Bài giảng Ngôn ngữ học đối chiếu - Trần Văn Phước

DẪN LUẬN
NGÔN NGỮ HỌC ĐỐI CHIẾU
(INTRODUCTION TO CONTRASTIVE LINGUISTICS)
By
Associate Prof. Dr.TRAN VAN PHUOC
For
MA in Contrastive Linguistics

1


ĐỀ CƯƠNG CHI TIẾT
A.MỤC ĐÍCH:
- Phân tích những giống nhau và khác nhau giữa các ngôn ngữ;
- Ứng dụng vào lĩnh vực dạy và học ngoại ngữ, thực hành sử dụng ngoại
ngữ và tiếng mẹ đẻ.
B.NỘI DUNG:
1.Tổng quan về Ngôn ngữ học đối chiếu
1.1.Khái niệm “Đối chiếu, So sánh”
1.2.Ngôn ngữ học đối chiếu là gì?
1.3.Cơ sở lý luận của NNHĐC
1.4.Lịch sử quá trình hình thành và phát triển của NNHĐC
2.Nhiệm vụ của Ngôn ngữ học đối chiếu
2.1.Nhiệm vụ ứng dụng lý thuyết ngôn ngữ học
2.2.Nhiệm vụ ứng dụng thực hành ngôn ngữ

2


3.Phương pháp nghiên cứu và thủ pháp đối chiếu
3.1.Phương pháp ngôn ngữ học

3.2.Phương pháp miêu tả
3.3.Phương thức đối chiếu
3.4.Thủ pháp đối chiếu
4.Những nguyên tắc chung trong đối chiếu ngôn ngữ
5.Thực hành đối chiếu

3


C.TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH:
1.Bùi Mạnh Hùng (2008) NGƠN NGỮ HỌC ĐỐI CHIẾU, NXB Giáo dục.
2.Chesterman, Andrew (1998) CONTRASTIVE FUNCTIONAL ANALYSIS, John Benjamins
Publishing Company, Amsterdam/ Philadelphia.
3.James, Carl (1992) CONTRASTIVE ANALYSIS, Longman, London and New York.
4.Krzeszowski, Tomasz P. (1990) CONTRASTING LANGUAGES – The Scope of Contrastive
Linguistics, Mouton de Gruyter, Berlin New York.
5.Lado, Robert (1957) LINGUISTICS ACROSS CULTURES, Michigan University Press
(NGÔN NGỮ HỌC QUA CÁC NỀN VĂN HOÁ (2002) Bản dịch của Hoàng Văn Vân, NXB
ĐHQG Hà Nội).
6.Lê Quang Thiêm (1989 tái bản và bổ sung năm 2005) NGHIÊN CỨU ĐỐI CHIẾU CÁC NGÔN
NGỮ, NXBĐHQG-Hà Nội.
7.Nguyễn Thiện Giáp (2009) CÁC PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU NGƠN NGỮ, NXB Gíao
dục, Hà Nội.
8.Nguyễn Văn Chiến (1992) NGÔN NGỮ HỌC ĐỐI CHIẾU VÀ ĐỐI CHIẾU CÁC NGƠN NGỮ
ĐƠNG NAM Á, Viện KHXHVN, Viện Đơng Nam Á - Hà Nội.
9.Trần Hữu Mạnh (2007) NGÔN NGỮ HỌC ĐỐI CHIẾU - CÚ PHÁP TIẾNG ANH - TIẾNG
VIỆT, NXB ĐHQG Hà Nội.

4

D. ĐÁNH GIÁ HỌC PHẦN:
1.Bài kiểm tra cá nhân:
2.Bài nghiên cứu nhóm (2000 từ):
3.Bài thu hoạch cá nhân / thi:

20%
20%
60%

5


1.TỔNG QUAN
VỀ NGÔN NGỮ HỌC ĐỐI CHIẾU
1.1.Khái niệm “Đối chiếu, So sánh “
1.So sánh (Comparison) là thao tác tư duy giúp con
người nhận thức hiện thực khách quan.Hoạt động so sánh
hoạt động đối chiếu “một cái này” với “một cái khác”, nhằm
vạch ra mối quan hệ giữa chúng.
Trong khoa học, so sánh được coi như một thủ pháp
nghiên cứu phổ quát.Trong ngôn ngữ học, so sánh là một
thủ pháp phân tích, một phương pháp nghiên cứu các tài
liệu ngơn ngữ.

6


Có 2 loại so sánh:
(1) So sánh bên trong 1 ngơn ngữ (đơn vị, phạm trù thuộc các

cấp độ, bình diện khác nhau…)
(2) So sánh bên ngoài 2 hoặc nhiều hơn 2 ngôn ngữ theo 2
cách:
(2.a) So sánh không hệ thống, ngẫu nhiên
(2.b) So sánh đồng loạt, theo trình tự các hiện tượng, yếu tố,
đơn vị… , là cơ sở cho việc hình thành ngành Ngơn ngữ học so
sánh.

7


2. “Đối chiếu (Contrast/Contrastive analysis)” thường
được dùng để chỉ phương pháp hoặc phân ngành nghiên
cứu lấy đối tượng chủ yếu là 2 hay nhiều ngơn ngữ. Mục
đích của nghiên cứu là làm sáng tỏ những nét giống nhau
(similarities) và khác nhau (differences) hoặc chỉ làm sáng
tỏ những nét khác nhau mà thôi. Nguyên tắc nghiên cứu
chủ yếu là nguyên tắc đồng đại/ nguyên tắc đồng đại động
(dynamic synchronic principle).

8


1.2.Ngơn ngữ học đối chiếu (confrontative, comparative, contrastive
linguistics) là gì?
• NNHĐC là một phân ngành NNH nghiên cứu so sánh hai hay nhiều hơn
hai ngôn ngữ bất kỳ để xác định những điểm giống nhau và khác nhau giữa
các ngôn ngữ đó, khơng tính đến vấn đề các ngơn ngữ được so sánh có
quan hệ dịng họ hay thuộc cùng một loại hình hay khơng.
1.3.Cơ sở lý luận của NNHĐC

• NNHĐC là sự nghiên cứu liên ngôn ngữ (interlanguage study). Ngữ liệu
được nghiên cứu có thể thuộc các ngơn ngữ (nguồn (source language) và
đích (target language)) sống động, đang sử dụng hay thậm chí đã chết,
nhưng chúng phải là các đại biểu thích hợp của các ngơn ngữ được nghiên
cứu.

9


* NNHĐC không chỉ đơn thuần là NNH Ứng dụng mà thực chất
có thể nói là thuộc cả hai lĩnh vực: ngôn ngữ học lý thuyết
(pure/theoretical linguistics) và ngôn ngữ học ứng dụng
(applied linguistics).
* Ngoài thuật ngữ NNHĐC, phân ngành này có nhiều tên gọi
khác như phân tích đối chiếu, nghiên cứu đối chiếu, nghiên
cứu xuyên ngôn ngữ (cross linguistics), nghiên cứu tương
phản, ngôn ngữ học so sánh miêu tả,…
1.4.Lịch sử quá trình hình thành và phát triển của NNHĐC

10


2.Nhiệm vụ của Ngôn ngữ học đối chiếu
2.Ngôn ngữ học đối chiếu (comparative/ confrontative/
contrastive linguistics) giúp xác định cái giống nhau và khác nhau về
mặt cấu trúc, hoạt động và sự phát triển của các ngôn ngữ theo
nguyên tắc đồng đại.
2.1.Nhiệm vụ ứng dụng lý thuyết ngôn ngữ học
2.1.1.Đối với loại hình học phân loại, việc nghiên cứu đối chiếu về cơ
bản tập trung vào những sự giống nhau có đặc tính loại hình.

11


2.Nhiệm vụ của Ngôn ngữ học đối chiếu
2.1.2. Đối với đặc trưng học, việc nghiên cứu đối chiếu về cơ bản tập trung
vào những sự khác nhau.
2.1.3. Đối với phổ niệm học ngôn ngữ, việc nghiên cứu đối chiếu chỉ tập
trung vào những sự giống nhau. Nhưng đây là là sự giống nhau có tính phổ
biến.
2.1.4. Đối với loại hình học đối chiếu, việc nghiên cứu đối chiếu thường tập
trung vào
(1) những nét chung nhất cho mọi ngôn ngữ;
(2) những nét chiếm ưu thế trong nhiều ngôn ngữ;
(3) những nét phổ biến ở một số ngôn ngữ;
(4) nét riêng của một ngôn ngữ.

12


2.1.5. Đối với ngôn ngữ học so sánh lịch sử, nghiên cứu đối
chiếu tập trung cơ bản vào việc truy tìm những sự giống nhau
trên những hiện tượng khác nhau, tìm những tương đồng lịch
sử giữa các ngơn ngữ trong cùng ngữ hệ.
2.1.6. Đối với ngữ vực học, nghiên cứu đối chiếu cơ bản nhằm
vào những sự giống nhau giữa các ngơn ngữ trong cùng một
khu vực do q trình tiếp xúc lịch sử-văn hố của các tộc
người nói những ngôn ngữ trong khu vực.

13

2.2.Nhiệm vụ ứng dụng thực hành ngôn ngữ
2.2.1. Ứng dụng vào Dạy và Học ngoại ngữ nhằm hướng tới
những giống nhau và khác nhau cần yếu giữa tiếng mẹ đẻ và
tiếng Anh (ngoại ngữ khác) gây ra những giao thoa ngôn ngữ
nhất định trong học tập ngoại ngữ:
(1).Những nét giống nhau cần yếu: trật tự từ, thành phần câu
(A-V)..
(2).Những nét giống nhau khơng cần yếu: ngơn ngữ nào cũng
có ngun âm (phổ niệm)…

14


(3).Những nét khác nhau cần yếu: từ và thanh điệu (V) -từ và
trọng âm (A)…
(4).Những nét khác nhau không cần yếu: động từ có thời, thể,
thức (A) trong khi động từ tiếng Việt khơng có.

(5).Những nét tương ứng cần yếu: một hình thức giống
nhau những nội dung ở 2 ngơn ngữ khác nhau; hình thức
khác nhau nhưng nội dung biểu đạt giống nhau (biên
dịch); ý nghĩa ngữ pháp giống nhau nhưng hình thức và
phương thức, phương tiện biểu hiện khơng tương ứng.

15


(6).Những nét tương ứng khơng cần yếu: chỉ có giá trị về

lý luận ngôn ngữ.
(7).Những nét phi tương ứng cần yếu: ở ngơn ngữ đối
chiếu nào đó, tồn tại một phạm trù ngôn ngữ A nhưng ở
ngôn ngữ khác lại khơng. Ví dụ: đối chiếu thành ngữ, tục
ngữ…
(8). Những nét phi tương ứng không cần yếu: tiếng mẹ đẻ
tồn tại một phạm trù ngơn ngữ nào đó khơng có trong
ngoại ngữ đang học.
16


Việc đối chiếu tiếng mẹ đẻ với một ngoại ngữ nào đó, cho phép
giải quyết hàng loạt những vấn đề thuộc lĩnh vực giảng dạy
ngoại ngữ:
1.Vấn đề giao thoa ngôn ngữ và ảnh hưởng tiêu cực của tiếng
mẹ đẻ, vấn đề lỗi.
2.Tập hợp và lựa chọn các tài liệu ngôn ngữ và tài liệu lời nói
với những đặc điểm cấu trúc, hành chức và hoạt động của
ngôn ngữ đối chiếu.

17


3.Xác lập một trình tự nhất quán đối với tài liệu học tập ngoại
ngữ.
4.Xây dựng một hệ thống hữu hiệu các thủ pháp giảng dạy
nhằm giải thích tài liệu học tập ngoại ngữ.
5.Tạo ra và biên soạn một hệ thống các bài tập hợp lý và một
hệ thống các sách giáo khoa ngoại ngữ có chỗ dựa khoa học.

18


2.2.2. Ứng dụng vào Phân tích lỗi và sữa lỗi: NNHĐC liên
quan chặt chẽ tới việc phân tích lỗi khi nó giúp chúng ta đi tìm
ngun nhân của lỗi qua những ảnh hưởng của N1 đối với N2.
Một mặt phải tập trung vào sự dự báo những lỗi sai có tính
chất tiềm ẩn (error) nhằm phịng ngừa chúng. Mặt khác cũng
hướng tới việc phân tích những lỗi sai hiển hiện (mistakes,
faults) để tìm ra nguyên nhân gây ra lỗi do các giao thoa ngôn
ngữ nào đưa lại.

19


2.2.3. Ứng dụng vào dịch thuật (lý thuyết dịch) và
dịch máy: chỉ ra được cái chung về mặt nội dung (ý
nghĩa) mà những đơn vị ngôn ngữ khác nhau trong
những ngơn ngữ khác nhau biểu đạt nó. Đây là sự
đồng nhất về ngữ nghĩa của các đơn vị, các phương
tiện biểu hiện khác nhau.
Với mục đích phiên dịch máy, NCĐC cố gắng tìm
ra những nét khác nhau về chức năng ở 2 cấp độ: hình
thái học và cú pháp học của 2 ngôn ngữ (ngôn ngữ
khởi phát và ngôn ngữ phiên dịch
20


3.Phương pháp nghiên cứu và thủ pháp đối chiếu
trong ngôn ngữ học

3.1.Phương pháp ngôn ngữ học:
3.1.1.Phương pháp miêu tả: quan sát, miêu tả ngôn ngữ như một
hệ thống-cấu trúc ở mọi bình diện, cấp độ, thuộc tính…của
các đơn vị ngơn ngữ, những mối liên hệ, quan hệ, cách thức tổ
chức và trật tự tôn ti…của chúng theo một quan điểm hoặc
trường phái (quan điểm truyền thống, cấu trúc, cải biến tạo
sinh, tầng bậc, chức năng, tri nhận…sư phạm…) trên nguyên
tắc:
a) Phân biệt đơn vị ngôn ngữ (khách quan) và đơn vị phân
tích (chủ quan do người nghiên cứu đặt ra)
b) Phân biệt đơn vị ngôn ngữ (chung, khái quát) và các dấu
hiệu thuộc tính của nó (riêng, bộ phận hợp thành của đơn vị).

21


3.Phương pháp nghiên cứu và thủ pháp đối chiếu
trong ngôn ngữ học
c) Phân biệt những thủ pháp cơ bản luận giải bên trong (thuộc
về nội bộ ngôn ngữ) và thủ pháp luận giải bên ngồi (ngồi
cấu trúc ngơn ngữ) và luận giải kỹ thuật (dùng biện pháp kỹ
thuật) được áp dụng.
3.1.1.1.Những Thủ pháp cơ bản luận giải bên trong (thuộc về
nội bộ ngơn ngữ):
*Thủ pháp phân loại, hệ thống hố lưỡng phân/ cặp đối
lập (binary/opposition pairs) hoặc chủng lọai (types) bao
gồm việc xác định, phân chia, phân loại thành các nhóm, các
loại, hệ thống con, hệ thống lớn các đơn vị ngôn ngữ và cả
việc xác định các phạm trù, các mặt, các thuộc tính của các
đơn vị này.

22


*Thủ pháp tháo gỡ cấu trúc các loại đơn vị, các phạm trù
trong đó bao gồm các phương thức hệ hình và phương thức cú
đoạn. Trong phương thức hệ hình có các thủ pháp đối lập
trường ngữ nghĩa, cú pháp; trong phương thức cú đoạn có thủ
pháp kết hợp, vị trí…
*Thủ pháp phân tích thành tố trực tiếp (Immediate
Constituents - IC)
*Thủ pháp phân tích vị từ - tham tố (Predication Analysis/
Semantic Roles Analysis)
*Thủ pháp phân tích nghĩa tố (Componential Analysis)

23


3.1.1.2.Những Thủ pháp luận giải bên ngoài (ngoài cấu trúc ngôn
ngữ):
-Luận giải đơn vị ngôn ngữ trong mối quan hệ của nó với hiện tượng
ngồi ngơn ngữ, trong đó bao gồm các thủ pháp: xã hội học, thủ
pháp lơ-gích-tâm lý, thủ pháp cấu âm-âm học…
-Luận giải đơn vị ngôn ngữ trong quan hệ nó với đơn vị khác, trong
đó bao gồm phương thức đồng nhất giữa các cấp độ ngôn ngữ,
phương thức phân bố…
*Những Thủ pháp xã hội học:
- thủ pháp địa lý ngôn ngữ (phương ngữ…),
- thủ pháp miêu tả chuẩn phong cách (phong cách sách vớ, thông
tục, tiếng lóng, nghị luận, hành chính, …),
- thủ pháp miêu tả biến tố, biến thể…

24


*Thủ pháp trường nghĩa (field analysis), nghĩa kết
hợp (collocation analysis),
*Thủ pháp phân tích ngơn cảnh/cảnh huống
(context of situation analysis),
*Thủ pháp phân bố (distributional analysis),
*Thủ pháp phân tích văn cảnh (co-text analysis),
*Thủ pháp thay thế (replacement),
*Thủ pháp cải biến (transformational analysis):
lồng ghép (embedding), nối ghép (conjoining),
chèn (insertion), đảo (inversion), hòan thành
(completion), cắt bỏ (deletion)…
25