậptràng”.Xuấtpháttừkinhnghiệm,dầndầnbắttrướcnhautrở
thànhphongtục.
Dùngkhóilửa,ánhsángmặttrời(đốthương,nến,đèn,đuốc,than,trấu,dỡmáinhà,
mởrộngcửa,đàolỗhung,đốtpháo…)đểtriệttiêuhơilạnh.Dùngbátcơm,quảtrứng,
câychuối…đểthuhúthơilạnh(nếubổđơiquảtrứng,cónhiềulịngđỏđãtrởnên
xanhthẫmgiốngnhưnhữngquảtrứngdùngđểđánhgió.).Nhốtmèođểđềphịngmèo
nhảyquaxácchết,kiêngkhócnhỏnướcmắtvàothihàihoặccắmcọckimloạidưới
giườngngườichết,dỡmáinhà…lànhữngthuậttriệttiêuluồngđiệnâmdươnghút
nhau.
Ngồira,nhữngngườiđếndựlễtang,nhấtdựkhâmliệmcịncónhữngthuậtkhácđể
phịngchốnghơilạnhnhưngậmgừngsống,uốngnướclánhót,ăntrầuvàxơngkhóivỏ
bưởi,bồkếttrướcvàsaukhiđếnlễtang.

77.Hiệntượngquỷnhậptràng
Đólàhiệntượngxácchếttựnhiênbậtdậy.Hiệntượngnàyrấthiếmnhưngđãxảyra,
dođótrongphongtụcđãcósựkiêngcựđểphịngxa,gọilà“Quỉnhậptràng”nhưng
thựcrakhơngcómaquỷnàonhậpvàoxácchết.Ngunnhân:Dođiệnâmtíchtụ
trongthithểngườimớichếtchưakịpthốtrahết,gặpphảiluồngđiệndươngcựcmạnh
cuốnhút.

Xácchếttựnhiênbậtdậylàdosựcuốnhútbởimộtngoạilựccócảmứngđiệntrường.
Vìvậytheoquanniệmdângian,khitrongnhàcóngườimớichếtkiêngcựnhấtlà
khơngđểchoconmèobấtthầnnhảyquaxácchết(ngườitaphảicanhgiữ,phảinhốt
mèolại).Đãcótrườnghợp,chénrượuhắtvăngvàoxácchết,giọtnướcmắtcóhơiấm
nhỏvàoxácchếtcũngtạothànhluồngkhí,cóthểcuốnhútxácchếtbậtdậynhưngngã
xuốngngaytứcthì.Hiệntượngxácchếtđuổitheongườisống:Xácchếtkhơngthể
bướcđiđượcmàdohơinóngcủangườisốngcuốnhút,hoặctrườnghợpcóluồng
khơngkhíđốilưucânbằngkhixácchếtởtưthếđứngsongsongvớingườisống.Việc
dỡngóihaytranhtrênmáinhàđểánhsángmặttrờitrựctiếprọivàocũngnhằmtriệt
tiêuhiệntượngcuốnhútđó.

78.Lễbangày(lễtếngu)tínhtừsaukhimấthaysaukhi
chơncất?
Tụcnàykhơngthốngnhất,cónơitínhbangàysaukhimất,cónơitínhbangàysaukhi
chơn.Xéttrongđiểnlễthìkhơngcó“lễbangày”màchỉcó“lễtếngu”gồmcó“sơ
ngu”,“táingu”,“tamngu”.“ngu”nghĩalà“n”,tứclàbalầntếlễchonhồnphách,
theo“Thọmaigialễ”thìkhichơnxong,rướclinhvịvềđếnnhàtếsơngu.Làmsơngu
xonggặpngàynhu,(tứclàất,kỷ,tân,q)làmlếtáingu,gặpngàycương(tứclàngày
giáp,bính,mậu,canh,nhâm)làmlễtamngu.PhanKếBínhcũngdẫngiảinhưtrên.
Dầndầnvềsaungườitagiảmlược,kiêmcảbalễln,chỉlàmlễtamngu,vìthếnên


gọilàlễbangày.Vậylàtínhbangàytừsaukhichơn,theotụcgọilàlễmởcửamả.
Ngàyđóconcháurasửalạimồmả,đắpcỏ,khơirãnhthốtnước…Ngulàtếngu,tế
chỉtếngườichết,tếthần.Theophongtụccũthìítkhichếtxongchơnngay,thườngcịn
đểnămbảyngàytrongnhà.Khichưachơnlàmlễtriêutịchđiện,tứccúngcơmhàng
ngàyvẫntheolễthờngườisống.Vậytếnguphảitínhtừsaukhichơn.
Cịncómộtlậpluậnkhác:Cóbađiềukhơngnkhiếnphảilàmlễtếngu:
-Đangsốnghoạtđộngnaymọihoạtđộngbỗngnhiênđìnhchỉ.
-Đangnhìnthấybóngdáng,khiđãnhậpquankhơngnhìnthấybóngdángnữa.

-Đangởtrêndươngthế,nayxácvềcõiâm,hồnvấtvưởnglìakhỏixác.Âmdương
hồntồncáchbiệttừsaulễthànhphần.Sơngu,táingu,tamngulàtếđểlàmchon
hồnphách,vậyphảitếsaukhimất,saukhilễnhậpquanvàsaukhilễthànhphầnxong.
Thờinàycũngcótrườnghợpsaukhichết4-5ngàycịnđểtrongnhàlạnhchưachơn
nênkhơngthểlàmlễbangàytrướclễantáng.

79.Tạisaocólễcúngcơmtrong100ngày?
GiađìnhViệtNamnhànàocũngvậy,mỗingàycóhaibữacơmlàgiờphútđầmấm
nhất.Trongnhàcóngườivềmuộn,mọingườicũngcốchờvềăncơmmộtlúcchovui
vẻ,đầmấm.Concháucầmbátcơmlên,trướchếtmờiơngbà,chamẹ,chờơngbà,cha
mẹrồimớibắtđầumớidámăn.Cónơixớibátcơmlầnthứhaicịnmờinữa.Nếucó
khách,trướckhibngbátđũađứngdậycịnphảixinphépvàmờikháchtiếptụcxơi
cơm.Cuộcsốnggiađìnhđangvuivẻ,êmđẹpnhưvậy,vắngmặttrongbữacơmcịn
nhắc,huốngchivĩnhviễnđixa.Dođó,trướcbữaănngườithândânglênbànthờmột
bátcơmúp,mộtvàimónănbìnhthường,nhàănthứgìcúngthứđấy,thườnglàtinh
khiết,khơngđịihỏicầukỳ,nhànghèothìlưngcơm,đĩamuốicũngxong.Thắphương
xong,dựngđơiđũavàogiữabátcơm,córượuthìrótchénrượu.Khấnváixongcũng
rótchénnước.
Thờcúngvonglinhcũnggiốngnhưđangsống,cũnglàđểthoảnguyệntâmlinh,“Lấy
câuvậnmệnhkhydầnnhớthương”.
Nhưngtạisaolạicúng100ngày?
-Cũngtuỳđịaphương,cónơichỉcúng49ngày(tứclàlễchungthất).Theothuyếtcủa
Phậtgiáo:qua7lầnphánxét,mỗilần7ngàyđiquamộtđiệnởâmty(tức1tuần,
nhưngkhơngphảituầnlễtheodươnglịch);sau7tuầnvonghồnđãsiêuthốt.Cónơi
cúnghết100ngày(tứclễtốtkhốcnghĩalàthơikhóc).Theogiảithíchcủacáccụngày
xưathìthờigiannàyâmhồnvẫncịnphảngphấtluẩnquẩntrongnhàchưađixa.
Chúngtơichorằng,phongtụcnàycócăncứkhoahọc:TheothuyếtThầngiaocách
cảm,ngồiđiệntrườngvậtlýđãđượcứngdụngtrongthựctiễn,cịncóđiệntrường
sinhhọc.Nhữngcáthểcócùngtầnsốcảmứngtrongđiệntrườngsinhhọc,mặcdầuở
cáchxanhaurấtxavẫnnhậnđượcnhữngnguồnthơngtincủanhau.Cácnhàkhoahọc

đãvậndụngnhữngpháttriểnđóđểgiảithíchvềđiềm,vềgiấcmơ,vềnhữngbiểuhiện
tâm,sinhlýbấtthườngkhithânnhân(cóthểcáchnhaurấtxavềkhơnggian)cócùng
tầnsốđiệntrườngsinhhọccósựbiếnbấtthường.Ngườitabảochếtlàhết.Nhưng,
chếtchưaphảilàđãhếtkhingườichếtcịntồntạitrongtâmchíngườisống.Saukhi


chết,timngừngđập,máungừngchảy,thầnkinhcảmgiácngừnghoạtđộng,vỏnão
chưabịhuỷ,xungquanhhiệntrườngpháttừnãovẫnchưangừngphátsóng.Lớpđất
dàykhơngngănđượcsóngđiệnvậtlýhaysóngđiệnsinhhọc.Cáthểsốngcótầnsố
điệntrườngsinhhọctươngứngvẫntiếpnhậnđượctínhiệu,dođóhiệntượngbáo
mộngchưahẳnlàvuvơ,khơngđángtin.Phảichăngvìlẽđómàcáccụchorằngâm
hồncịnphảngphất,chưasiêuthốt.

80.Làmlễchungthất(49ngày)vàtốtkhốc(100ngày),có
phảichọnngàykhơng?
Theo“Thọmaigialễ”,thìcứđúngngàyquyđịnhtronggialễmàlàm,khơngcósự
chuyểndịchtuỳtiệntheolờithầylễhaythầybóinàocả.Chỉtrừngàylàmlễantángvà
ngàylàmlễtrừphục(hếttang)tronggialễcóghichọnngàylành.Ngườitakhơngai
cóthểchọnngàychết,vậynêntừxưatớinay,hàngnămcứđếnngàymấtthìlàmgiỗ,
dùchocónhữngnăm,ngàyđórấtxấu,cócảtrùngphục,trùngtang,sátchủ,quảtú,cơ
thần.v.v…theogialễ:Lễchungthất,Tốtkhốc,Tiềutường,Đạitườngcứtheođúng
ngàymàlàmlễ.
Concháuởxanhớngàyvềlàmlễ,thânnhânởchỗkhácsắmsửalễđúngngàytớidự,
chẳnglẽđếnnơithấyhươnglạnhkhóitàn,gạtnướcmắtlủithủiravềhaysao?người
chủsựbáolạirằng:theolờithầylễđãlễxongxiđâuđấyrồi,hoặcđợithêmvàngày
nữa,đượcchăng?Xinlưuýtangtếtheongàyđịnhsẵn,thânbằng,cốhữuailưuluyến
đếnthămviếng,khơngđợithiệpmờinhưlễmừng,lễcưới,khơngchuỵện“Hữuthỉnh
hữulai,vơthỉnhbấtđáo”(mờithìđến,khơngthìthơi).

81.Lễnàolàlễtrọng?

Đâylàcâuhỏiphổbiếncủanhiềugiađình:
-Trongmộtnămcónhiềulễgiỗ:Giỗcha,mẹ,ơng,bà,cụ,kỵ.v.v…thìgiỗnàoquan
trọnghơncả?
-Saukhiantángxong,cólễbangày,49ngày,100ngày,lễgiỗđầu,lễgiỗthứ
hai.v.v…lễnàolàlễchính?
Đáp:Thờixưachưathấyghitrongđiểnlễ,nhưngthờinaylạilàvấnđềrấtthiếtthực,vì
nhànàocũngvậyconcháunộingoạicơngtáccưtrúphântánmỗingườimộtnơi,
khơngmấygiađìnhkhơngcóngườiđixa,trongmộtnămchỉcóđiềukiệntụhộigia
đìnhmộthoặchailầnnhânngàylễtrọngcủagiađình,hồncảnhkinhtếeohẹp,muốn
mờibàconkháchbạntrướclàtớidựlễgiatiêncùngthoảnguyệntâmlinh,saulàđểtỏ
tìnhthânhiếu,khơngthểrảiranhiềulần,vậyphảixácđịnhtậptrungvàolễchính.
Vềlễgiỗthìphongtụccácnơinóichungđềuthốngnhấtlấygiỗchamẹlàchính(chúý
chamẹcủangườitơntrưởngnhấttrongnhà)cịnlễtangthìphongtụcmỗinơimột
khác.Cónơichútrọnglễ49ngàylàchính,cónơilễ100ngàylàchính,cónơilàmlễ3
ngàyxongxitốtđẹplàđược,bởilẽtrongkhitanggiabốirối,việcthùđápđốivới
thânbằngcốhữuvànhữngngườiđếnhộtangcóthểcịnnhiềukhiếmkhuyếtnênlấylễ
bangàylàmlễtrọng,đểnhânlễnàytanggiatạơnnhữngngườisănsócchamẹmình
khiđauyếuvàgiúpđỡgiađìnhloxongphầnantáng.Cónơicoitrọnglễgiỗđầu(gọi


là“Tiểutường”)cónơicoitrọnglễgiỗthứhai(gọilà“Đạitường”,cịngọilà“giỗ
hết”).Cólậpluậnchorằng:Đãgọilà“Tiểutường”.Xéttheolễnghithìngàynaykết
hợpđạitườngvàđàmtếcónhiềunghitiếtphứctạphơntiểutường(xemphần:“Cách
tiếnhànhđàmtế”).
Tómlại:Hồncảnhkinhtế,hồncảnhsinhhoạtthờixưathờinaykhácnhau,đâylà
vấnđềthiếtthực,nhấtlàđốivớinhữnggiađìnhcịnnhiềukhókhănvềkinhtếvàcon
cháulàmănxanêntuỳtheophongtụctừngnơi.Hồncảnhcụthểtừngnhàmàthoả
ướcvớinhau,cóđiềukiệnthìhộitụgiađình,aiởxanhớngàynhớthánglàmlễtưởng
niệmcũngđược.

82.Khihếttanglàmlễtrừphục(đàmtế)nhưthếnào?
Sauhainămchọnmộtngàytốttrongvịngbathángdưai,đểlàmlễtrừphục.Trừphục
gồm3lễ:
1.Lễsửamộ:Đắpsửamộthànhmộtrịn.
2.Lễđàmtế:Cấtkhăntang.Huỷđốtcácthứthuộcphầnlễtang,rướclinhvịvàobàn
thờchính.Bỏbànthờtang.Thucấtcácbứctrướng.câuđốiviếng.
3.Lễrướclinhvịvàochínhđiệnvàyếtcáotổtiên:Chépsẵnlinhvịmới,phủgiấyhay
vảiđỏ,khiđàmtếởbànthờtangxongthìđốtlinhvịcũcùngvớibăngđenphủquanh
khungảnhvàvăntế.Sauđórướclinhvị,báthươngvàchândung(nếucó)đưalênbàn
thờchính,đặtởhàngdưới.Trườnghợpnhàconthứkhơngthờgiatiênbậccaohơnthì
vẫnđểngunbànthờnhưcũ,khơngphảichuyểnbànthờmàchỉcầnyếtcáogiathần
vàyếtcáotổởnhàthờtổ.

83.Vìsaocótụcđốtvàngmã?
Theoquanniệmcủangườiđờixưa,ngườichếtcũngcầnănuống,nhàcửa,quầnáo,
hútthuốc,ăntrầu,cũngcầntiềnxe,cầntiềnđilạivàmọikhoảnchidùngnhưkhi
cịnsống…
Ngườichếtcũngđượcchiamộtphầngiatài.ởSơnLa,LaiChâu,nhiềunơicịn
dựngcácnhàmồ,trongnhàmồcũngcóđầyđủcácnồiđồng,mầmgỗ,ấmđất,bát
đĩa,daorựa,chănchiếuquầnáo,mũnón…đủtiệnnghichomộtcánhân.Người
chếtcũngđượcchiacảtrâu,lợn,gà,thóc,gạo…Saubanăm,tangchủlàmlễkhấn
váivàramồxinlạinhữngđồvậtcịndùngđược,vàsúcvậtcịnsống,kểcảsúcvật
vừamớiđẻra…
Từviệccúngtếbằngđồthật,dầndầnmớisinhralễđốtvàngmã,tứclàthaythế
bằngcácđồvậtlàmbằngtre,gỗ,rơm,rạ,đấtséthoặcgiấytượngtrưng,nhưngkích
thướcthunhỏlạiđểngườicõiâmmangđi,nhờcó“Phépthiêngbiếnítthành
nhiều”.áoquầncủangườichếtmặckhicịnsống,đểlạinhàmồsaubanămmục
nát,khơngnỡdùngvàoviệckhác,ngườitađốtđidầndầnsinhrađượcthaythế
bằngquầnáogiấy.Vìvậymớicócâutụcngữ“Đitheomamặcáogiấy”.

84.Chiêuhồnnạptánglàgì?
Tronggiaphảcáchọrấtchútrọngmục:Mộtángởđâu.Trongmụcnàycómộtsố
trườnghợpghichú:“Chiêuhồnnạptáng”làgì?


Đólànhữngngơimộkhơngcótửthi,hàicốt,mộngườichếttrận,chếtđuốihaydothú
dữvồ…khơngtìmđượctửthi.Thânnhânlàmhìnhnhânvàlàmlễantángtheonhưlễ
antángthơngthường.
Đượcnghecáccụkểlạirằng:chấtliệulàmhìnhnhân,cóđịaphươngdùngcâynúcnác
(cịngọilàsịđothuyền,mộchồđiệp,namhồngbá,bạchngọcnhi).Núcnáclàloại
gỗmềmvàxốp,dễtạohình,chơndướiđấtlâuhoai,lạidễkiếmvìmọcởnhiềunơi.Có
địaphươngdùngbùnlấyởgiữadịngsơng,cóđịaphươngdùngmùnđàoởgiữangãtư
đườngcái.
Hìnhnhânđượcđẽogọthoặcnhàonặnthơsơ,cóđầumìnhchântaylàđược(vìđasố
khơngphảilànghệnhân).Kíchthướccủahìnhnhânkhoảng30-40cmchiềudài.Thi
hàitượngtrưngđócũngđượckhâmliệm,đưavàoáoquanlàmbằnggỗvàngtâm,kích
thướcnhỏbé,hoặcđưavàotiểusành.Trênhìnhnhâncóphủlênlinhvịviếttrêngiấy
kimtuyến,nộidunggiốngnhưlinhvịđặtởbànthờ.Trướckhilàmlễantángcómời
thầycúnglàmbùaấnphùphépđểvonghồnnhậpvàohìnhnhân.
Lễantángvàcáclễcáclễkháccũngtiếnhànhnhưtanglễthơngthường.

85.Hìnhnhânthếmạnglàgì?
Ởnướctachưacó“Tụctuẫntáng”nhưngđờitrướccótụcđốthìnhnhânthếmạng,vốn
xuấtxứtừtụctuẫntáng,nhânđạohơnsovớituẫntáng.
Đểvuachúaxuốngdướiâmcungcóngườihầuhạ,tụctakhơngchơnngườisốngmà
dùnghìnhnộmlàmbằngtrenứa,quấnbằngrơmrạhoặcnhàonặnbằngđấtsét,ngồi
dángiấylàmquầnáorồivẽmặtmũi,sauđókhitếlễxongthìđốthìnhnhânđócùng
vớivàngmã.Nếulễthuỷthần,longvương,hàbáthìlàmthuyềnbằnggiấykếttrên
thâncâychuốirồiđặthìnhnhânvàothuyềnvàthảtrơisơng.Cóngườinghetheolời
bóitốnnhảmnhísắpđếnvậnhạnbịhungthầnquỷdữbắt,phảinhờthầycúnglàmlễ,

đốthìnhnhânthếmạng.Cóngườivìmốitưthùnhưngyếuthếkhơngtrảthùđượcbèn
nghĩcáchlàmhìnhnhânrồiđềtênhọ,h,hiệucủakẻthùvàotrướcngựchìnhnhân,
cắmởngãba,ngãtưđườngcái,thắphươngcắmlênđầuhìnhnhânđểnhờthầnlinhbắt
tộingườiđó.
Đâylàmộttậptụcchứađầytínhchấtmêtín,dịđoanđãbịđảphá,bãibỏtừđầuthếkỷ.
Chínhquyềnphongkiếnđãralệnhcấmhủtụcnày.Kẻnàocốtìnhviphạm,nếuphát
hiệnđượcsẽbịphạtnặng.Địaphươngnàođểnhữngtụcđóxảyra,nếupháthiệnđược
thìlýtrưởngnơiđóbịcáchchức.Thếmàngaỳnay,chúngtơithấyhủtụcnàylạicócơ
pháttriển,chonênviệcbàitrừhủtụcnhảmnhínàylàcầnthiết,phùhợpvớiviệcxây
dựngnềnvănhốmới.

86.Tạisaophảicảitáng?
Nhữngtrườnghợpnàokhơngnêncảitáng?
Chúngtơixintrích“ViệtNamPhongtục”củaPhanKếBínhtrang39
“…Ngườimất,saubanămđoạntangrồihoặcmộtvàinămnữathìconcáiloviệccảitáng
Trướchơmcảitánglàmlễcáotừđường.Đếnhơmcảitáng,lạilàmlễkhấnthổcơngchỗ


đểmảmớitáng.
Trướchếtkhaimả,nhặtlấyxươngxếpvàomộtcáitiếusành,rẩynướcvangvàorồi
cheđậythậtkín,khơngchoánhsángmặttrờilọtvàođược.Nhàphúqthìdùngquan
qchliệmnhưkhihungtáng.
Đoạn,đemcảitángsangđấtkhác.Cịnquantàicũnátthìbỏđi,tốtthìđemvềdùng
hoặclàmcầu,hoặclàmchuồngtrâuchuồngngựa,đểtrâungựađứngchokhỏisâu
chân.
Tụclạitinrằng:Hễaiđautứcthìlấymảnhvánthộ(mảnhvánquantàinát)đốtlên,để
gầmgiườngmànằmthìkhỏiđautức.
Cảitángcónhiềucớ.
Mộtlàvìnhànghèo,khichamẹmất,khơngtiềnloliệu,muatạmmộtcỗvánxấu,đợi
xongbanămthìcảitáng,kẻosợvánhưnátthìhạiđếndihài.

Hailàvìchỗđấtmốikiến,nướclụtthìcảitáng.
Balàvì,cácnhàđịalý,thấychỗmảvơcớmàsụtđấthoặccâycốiởtrênmảtựnhiên
khơhéo,hoặctrongnhàcókẻdâmloạnđiêncuồng,hoặctrongnhàđauốmlủngcủng,
hoặctrongnhàcókẻnghịchngợm,sinhrakiệntụnglơithơi,thìcholàtạiđấtmàcải
táng.
Bốnlà,nhữngngườimuốncầucơngdanhphúq,nhờthầyđịalýtìmchỗcátđịamà
cảitáng.Lạicóngườithầynhàkhácphátđạt,đemmảnhàmìnhtánggầnvàochỗmả
nhàkia,đểcầuđượchưởngdưhuệ.
Trongkhicảitáng,tụclạicóbađiềulàtườngthuỵ(tứclàmảpháttốtđẹp)màkhơng
cảitáng.
Mộtlà,khiđàođấtthấycóconrắnvàngthìcholàlongxàkhívật.Hailà,khimởquan
tàirathấycódâytơhồngquấnqtthìcholàđấtkết.Balà,hơiđấtchỗđóấmáp,
tronghuyệtkhơráokhơngcónướchaylànướcđónggiọtlạinhưsữađềulàtốt.Khi
nàogặpnhưthếthìphảilậptứclấplạingay.

87.Thiêntánglàgì?
Ngàyxưacóngườiđilàmănởxanhà,dọcđườngchẳngmaybịcảmnắng.Cảmgiómà
chếtđộtngột,cóngườicùngđihoặcngườiquađườngnhậnra,chỉkịpđánhdấuchỗ
ngườichếtnằmxuống,chưakịpchơncất,đếnnhàbáochotangquyến.Khingườinhàđến
nơithìmốiđãvùilấphếttửthi.Thânnhânchorằngđólàhuyệtđấttốt,trờiđãdànhcho
vàchơngiùmnêngọilà“thiêntáng”,tươnglaigiađìnhsẽphátđạt,vậycứđểngunmà
vuncaolên.Khơngcảitáng.Nhữngngơimộthiêntángnhưvậy,thườngởvenđườngcái.
Ngàynaydọcđườngquốclộ,lácđáccịnnhìnthấycónhữngngơimộcổđắpđất,gọilà
thảomộ.Trảiquahàngtrămnămmưagiódậpvùi,nhưngvẫnđượctơncao,trongsốđó
phầnlớnlànhữngngơimộvơthừanhậnvìchếtdọcđường,ngườinhàkhơngtìmthấy.
Mộvẫnđượcđắpcao,khơngngớthươngkhói,donhữngcưdânchungquanhvàkhách
bnbánđiquavềlạichămsócthờcúngvìtinrằngnhữngâmhồnđórấtthiêng,phùhộ
độtrìchokhoẻmạnh,làmănnênnổi.

88.Đấtdưỡngthilàgì?

Cónhữngngơimộcỏdokỹthuậtướpxác,trảiquahàngtrămnămdathịtvẫncịnngun
khơnghoai.Nhưngcịncónhữngngơimộlâuđờidathịtvẫnngundochơnvàođất


dưỡngthi.
“Đấtdưỡngthi”làloạiđấtgì,gồmnhữngyếutốhốhọcnào,nhiệtđộvàđộẩmrasao,có
nhữngđặcđiểmgìđểtìmrađấtdưỡngthithìchưaairõ,hoặcgiảxưakiacóthầyamhiểu
thuậtphongthuỷđãtìmra,ngàynayđãthấttruyềnhoặcgiảdongẫunhiên,tìnhcờgặp
màkhơngbiết.Chỉbiếtrằngđólàmộtmơitrườngtrongđócảvikhuẩnhiếukhívàyếm
khíđềubịhuỷdiệt.
Hyvọngtrongtươnglai,khoahọcpháttriểnhoặcsẽcónhiềungườiđểtâmnghiêncứu,
điềubíẩncủađấtdưỡngthisẽđượckhámphá.

89.Tạisaokiêngkhơngđắpmộtrongvịngtang?
Theophongtục,saubangàyantánglàlàmlễmởcửamả.Trongbuổiđó,sửasangmộ
caoráo,đắpcỏxungquanhlàmrãnhthốtnước,chặtbỏcâybụichungquanhđểphịngrễ
mọclan,xunvàomộ,chọcthủngáoquan.Kểtừngàyđó,concháuđếnviếngthăm,
thắphươngchỉlấyđấtchungquanhđắpbổsungvàonhữngchỗđấtbịsụtlở,khơngđược
trèolênmộ,khơngđượcđộngthuổng,cuốcvào.
Xétratụckiêngấyrấtcólý:Trongbanămđóáoquanvàthithểđangtrongthờikỳtan
rữa,đãxảyranhữngtrườnghợpdokhơngbiếtđểphịngmàmồmảbịsập.Sậpmả,động
mảmặcdùlàhiệntượngtựnhiêncũnggâychotanggianhiềuđiềulolắng.

90.Tạisaokhicảitángphảicấtmộbanđêmhoặcsángsớm
khitặttrờichưamọc,hoặcnếu
làmbanngàythìphảicólánche?
Cólýluậnchorằng,âmdươngcáchbiệtnênphảikiêngkhơngđểmặttrờitrựctiếpdọi
vào.Nhưngtheochúngtơi,xuấtpháttừkinhnghiệmthựctế,cónhiềutrườnghợp,gặpđất
dưỡngthi,hoặcbađiềutườngthuỵ(tứcmộkếtphát)khơngnêncảitáng,phảilấplạingay.
Trongtrườnghợpthithểsaunhiềunămvẫncịnngunvẹn,nếuđểánhnắngmặttrời

trựctiếpdọivàothìrữarangayvàteolại.Vìvậy,đểphịngxanênkiêngánhmặttrời,lâu
ngàytrởthànhphongtụcchung?
Thấygìqua60ngơimộcóxácướpởViệtNam?

Theothốngkêcủacácnhàkhảocổhọc,chođếnnaytrênđịabàncủa15tỉnhvàthànhphố
ởnướctađãcógần60mộcóxácướpđượckhaiquật.trongsốgần60ngườimàcácnhà
khảocổ“tìmgặp”đócómặthầuhếtnhữngnhânvậtcóvịtrícaoqnhấtcủaxãhội
đươngthời:Từvuachođếncácquanthượngthư,đạitưđồ,hoạnquan,bàchúa,cungtần
mỹnữ…ngơimộcóniênđạisớmnhấtđượcpháthiệnởCẩmBình-HảiHưngvàothếkỷ
thứ15.Ngơimộcóniênđạimuộnnhấtđượcchơnvàođầuthếkỷnày.nhưngnhiềunhất
vàđượcxửlýkỹthuậttốtnhấtchỉcócácmộchơntrong3thếkỷ16,17,và18.Đócũnglà
thờikỳbùngnổcủaloạihìnhthứctángnày.Cấutrúccủamộxácướprấtthốngnhấtvề
cácnguntắccơbản:Ngồicùnglàgịmộđắpđất,trongcùnggịcómộtqchhợpchất
màuxámrắnchắclàmbằngvơi,cátmật,giấygió,dầuthơng.Đểchoqchthêmvững
chắcngườitathườngđổnắpcóhìnhvịmcungtrùmrangồithànhqch.Bêntrong
qchhợpchất,thườngcóthêmlớpqchgơc.Qchgốccóthểcáchqchhợpchất5
cm.khoảngtrốngấycóthểdùnglàmvậtliệuhútẩmhoặcgiữahailớpkhơngcókhoảng


cáchdokhiđổhợpchất,qchgỗđượccoinhưmộtmặtcủacốppha.
Bêntrongqchgỗlàquantàiđượcđóngliềnthànhmộtkhốingồicósơnphủkín.
Qchtrongđềuđượclàmbằnggỗthơm(Ngọcam).
Trênmặtqchthườngcómộttấmminhtinhbằngdụđỏthêutênhọcủangườiqcố
bằngkimtuyến.
Cáchsắpxếptronglịngqntàicũngtntheomộtquytắcchặtchẽ.Đóngquanthường
cómộtlớpchèdàykhoảng4,5cm.Trênlớpchècómộttấmvánmỏngcókhtrỉrachẩy
xuốnglớpchèdướiđáyquan.ởloạihìnhtángthứcnày,ngườiqcốthườngmặcrất
nhiềuqnáo.BàPhạmThịNgunChânmặctới35áo,18váy.Thithểcịnđượcbọclại
bằnghailớpvảiliệm:tiểuliệmvàđạiliệm.Ngồimỗilớpvảiliệmcịncódâylụabuộc
chặtchẽ.

Đểtăngđộhútẩmvàchothithểkhỏibịxơdịch,ngườitacịndùngrấtnhiềugốibong
chèndướilịngquan.Cómộđãdùngtới49chiếcgốibơng.
Đồtùngtángtrongloạihìnhtángthứcnàyrấtnghèonàn,thườngtrongmộchỉthấycác
tráigốmnhỏđựngmóngchân,móngtay,răngrụng,trầukhơng,thuốclá,hộpphấn,quạt
giấy,đơikhicịncóthêmcuốnsáchKinh.
TuyệtđạibộphậncácmộxácướpthơiLê-Trịnhđãđượckhaiquật,khơngtìmthấybất
kỳmộtđồtùngtángnàoqgiánhưvàng,bạc,ngọc,ngà.
ởnhữngmộchưabịpháhoại,kỹthuậtchơncấtrấtcẩnthậnthìxácvàđồtùngtángvẫn
cịnđượcbảoquảnngunvẹn.Thithểtuycóbịmấtnướcteođétlại,nhưngmàuda
khơngbịđen,cáckhớpchântaycịnmềmmại,phầnlơngkhơngbịrụnghỏng.Điềuđáng
chúýlà,khikhámnghiệmtửthi,cácnhànhânchủnghọcvàyhọckhơngtìmthấybấtkỳ
mộtdấuvếtmổxẻnàotrênthânthể.Nhưvậylà,ruộtvàócngườichếtđãkhơngbịmổlấy
ranhưkỹthuậtướpxáccủangườiAiCậpthờicổ.
Ngunnhânnàođãlàmchoxácvàđồtùngtángkhơngbịtiêuhuỷ?Saunhiềunăm
nghiêncứu,cácnhàkhảocổ,nhânchủnghọcvàyhọchiệnđạiđãđiđếnkếtluậnlà,có
haingunnhâncơbản:
Mộtlà,mộđượcchơncấttrongmơitrườngkíntuyệtđối.Khơngcóhiêntượngtraođổi
bêntrongvàbênngồi.Quan,qch(hailớp)đãđóngvaitrịchủđạotrongucầukỹ
thuậtnày.Ngồira,cịncầnphảihạnchếtớimứctốiđakhơnggiantrốngtronglịngmộ.
Hailà,dầuthơmcũnglàmộtyếutốquyếtđịnh.Dầuthơmđãlàmsạchvikhuẩn,dầutrộn
vớihợpchất,đổvàolịngquan,quantàithơm…đãngănkhơngchovikhuẩn,kểcảcácvi
khuẩnyếmkhítiếptụchoạtđộnghuỷhoạixác.
Ngồiracácphươngphápchốngẩmbằngchè,quầnáo,tẩmliệm,gốibơngcũngđãgóp
thêmmặtyếutốgìngiữxác.
Nhữngkếtquảkhoahọcđàotìmđượcvàcácgiámđịnhkhoahọcvừađượctrìnhbàycho
thấy:MộxácướpViệtNamkhơngcógìlàbíẩncả.mộxácướp,mộtdisảnvănhốcần
đượcbảovệ
(HồngLinh-Trích“DulịchViệtNam”số43)
VềngơimộxácướpmớipháthiệnởCátHanh.
Tháng8năm1984,mộtngơimộxácướpđượcpháthiệntrêncánhđồngMảVơithuộcxã

CátHanhhuyệnPhùCát,tỉnhNghĩaBình.
Ngơimộđượctángtheolốitrongquanngồiqch.Qchđượcxâydựngbằngmộthợp
chấtgồmvơisống,cátvàmộtsốchấtkếtdínhnhưnhiềungơimộđãpháthiệnthờiLê
TrịnhvàthờiNguyễn.Quantàibằnggỗ,mặtngồitrátmộtlớpngănthấmrấtkín.Quan


tàicóchânvànắplàmộtnửathângỗcịnngunlớpvỏbàokhơngnhẵn.
Thihàichơntrongmộlàmộtphụnữkhoảng60tuổi,cao154,5cm,chântráibịgãyvà
liềnlạikhicịnsốngnênngắnhơnchânphải3,1cm.Thithểhầunhưcịnngunvẹnvà
cáckhớpxương,nhấtlàxươngsốngvàcáckhớpvaicịncóthểcửđộngrấtmềmdẻo.
Ytrangphụccủangườichếtgồmbalớpáomặc,khănnhiễuđộiđầu,độihàida,mộtchiếc
áodàimầuđenkêdướitayphải.Vảiliệmgồm7súcđặttheochiềudàivàsúcđặttheo
chiềungang.
Đáyquantàicómộtlớptrấuvàlúakhơngsấy,chấtgạocịnkhátốt.Giữanắpquantàivà
xáclàmộtlớplàchuốikhơ.Giấybảnchèncũngbuộcbằngdâychuốikhơ.Đặcbiệt,quan
tàichứamộtdungdịchngâmgiữxáccómàunâutrong.Thànhphầnhốhọccủadung
dịchchưaxácđịnhđược,nhưngkhơngcóthuỷngân(Hg)arsenic(as)vàtinhdầuthơng.
Căncứvàogiaphảcủadịnghọvàsựghinhậncủathânnhânthìchủngơimộlàbà
NguyễnThịTrọng,vợthứbacủaơngLêVănThể.
Ngơimộướpxácnàylàmộttưliệukhoahọccógiátrịvềnhiềuphươngdiện:
-Đâylàngơimộướpxácđầutiêntìmthấytừmộttỉnhxanhấtvềphíanam.
-SovớinhữngngơimộướpcácđượcpháthiệnởcáctỉnhphíaBắc,ngơimộnàycó
nhữngđặcđiểmriêngcầnnghiêncứunhư:Nắpquantàilàmộtnửathâncâyđểngun
vỏ,thihàingâmtrongdungdịchgiữxác…
-Nhữngdivậttrongngơimộphảnánhnghithứcmaitángytrangphụccácnghềthủ
cơng,phongtụctậpqnvàlốisốngxãhộiđươngthời.
-ChủnhâncủangơimộthuộcgiađìnhTâySơnvàcóquanhệmậtthiếtvớiTâySơnnên
nhữngdovậtđócúnglànhữngchứngtíchvềđờisốngvănhốxãhội,kinhtếthờibấy
giờ.
(Trích“QuangTrungNguyễnHuệ-conngườivàsựnghiệp”-PhanHuyLê.)

91.Matrơihaymachơi?
TiếngkhuTưgọilà“matrơi”,Bắcbộgọilà“machơi”.Chúngtơichưarõbiếnâmhay
xuấtxứcủangơntừámchỉloạimađó“chơivơi”,“chơiđùavớitrầnthế”hay“chêuchọc
choxấuhổ”.NguyễnDutrong”Vănchiêuhồnthậploạichúngsinh”câu:
Lậplngọnlửamachơi
Tiếngoanvăngvẳngtốitrờicàngthương.
NguyễnVănThànhtrong“Văntếtrậnvongtướngsĩ”cócâu:
Hồnchiếnsĩbiếtđâumiềnminhmạc,
Mịtmùgiólốcthổidấuthahương.
Mặtchinhnhânkhơnvẽnétgiannan,
Lậpllửachơisoichừngcổđộ.
Chúngtơiđãnhìnthấymatrơivànghenhiềungườikểchuyệnmatrơiđuổi.Đólàngọn
lửalậplyếunhạt,bậpbùnglantoảtheochiềugió,chốclạibiếnmấtrồitừchỗcũ,chốc
chốclạilậplngọnlửaxanhnhạt,lốngthốngbaylên.Theocáccụgiàgiảithíchthìđó
làoanhồncủanhữngngườichếttrận,củanhữngnắmxươngvơthừanhậnkhơngngười
chơncất,vấtvưởngtrênbãichiếntrường,trongbãithama,hoặctrêncánhđồngkhơng
mơngquạnh.Khoahọcđãgiảithích,chứngminhhiệntượngđólàdochấtlântinh(P)từ
trongxươngcốtngườivàxúcvậttoảragặpơxytrongkhítrờibốccháythànhngọnlửa
xanhnhạt,banngàycũngcónhưngkhơngnhìnthấy.