Giai thoại Việt Nam - 2

HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

80

NGÊM THÚ CÛÅ THÊÌN

Nguỵn Thấi Thûúâng ngûúâi àúâi Mẩc, lc côn lâ hổc trô,
ài cờỡu mửồng ỳó nuỏi Yùn Tỷó. Thờỡn baỏo mửồng rựỗng àïën sấu
mûúi tíi múái àưỵ àẩt. Thûúâng thûác dêåy tûác quấ, liïìn ngêm
mưåt bâi thú àïí cûå lẩi lúâi thêìn:
Sấch thåc, vùn hay sûå chùèng ngúâ,
Trong ba mûúi tíi àưỵ thị vûâa.
Thêìn nhên sao nối sai lâm vêåy?
Àïën sấu mûúi thị àậ thûúång thû!
Tc truìn, sau ưng thûåc hiïån àûúåc àng nhû àõnh:
Ba mûúi tíi àưỵ tiïën sơ, sấu mûúi tíi lâ Lïỵ bưå thûúång
thû.
*
*

*

Cng thúâi êëy, cố ngûúâi hổc trô côn trễ lù’m, khi sù’p ài
thi, thêëy thêìn bấo mưång bẫo àïën ba mûúi tíi thị àưỵ tiïën
sơ. Khi tónh dêåy, anh ta bûåc mịnh cng lâm mưåt bâi thú
mù’ng lẩi thêìn nhû sau:
Tiïën sơ khoa nây quët lêëy tûúi!
Cúá chi coân àúåi àïën ba mûúi?

Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

81

Thêìn nhên nối thïë lâ sao vêåy?
Nïn úã ngûúâi ta, hấ úã trúâi
Quẫ nhiïn, khoa êëy anh ta àưỵ tiïën sơ, vâ nùm àố anh
ta múái hai mûúi mưët tíi.

BẪNG, TRẨNG GANH NHAU

Khoẫng àúâi nhâ Mẩc, úã miïìn Hẫi Dûúng cố hai ngûúâi
bẩn úã gêìn lâng nhau: Phẩm Trêën úã lâng Lêm Kiïìu vâ Àưỵ
ng úã lâng Àoân Lêm.
Vâo nùm Quang Bẫo àúâi Mẩc Phc Ngun (1554 1561), hai ngûúâi cng trẩc ba mûúi tíi vâ cng àưỵ khoa
thi hưåi. Àïën k thi àịnh, Phẩm Trêën àưỵ trẩng ngun, côn
Àưỵ ng thị àưỵ bẫng nhận. Trêën, sûác hổc vưën kếm ng,
nïn hđ hûãng lù’m, bẫo: Giỳõ ta mỳỏi eõ ỷỳồc thựỗng Uửng
ờy!
Uửng nghe noỏi tỷỏc lù’m. Lc vinh qui, trẩng, bẫng cng
vïì mưåt àûúâng. Bẫng khưng chõu nhûúâng trẩng ài trûúác, cûá
dống ngûåa ài ngang hâng.
Àïën lâng Hoẩch Trẩch, dên chng kếo nhau ra xem vâ
xin thú àïí àïì vâo chiïëc cêìu úã àêìu lâng. Àố lâ chiïëc cêìu
ngối hún mûúâi gian. Bẫng, trẩng liïìn thấch nhau qua bẫy



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

82

gian phẫi võnh xong bâi thú, ai xong trûúác ài trûúác, khưng
àûúåc tranh nhau.
Lêìn êëy Trêën thù’ng, ai cng chõu tâi, chó ng khưng
phc, cho lâ thú àậ lâm sùén tûâ bao giúâ.
Rưìi lẩi dống ngûåa ài ngang hâng. Àïën lâng Minh Ln,
cố ngûúâi múái lâm xong nhâ, ra àốn àûúâng xin mưåt bâi thú
mûâng nhâ múái.
Trêën àổc ln:
Nùm nùm thïm ph q,
Ngây ngây hûúãng vinh hoa.
Xûa cố cêu nhû thïë,
Nay mûâng múái lâm nhâ.
Lêìn nây, ng àậ cố vễ húi chõu tâi nhanh nhển ca
Trêën. Àïën cêìu lâng Àoân Lêm, tc gổi lâ cêìu Cưëc, trong
cêìu cố cư bấn hâng lâ cư Loan, hai ngûúâi lẩi thấch nhau
lâm bâi thú nưm lêëy àïì lâ “Cư Loan bấn hâng cêìu Cưëc”.
Hẩn mưỵi cêu phẫi cố hai giưëng chim, qua cêìu phẫi xong,
ai xong trûúác ài trûúác, nhêët thiïët khưng àûúåc tranh nhau
nûäa.
Trêën ngưìi trïn ngỷồa oồc ngay rựỗng:
Quai vaồc ửi bùn caỏnh phỷỳồng phong,
Dỳó giang bấn chấc lûåa àưì cưng.
Xanh le múã khếp nem hưìng múái,
Bẩc ấc phư phang rûúåu v õt
..... (1)


nưìng.

Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

83

Bẫng bêëy giúâ múái thûåc chõu phc trẩng lâ nhanh trđ vâ
nhûúâng cho trẩng ài trûúác khưng tranh giânh gị nûäa.

Ă N KHỖE, THÚ TÂI

Lûúng Hỷọu Khaỏnh, ngỷỳõi laõng Hửồi Triùỡu, huyùồn Hoựỗng
Hoỏa, túnh Thanh Hoỏa, laõ con trai Lỷỳng ực Bựỗng. ệng giuỏp Lù
aỏnh Mẩc cố cưng lúán, chûác àïën thûúång thû, tûúác Àẩt
qån cưng. Thã bế hổc vúái bưë rêët giỗi (Lûúng Àù’c Bựỗng
laõ thờỡy hoồc cuóa Nguyùợn Búnh Khiùm); 10 tuửới aọ biïët lâm
thú vùn, nhûng nhâ nghêo lẩi ùn rêët khỗe, gia àịnh khưng
cung cêëp cho Khấnh àûúåc no à, nïn ưng phẫi tûâ giậ mể
giâ àïí ài kiïëm ùn vâ lêåp sûå nghiïåp.
Mưåt hưm, Khấnh qua chuën àô sưng Tam K, cng vúái
mêëy hôa thûúång ài àấm chay vïì. Thêëy nhaõ sỷ mang ờợy
oaón to tỷỳỏng, Khaỏnh cỷỏ nhũn chựỗm chùåp vâo àêëy. Nhâ sû
biïët Khấnh àối, àûa cho vâi phêím oẫn, Khấnh tûâ chưëi nối:
- Hổc trô kiïët gùåp àẩi bưì tất tûúãng tûâ bi quẫng àẩi thïë
nâo, chûá cho mưåt vâi phêím oẫn thị ùn chùèng bộ dđnh rùng.
Mưåt võ sû giâ thêëy vêåy liïìn cûúâi, nối:
(1)

Bâi thú bõ thêët truìn bưën cêu.

84

HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

- Thây àậ lâ hổc trô thị thûã lâm mưåt bâi thú Nho tùng
àưìng chu (hổc trô, nhâ sû cng ài mưåt thuìn) xem sao?
Nïëu sang sưng mâ xong thị cố bao oẫn nhâ cha sệ àem
àậi cẫ.
Khấnh ngêm ln mưåt bâi:
Nang trung kinh sûã kiïåp kim cûúng,
Nhơ ngậ kim àưìng phiïëm nhêët hâng.
Hưåi si c àâm khanh sấi lẩc,
Võ long hoâng cấc ngậ xu thûúng.
Duy biïn nhơ thûúång cûâu Hân D,
Vậng sûå ngư do hêån

Thy Hoâng.

Nhêët ngưå vư àoan ty tiïỵn biïåt,
Nhơ thânh phc quẫ ngậ vinh xûúng.
Dõch:
Mưåt hôm kinh sûã nđp kim cûúng,
Ngûúi túá àô sang khếo mưåt àûúâng.
Àấm hưåi àân chay ngûúi àng àónh,
Lêìu hưìng gấc tđa túá nghïnh ngang.
Sao ngûúi chẫ oấn th Hân D, (1)
Àêy túá côn cùm giêån

Thy Hoâng,

(2)

Chưëc nûäa lïn búâ ta tẩm biïåt,
Ngûúi thị nïn Phêåt, túá nïn sang.
(1)
(2)

Hân D têu vua Àûúâng xin phấ àïìn cha, hu tûúång phêåt.
Têìn Thy Hoâng àưët sấch, chưn hổc troâ.




Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

85

Thú lâm xong thị àô côn cấch búâ sưng vâi ba con sâo.
Cấc nhâ sû àïìu phc tâi, dưëc cẫ àêỵy oẫn cho Khấnh. Nhâ
thú ngưìi ùn mưåt lc hïët sẩch. Cấc nhâ sû lẩi câng lêëy lâm
lẩ. Cố nhâ sû tùång thïm cho Khấnh quan tiïìn vâ dùån sau
lâm nïn sûå nghiïåp lúán, cố àấnh dểp àêu thị xin chûâa nhâ
cha ra.
Khấnh àậ y theo lúâi dùån êëy, vïì sau mưỵi khi tiïën qn
àấnh Mẩc, Khấnh àïìu ra lïånh cho qn sơ hïët sûác bẫo vïå
cha chiïìn.

TÂI QUAN QUAN TÂI

Khoẫng nùm Àẩi Chđnh thúâi nhâ Mẩc (1530 - 1540), cố
tiïën sơ V Thoất Dơnh qụ úã vng Bao Trung, Gia Phc
(Gia Lưåc), Hẫi Dûúng, lâ mưåt ngûúâi rêët giỗi qëc êm vâ
hay khưi hâi.
Khi chûa thi àưỵ, mưåt bûäa ài chúi khưng biïët vư tịnh hay
hûäu , Dơnh àấ vâo chên con gấi quan ph. Lđnh bù’t Dơnh
vâo trịnh quan, quan bù’t lâm túâ cung vâ bẫo nïëu lâm hay
thị sệ tha tưåi. Dơnh chùèng ngêìn ngẩi viïët ln túâ cung nhû
sau:
Qụ úã ph Hẩ, (1)
(1)

Tûác ph Hẩ Hưìng, Hẫi Dûúng.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

86

Quấn úã Bao Trung.
Nhên vị du th õ,(1)
Chúåt gùåp mấ hưìng,
Lúä chên àẩp phẫi,
Vư tûâ tû cung. (2)
Quan phuã xem túâ cung, thêëy lúâi lệ khưi hâi hốm hónh,
bên cûúâi vâ tha cho Dơnh.
Mưåt lêìn khấc, Dơnh àang úã nhâ thị cố ngûúâi àïën xin bâi
vùn àïí khù’c vâo bia mưå bưë, Dơnh hỗi:

- Ưng c cố chûác sù’c gị khưng?
Ngûúâi kia àấp:
- Cha tưi lâm tâi quan (mưåt chûác quan vộ nhỗ).
Nghe nối hai chỷọ taõi quan, Dụnh liùỡn cờỡm buỏt viùởt ngay
rựỗng:
Sinh vi tâi quan,
Tûã nhêåp quan tâi.
K sinh giậ vinh,
K tûã giậ ai.
Nghơa lâ:
Sưëng lâm tâi quan,
Chïët vâo quan.
Sưëng thị vinh hiïín,
Chïët thị bi ai.
(1)
(2)

Nghơa lâ: nhên vị ài chúi chúå.
Nghơa lâ: khưng cố lúâi lệ nâo mâ cung khai àûúåc (trốt àẩp chên
phẫi cư gấi, giúâ khưng biïët nối sao nûäa!)




Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

87

HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

88

RÏU XANH MẤU ÀỖ

Thúâi Lï cố Nguỵn Tën úã xậ Nhên Mc, huån Thanh
Trị (nay thåc Hâ Nưåi) lâ ngûúâi tđnh tịnh rêët cûúng nghõ.
Khưng rộ, ưng sinh vâ mêët nùm nâo, chó biïët ửng ửợ ửỡng
tiùởn sụ khoa Quủ sỷóu, nựm Hoựỗng ừnh thûá 14 (1613). Vâo
nùm Vơnh Tưå thûá 1 (1615) àúâi Lï Thêìn Tưng, ưng àûúåc cûã
ài sûá nhâ Minh àïí dêng àưì lïỵ cưëng. Vua Minh vưën àậ biïët
ưng lâ ngûúâi cûáng rù’n vâ hay chûä, nhên mën thûã tâi,
bên ra mưåt vïë àưëi nhû sau:
Àưìng tr chđ kim àâi di lc.
Nghơa lâ:
Cưåt àưìng túái nay rïu àậ xanh.
Cêu nây cố chêm chổc, mën nhù’c lẩi viïåc Mậ Viïån
sang chinh phc nûúác ta vâ dûång cưåt àưìng vâo khoẫng thùở
kyó thỷỏ nhờởt.
Nguyùợn Tuờởn nghe xong, ửởi laồi ngay:
ựỗng giang tỷồ cửớ huyùởt do hửỡng.
Nghụa laõ:
Sửng ựỗng tỷõ xỷa maỏu côn àỗ.
mën nhù’c hai trêån chiïën thù’ng lûâng lêỵy trùn sửng
Baồch ựỗng: chiùởn thựng cuóa Ngử Quyùỡn phaỏ tan quên

Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

89

Nam Hấn xêm lûúåc vâo nùm 938, vâ chiïën thù’ng ca
Trêìn Hûng Àẩo tiïu diïåt toân bưå binh thuìn xêm lûúåc
ca qn Ngun vâo nùm 1288.
Vua Minh nghe rửỡi, coỏ veó khửng bựỗng loõng; nhỷng cng
phẫi khen lâ cêu àưëi hay, lúâi vùn chổi, tûá hng hưìn,
àanh thếp. Vâ sau àố nhâ vua àậ tiïëp àậi àoân sûá bưå Viïåt
Nam rêët hêåu. (1)

TA CH AÊÈNG CHÕU PHONG

Àaâo Duy Tûâ, ngûúâi laâng Hoa Trai, huyïån Ngổc Sún, nay
lâ huån Tơnh Gia, tónh Thanh Hốa, sinh nùm 1572, mêët
nùm 1634. Bưë ưng lâ nghïå nhên hất chêo. Ưng rêët thưng
minh, hổc giỗi, lẩi cố tâi thao lûúåc, nhûng khi nẩp àún ài
thi vúái nhâ Lï, bõ phấc giấc lâ con nhâ hất xûúáng àânh
phẫi àíi vïì. Ưng bûåc chđ bỗ Lï theo Nguỵn. Ưng lâ
ngûúâi àậ cho àù’p ly Trêën Ninh ly Trûúâng Dc vâ àấnh
bẩi qn Trõnh nhiïìu phen.
Nùm K t (1629), sau khi àíi àûúåc nhâ Mẩc, Trõnh
Trấng àûúåc vua Lï phong lâm sû ph, Thanh vûúng. Nhên
àố, Trõnh Trấng mën lêëy danh nghơa nhâ Lï bù’t cha
(1)

Vïì nhên vêåt ca thoẩi nây mưỵi ngûúâi kïí mưỵi khấc, nhûng vïì hai
cêu àưëi thị nối chung khưng cố gị khấc nhau lù’m.

HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

90

Nguỵn phẫi hâng phc. Chuáa Trõnh sai sûá mang sù’c vua
Lï vaâo phong cho cha Nguỵn Phc Ngun chûác Thấi
phố qëc cưng, d cha Nguỵn cho con ra chêìu vâ nưåp ba
chc thúát voi vâ ba chc chiïëc chiïën thuìn.
Cha Nguỵn tiïëp sûá, nhûng khưng mën th phong
mâ cng khưng mën tn theo u sấch ca cha Trõnh.
Ưng bên hỗi Àâo Duy Tûâ vïì cấch àưëi phố.
Tûâ khun cha Nguỵn hậy cûá nhêån sù’c rưìi sệ cố
cấch. Ưng sai lâm mưåt cấi mêm hai àấy bỗ túâ sù’c phong
ca cha Trõnh vâo giûäa hai àấy, kêm theo mưåt mẫnh giêëy
viïët bưën cêu thú. Cha Nguỵn sai àïí lïỵ vêåt vâo chiïëc
mêm àố vâ sai sûá lâ Vùn Khng mang ra Thùng Long àïí
tẩ ún vua Lï, cha Trõnh.
Cha Trõnh chó thêëy cố lïỵ vêåt mâ khưng cố biïíu tẩ vïì
viïåc àûúåc vinh phong, lêëy lâm nghi lù’m. Sau cố ngûúâi
thêëy cấi mêm dây mâ nùång, múái khấm phấ ra lâ mêm hai
àấy. Túâ sù’c vâ mẫnh giêëy àûúåc lêëy ra, dêng lïn Cha.
Cha Trõnh thêëy cố bưën cêu thú chếp úã mẫnh giêëy nhû
sau:
Mêu nhi vư dõch,
Mõch phi kiïën tđch.
Ấi lẩc têm trûúâng,
Lûåc lai tûúng à õch.
Cẫ triïìu àịnh khưng ai hiïíu nghơa ra lâm sao cẫ. Sau

phẫi múâi Trẩng Bng (1) àïën àïí hỗi. Trẩng Bng liïëc mù’t



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

91

xem qua vâ giẫi ngay rựỗng: Mờu nhi vử dừch nghụa laõ
chỷọ mờu maõ khửng cố dêëu phïët thïë tûác lâ chûä “dû”; Mõch
phi kiïën tđch nghơa lâ chûä “mõch” mâ bỗ chûä “kiïën” ài, thïë
tûác lâ chûä “bêët”; Ất lẩc têm trûúâng nghơa lâ chûä “ấi” mâ
bỗ chûä “têm” ài, thïë tûác lâ chûä “th”; Lûåc lai tûúng àõch
nghơa lâ chûä “lûåc” àưëi àõch vúái chûä “lai” hai chûä àïí cẩnh
nhau, thïë tûác lâ chûä “sù’c”.
Vêåy cẫ bưën cêu thú lâ bưën chûä: Dû bêët th sù’c, (ta
khưng nhêån sù’c phong). Hổ Nguỵn khưng chõu thêìn phc
triïìu àịnh cho nïn lâm ra bưën cêu thú àố.
Cha Trõnh tûác lù’m, sai àíi theo bù’t sûá giẫ lẩi,
nhûng sûá giẫ àậ bỗ ài xa rưìi.

BÊY GIÚÂ EM ÀẬ CỐ CHƯÌNG

Tc truìn, sau khi àậ biïët rộ chđnh Àâo Duy Tûâ lâ kễ
lâm ra v àưë chûä(1), Trõnh Trấng bûåc lù’m, nhûng cng rêët
phc tâi Àâo Duy Tûâ, nïn àậ sai ngûúâi àem nhiïìu vâng
bẩc vâ mưåt bûác mêåt thû vâo thuët Tûâ, àïí hông thu phc
(3)

(1)

Trẩng Bng: tûác trẩng ngûúâi lâng Bng (Phng Xấ); tïn gổi
thên mêåt cuãa Phuâng Khù’c Khoan (1528 - 1613). Chuá yá: àïën nùm
1629, thị Phng Khù’c Khoan mêët àậ lêu rưìi. Cêìn hiïíu tđnh chêët
thiïëu chđnh xấc lõch sûã ca giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam).
Xem giai thoẩi: Ta chùèng chõu phong.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

92

ưng vïì lâm qn sû cho mịnh. Xem xong thû, Tûâ móm
cûúâi, giẫ lẩi sưë vâng bẩc, rưìi lêëy giêëy bt viïët mưåt bâi ca
dùån àûa vïì cho cha Trõnh. Bâi ca nhû sau:
Ba àưìng mưåt múá trêìu cay,
Sao anh chùèng hỗi nhûäng ngây côn khưng?
Bêy giúâ em àậ cố chưìng,
Nhû chim vâo lưìng, nhû cấ cù’n cêu!
Cấ cù’n cêu biïët àêu mâ gúä,
Chim vâo lưìng biïët thã nâo ra?...
Trõnh Trấng àổc bâi thú trïn, biïët Tûâ khưng mën thay
àưíi chđ, nhûng nhâ cha vêỵn kiïn trị phấi ngûúâi ài d
dưỵ Tûâ mưåt lêìn nûäa. Tûâ thêëy vêåy, lẩi nhúâ ngûúâi gûãi ln
hai cêu nûäa ra Àâng Ngoâi:
Cố lông xin tẩ ún lông,
Àûâng ài lẩi nûäa mâ chưìng em ghen.
D dưỵ, mua chåc mậi khưng àûúåc, Trõnh Trấng tûác
quấ, tûâ chưỵ mïën phc chuín sang cùm ghết Tûâ. Cha tưi

hổ Trõnh àùåt ra nhûäng cêu hất nhû sau àïí àẫ kđch Tûâ:
Cố ai vïì vúái Àâng Trong,
Nhù’n nhe “bưë àỗ” liïåu trưng àûúâng vïì. (1)
Mẫi tham lúåi, bỗ qụ quấn tưí,
Àêët nûúác ngûúâi d cố cng khưng...
hóåc:
Rưìng khoe vûúåt giố tung mêy,(2)
Biïët àêu rưìng àêët cố ngây xấc tan...



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

93

Tûâ hay biïët cấc cêu hất êëy chó cûúâi khêíy vâ câng quët
têm nghiïn cûáu kïë hoẩch phấ Trõnh.

ÏËCH NGƯÌI ÀẤY GIÏËNG

Thúâi Lï Trung Hûng, cố Nguỵn Àùng Cẫo lâ mưåt ngûúâi
nưíi tiïëng trong viïåc ûáng àưëi.
Nguỵn Àùng Cẫo qụ úã lâng Hoâi Bậo, huån Tiïn Du,
tónh Bù’c Ninh; khưng rộ nùm sinh vâ mêët, chó biïët ưng
àêåu thấm hoa vâo khoẫng Lï Hy Tưng (1676 - 1705).
Bêëy giúâ, vua Khang Hy nhâ Mận Thanh sai sûá mang
chiïëu sang nûúác Nam, båc mổi ngûúâi phẫi gổt àêìu, giốc
tốc nhû ngûúâi Mận. Àûúåc tin êëy, Vua Lï Hy Tưng lo lù’m,
liïìn tûác tưëc cûã Nguỵn Àùng Cẫo lïn ẫi Nam Quan tiïëp sûá
Thanh àïí tịm cấch thoấi thấc. Lïn àïën cûãa ẫi, sau khi àậ

àem lệ lúåi hẩi ra biïån lån vúái sûá giẫ, Àùng Cẫo bên lâm
mưåt bâi biïíu gûãi sûá giẫ mang vïì cho vua Thanh. Vua
Thanh xem túâ biïíu, phc tâi hng biïån ca Àùng Cẫo, bên
hẩ chiïëu bậi bỗ viïåc êëy ài.
(3)
(4)

Nối “bưë àỗ” cng cố ấm chó vâo chưỵ Tûâ hổ Àâo.
Àâo Duy Tûâ lâ tấc giẫ bâi vùn nưíi tiùởng Ngoồa long cỷỳng, tỷồ vủ
mũnh vỳỏi con rửỡng nựỗm cố ngây sệ vûúåt giố tung mêy.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

94

Đt lêu sau, Àùng Cẫo cố dõp ài sang sûá nhâ Thanh, vua
Thanh thêëy Àùng Cẫo hay chûä, liïìn ra mưåt vïë àưëi nhû
sau:
Lậo khuín lẩc mao, do hûúáng àịnh tiïìn phïå nguåt.
Nghơa lâ:
Chố giâ rng lưng, côn ngống ra sên sa nguåt (trùng);
Nghe cêu àưëi àêìy giổng khinh miïåt. Àùng Cẫo bûåc tûác
liïìn ửởi ngay laồi mửồt cờu rựỗng:
Tiùớu oa oaón caónh, maồn cû tónh àïí khuy thiïn.
Nghơa lâ:
ÏËch con ngù’n cưí, cng ngưìi àấy giïëng dôm trúâi.
Cêu trẫ lúâi thêåt ngang tâng, cố móa bổn thưëng trõ Mận
Thanh kiïën thûác hểp hôi, nhû ïëch ngưìi àấy giïëng, têìm

mù’t chó thêëy trúâi bựỗng miùồng giùởng chỳỏ coỏ biùởt ờu trỳõi
rửồng bao la.
Vua Thanh thêëy Àùng Cẫo àưëi àấp cûáng cỗi, khen lâ
ngûúâi cố dng khđ, vâ tỗ vễ rêët kđnh trổng ưng. Tûâ àêëy,
triïìu Khang Hy nhâ Thanh khưng sấch nhiïỵu gị nûúác
Nam ta nûäa.



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

95

PHONG NGUÅT VƯ BIÏN

Tc truìn Nguỵn Àùng Cẫo tđnh nïët bûâa bậi, phống
tng, ngưng ngẩo, khưng coi ai vâo àêu cẫ; ngoâi thõt chố
vâ rûúåu ngon khưng côn ham thđch gị nûäa.
Ngây ưng vâo àiïån thđ, àấng lệ àưỵ àêìu, nhûng vị tđnh
ưng nhû thïë, triïìu àịnh múái àấnh xëng hâng thûá ba
(thấm hoa). Ưng cng biïët vêåy, nïn khi con giai ưng lâ
Nguỵn Àùng Tn sinh con àêìu lông lâ Nguỵn Àùng
Àẩo, mưỵi lêìn bùở chaỏu, ửng thỷỳõng nỷồng rựỗng: Triùỡu ũnh
gheỏt tao cỷỏng cửớ khửng cho ửợ traồng nguyùn, nhỷng thựỗng
beỏ naõy maõ khưng cho àưỵ trẩng thị khưng àûúåc àêu!”
Thûúâng ngây úã trong triïìu, ưng nối nùng khưng kiïng
súå gị cẫ, do àố àậ mêëy lêìn bõ biïëm trët.
Khi sûá nhâ Thanh sang sấch phong, ài àïën trẩm Xûúng
Giang thị dûâng lẩi, àûa cho cha Trõnh mưåt vng gêëm,
viïët mưåt chûä cân thêåt to. Cẫ triïìu khưng ai giẫi àoấn àûúåc,

cha Trõnh phaói ựồc chú triùồu ửng vaõo ùớ hoói.
ệng thỷa rựỗng:
- Cấi trô àấnh àưë nhỗ nhùåt êëy, bộ bên gị mâ cha
thûúång phẫi bêån lông suy nghơ.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

96

Rưìi ưng cêìm bt qụåt àêỵm mûåc viïët mưåt nết xưí àïí trẫ
lúâi. Cha hỗi dun cúá, ưng nối:
- Tûúång ca quễ “cân” cố 3 nết ngang thïm vâo mưåt nết
xưí thị thânh chûä vûúng, cố thïë thưi.
Thúâi gian ưng lâm chấnh sûá sang cưëng nhâ Thanh, mưåt
bûäa ài qua mưåt cấi cha rûúâng cưåt hïët sûác lưång lêỵy, viïn
sûá Thanh cng ài theo múâi ưng àïì cho mêëy chûä “biïín
ngẩch” (bûác hoânh phi), ưng liïìn viïët ngay hai chûä “trng
nhõ”. Cẫ phấi bưå nhâ Thanh àïìu phên vên khưng hiïíu
sûá giẫ Viïåt Nam mën nối gị. Cëi cng Nguỵn Àùng
Cẫo múái cûúâi maõ giaói thủch rựỗng:
- ờy laõ bửởn chỷọ Phong nguyùồt vư biïn” viïët giẫn lûúåc.
Phong nguåt vư biïn lâ chûä sùén trong sấch, cố nghơa lâ:
Giố trùng vư têån khưng cố búâ bïën nâo. Nhûng àưìng thúâi
cng cố nghơa thûá hai lâ: Chûä phong chûä nguåt mâ khưng
cố nết ngoâi biïn. Búãi thïë, úã àêy, Àùng Cẫo chó cêìn viïët
mưåt phêìn ca hai chûä êëy tûác lâ chó cêìn viïët hai chûä (trng
nhõ) lâ àậ nối lïn niïåm cẫ cêu Phong nguåt vư biïn.
Thêåt lâ thưng minh vâ dđ dỗm, sûá nhâ Thanh vâ nhûäng

ngûúâi cng ài àïìu hïët sûác kđnh phc tâi mêỵn tiïåp tuåt
vúâi ca Nguỵn Àùng Caão.



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

97

RĂ ỈN TRĂỈNG, RƯÌNG VÂNG

Trong sưë cấc nhâ thú ph nûä quen thåc, bâ Àoân Thõ
Àiïím khưng nhûäng lâ mưåt nhâ thú nưíi tiïëng, mâ côn tỗ ra
lâ mưåt ngûúâi rêët cố tâi mêỵn tiïåp trong viïåc ûáng àưëi.
Àoân Thõ Àiïím sinh nùm 1705 vâ mêët nùm 1748, hiïåu
lâ Hưìng Hâ nûä sơ, ngûúâi lâng Giai Phẩm (nay lâ lâng Hiïën
Phẩm), huån Vùn Giang, tónh Hûng n.
Tûúng truìn hưìi bâ côn nhỗ tíi, mưåt hưm àang àổc
sấch Bù’c sûã, anh råt bâ lâ ưng Àoân Doaọn Luờn ra mửồt
cờu ửởi rựỗng:
Baồch xaõ ỷỳng aồo, Quyỏ bẩt kiïëm nhi trẫm chi.
Nghơa lâ:
Rù’n trù’ng cẫn àûúâng, Qu tët gûúm ra chếm.(1)
Bâ Àiïím khưng cêìn nghơ àưëi ln:
Hoâng long phuå chu, Vuä ngûúäng thiïn nhi thaán viïët. (2)
(1)

(2)

Quyá: tûác Lûu Qu tïn thêåt ca Hấn Cao tưí. Khi Qu qua mưåt

cấi àêìm thêëy con rù’n trù’ng, liïìn tët gûúm ra chếm. (Tđch nây
úã trong Bù’c sûã.)
V: tûác vua Hẩ V. Khi vua V qua sưng, cố con rưìng vâng nưíi
lïn, ngûúâi trong thuìn àïìu súå, riïng vua vêỵn bịnh tơnh nhû
thûúâng, sau rưìng phẫi lùån ài. (Tđch nây úã trong Bù’c sûã.)



98

HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

Nghơa lâ:
Rưìng vâng àưåi thuìn, V ngûãa mùåt mâ than.

HAI CƯ ÀIÏÍM, HAI ƯNG LN

Mưåt hưm bâ Àiïím àang soi gûúng úã cûãa sưí, ưng Ln
trưng thêëy àổc cho bâ mưåt vïë cêu àưëi nhû sau:
Àưëi kđnh hoẩ mi, nhêët àiïím phiïn thânh lûúäng àiïím.
Nghơa lâ:
Soi gûúng vệ mây, mưåt nết hốa

thânh hai nết.

Cêu nây cng côn cố nghơa lâ mưåt cư Àiïím hốa

ra hai cư

Àiïím.

Bâ Àiïím nghe xong, àưëi lẩi ngay:
Lêm trị ngoẩn nguåt, chđch ln chuín tấc song
ln.
Nghơa lâ:
Túái ao xem trùng, mưåt vûâng biïën ra hai vûâng.
Cêu nây cng cố chó mưåt ưng Ln, hốa

ra hai ưng Ln.

Thïë lâ kễ tấm lẩng ngûúâi nûãa cên, hai anh em chùèng ai
chõu keám ai.



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

99

KHƯNG HAM PH QU

Bâ Àoân Thõ Àiïím lâ ngûúâi cố sù’c àểp, cố lúâi nối vùn
hoa, cố cûã chó tao nhậ, nïn bâ nưíi danh rêët súám.
Nùm bâ 16 tíi, thûúång thû Lï Anh Tën nhên khưng
cố con mën àûa bâ vïì lâm con ni, àïí dêng cho cha
Trõnh Giang. Nghe tiïëng bâ sânh thú Nưm, Lï Anh Tën
mën thûã tâi. Lc bâ múái àïën nhâ, ưng bên ra àêìu àïì:
“Mưåt ngây khưng thêëy nhû lâ ba thu”
vâ bẫo bâ võnh thú qëc êm. Bâ iùớm liùỡn ngờm rựỗng:
Nhỷọng maõng mờởy khực giang(1) cờỡm haồc,

Ngỳọ àậ vâ phen àưíi lấ ngư.
Lï Anh Tën khen ngúåi khưng ngúát rưìi ngỗ mën tiïën
bâ vâo cung cha Trừnh. Nhỷng baõ khửng bựỗng loõng, beõn
laồi cuõng anh laõ Doận Ln dúâi nhâ úã túái chưỵ ngûúâi cha
àang dẩy hổc úã lâng Lẩc Viïn, huån n Dûúng, tónh
Kiïën An, àïí trấnh trûúác nhûäng sûå khưng hay cố thïí xẫy
ra vị viïåc tûâ hưm êëy.
(1)

Giang: gẫy àân, àấnh àân.



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

100

VÏË ÀƯËI HAI NGHƠA

Nùm bâ Àoân Thõ Àiïím 25 tíi (1730) thị thên ph
mêët úã núi dẩy hổc. Bâ cng mể vâ anh àûa linh cûäu vïì
qụ mai tấng; rưìi àố ba mể con lẩi túái ng cû úã lâng Vư
Ngẩi, huån Àûúâng Hâo (M Hâo) tónh Hûng n.
Bêëy giúâ bâ Àiïím thûúâng thay anh trong viïåc th tiïëp
cấc tên khấch. Bâ vưën lâ cư gấi tâi sù’c, lẩi giỗi vïì khoa
giao tïë, nïn tiùởng tựm baõ lỷõng lờợy khựp nỳi. Ngỷỳõi ta ửỡn
rựỗng: khi bâ Àiïím gip anh tiïëp khấch, tuy “dêng rau
mëi mâ hún cẫ trên tu”. Do àố khấch àïën thùm anh bâ
àậ nhiïìu, mâ nhûäng khấch “phong lûu cưng tûã” àïën àïí
dôm ngố bâ cng lù’m.

Khi êëy cố hoâng giấp V Diïåm, ngûúâi lâng Thưí Vûúång
(Hâ Tơnh) vúái cấc bẩn lâ tiïën sơ Nhûä Àịnh Toẫn úã xậ
Hoẩch Trẩch (Hẫi Dûúng) vâ tiïën sơ Nguỵn Cưng Thấi úã
lâng Kim L (Hâ Àưng) cng kếo nhau àïën nhâ bâ Àiïím.
Cấc “thêìy giấm” àûúåc bâ Àiïím tiïëp àậi rêët lõch sûå, bâ cho
ngûúâi bûng khay trêìu ra múâi, trïn khay cố àïí mưåt bûác hoa
tiïn viïët mưåt cêu àưëi:
Àịnh tiïìn thiïëu nûä khuyïën tên lang



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

101

Hai chûä thiïëu nûä úã àêy cố hai nghơa: “giố nhể” hóåc “cư
gấi”. Hai chûä tên lang lâ “cêy cau” thị àưìng êm vúái hai
chûä tên lang lâ “châng rïí”. Búãi vêåy vïë àưëi cng cố thïí hiïíu
theo hai nghơa. Mưåt lâ: Trûúác sên giố thoẫng phêët cêy cau.
Mưåt lâ: Trûúác sên cư gấi múâi châng rïí.
Cấc thêìy àổc xong vïë àưëi, rưìi sấu mù’t ngố nhau, chùèng
ai àưëi lẩi àûúåc. Thïë lâ trêìu cng chùèng kõp ùn, àõnh
chông ghểo cng tiïu tan hïët; cấc thêìy àânh nhậ nhùån gûãi
lúâi châo bâ ch rưìi vưåi vậ rt lui...

NHÚÂ CỐ RÊU MÂ THOẤT ÀÔN

Khoẫng Lï - Trõnh, cố ưng Trêìn Vùn Trûá, sinh nùm
1715, khưng rộ nùm mêët, ngûúâi lâng Tûâ Ư, huån Thanh
Miïån, tónh Hẫi Dûúng lâ ngûúâi nưíi tiïëng thanh liïm vâ

nhên hêåu.
Ưng àưỵ tiïën sơ, hay sấng tấc thú vùn, cố lâm nhiïìu chûác
quan to úã trong triïìu, cëi cng thêëy chđnh sûå trong triïìu
quấ àưỵi mc nất, liïìn cấo lậo vïì trđ sơ. Ai nêëy àïìu tiïëc.
Thúâi gian vïì nhâ, ưng biïët viïn tri huån huån mịnh
(Thanh Miïån) lâ kễ rêët hấch dõch, hïỵ ai qua dinh mâ
khưng xëng ngûåa, xëng cấng àïìu bõ hù’n àấnh àôn. Mưåt
hưm, nhên ài chúi qua huån, ưng mûúån mưåt con bô cúäi ài,



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

102

nghïnh ngang khưng chõu xëng. Lđnh huån lưi ưng vâo
quan. Ưng kïu lâ thêìy àưì giâ ài dẩy hổc úã tónh xa múái vïì
nïn khưng hay biïët lïå nây, vẫ lẩi lïå quan båc phẫi xëng
ngûåa chûá khưng båc xëng bô. Lậo huån thết lấc mưåt
hưìi, truy hỗi sấch nổ, vùån sấch kia àïí thûã thấch thêìy àưì.
Sau chûâng nhû thêëy ưng àưëi àấp trưi chẫy, ung dung, lẩi
cố tíi tấc, nïn cng cố nïí, lậo huån liïìn bẫo ưng:
- L ra tưåi nhâ thêìy lâ phẫi àấnh àôn, nhûng ta nïí cấi
bưå rêu ca thêìy nïn tha àôn cho. Vêåy thêìy phẫi àưëi cêu
àưëi ta ra àïí tẩ ún nghe!
Rưìi lậo huån ra vùở ửởi rựỗng:
Huyùồn quan Thanh Miùồn kiùởn vử lùợ nhi dc cưng.
Nghơa lâ:
Quan huån Thanh Miïån thêëy kễ vư lïỵ nïn mën
àấnh.

Ưng nghê Tûâ Ư thêëy nối “nïí cấi bưå rêu” bên cûúâi khêíy
vâ àổc:
Tiïën sơ Tûâ Ư hẩnh hûäu tu nhi àù’c thoất.
Nghơa lâ:
Tiïën sơ Tûâ Ư may nhúâ cố rêu mâ thoất àôn.
Lậo huån nghe xong biïët ngay àố lâ tûúáng cưng hổ
Trêìn; súå toất mưì hưi, vưåi sp xëng lẩy lc van xin rưëi rđt.
Ưng nghiïm sù’c mùåt, chónh cho mưåt hưìi vïì àẩo àûác
khiïm tưën, chùn dên... rưìi bỗ ài.



Giai thoẩi vùn hổc Viïåt Nam

103

Thïë lâ cấi lïå “hẩ mậ” hưëng hấch, vư l cng bõ “hẩ” ln
tûâ àố.(1)

BA SƯNG, BƯËN MĂỈT

Lï Q Àưn, tûå Doận Hêåu, hiïåu Qụë Àûúâng, sinh nùm
1726, mêët nùm 1783, ngûúâi laâng Diïn Haâ, huån Diïn Hâ,
tónh Thấi Bịnh, lâ con ca Trung hiïëu cưng Lï Trổng Thûá
(àưỵ tiïën sơ, lâm quan àïën Hịnh bưå thûúång thû).
Tûâ thã nhỗ, àậ nưíi tiïëng thêìn àưìng, 14 tíi àậ àổc hïët
Tûá thû, ng kinh, sûã, truån, vâ àổc àïën cẫ bấch gia, chû
tûã, mưåt ngây cố thïí lâm xong mûúâi bâi ph. Nùm 13 tíi
theo cha lïn hổc úã Kinh àư, 17 tíi thi hûúng àêåu giẫi
ngun, 26 tíi thi hưåi àêåu àêìu, vâo thi àịnh cng àêåu

àêìu, trng bẫng nhận (vị khoa êëy khưng lêëy trẩng
ngun).
Tûúng truìn nùm múái lïn 7 tíi, mưåt hưm cố ngûúâi
bẩn ca cha àïën chúi, thêëy ch bế thưng minh àơnh ngưå,
(1)

Thoẩi nây Àùng khoa lc sûu giẫng cho lâ chuyïån Trûúng Phu
Duyïåt, ngûúâi Kim Àêu, Thanh Miïån. Vïì cêu àưëi thị vïë ra khưng
khấc gị, côn vïë àưëi lẩi cố khấc àưi chûä; Cêu ca Duåt àưëi lẩi
nhû sau: “Kim àêu hoâng giấp hẩnh hûäu tu phi hoẩch miïỵn.
(Hoâng giấp lâng Kim Àêu nhúâ cố bưå rêu mâ àûúåc tha àấnh
àôn).



HOÂNG NGỔC PHẤCH - KIÏÌU THU HOẨCH

104

hỗi àêu nối àûúåc àêëy thị rêët lêëy lâm kinh ngẩc. Nhên
mën thûã thïm tâi ca Àưn, ưng khấch trỗ vâo con sưng
chẫy quanh sau vûúân nhâ, úã chưỵ àố sưng tûå chia ra lâm
ba nhấnh, bên tûác cẫnh ra mưåt vïë àưëi: “Tam xun”
ba con sưng). Vïë àưëi nây bïì ngoâi cố vễ khấ àún giẫn,
nhûng k thûåc lâ rêët “hốc ba”, vị 2 chûä “Tam xun”, chûä
nâo cng chó cố ba nết, hún nûäa chûä “xun”
lẩi cng
chó lâ chûä “tam”
quay ngang lẩi (mưåt phêìn tû vông
o

trôn, 90 ) mâ thưi.
Ch bế 7 tíi hiïíu ngay cấi lù’t lếo ca vïë àưëi, nhêët
thiïët khưng chõu mù’c lûâa vị vễ dïỵ dâng ca nố. Àưn nhịn
quanh àïí tịm . Chúåt trưng lïn mùåt ưng khấch, thêëy ưng
ta àang àeo mc kónh, Àưn mûâng quấ, bên tûác cẫnh àưëi
lẩi ngay lâ “Tûá mc” (bưën mù’t).
Vïë àưëi lẩi nây lâ hïët sûác tâi tịnh úã chưỵ Àưn àậ tịm ra
2 chûä cng rêët giẫn dõ, mưỵi chûä chó cố 4 nết, nhêët lâ chûä
“mc” lâ “mù’t” lẩi cng chđnh lâ chûä “tûá” lâ “bưën” quay
ngang, (quay chïåch mưåt phêìn tû vông trôn, 90 o) mâ thânh.
Vïë àưëi tûác cẫnh lẩi côn nïu lïn àûúåc mưåt nết àùåc àiïím ca
ưng khấch giâ lâ àeo kđnh. Khấch thấn phc àûáng dêåy
nù’m lêëy hai vai ca ch bế mâ nối: “Tâi hổc ca ch rưìi
sệ dổc ngang mưåt àúâi!”