Những vấn đề kinh tế của hộ gia đình nông dân hiện nay

Xã h i h c, s 2 - 1991 1
C AH

NH NG V N
KINH T
GIA ÌNH NƠNG DÂN HI N NAY
TRÂN AN PHONG *
CAO

C PHÁT **

Phát tri n nông thôn là công cu c to l n đang đ c Nhà n c c ng nh các c p, các ngành quan tâm. D
góp ph n xác đ nh các c s khoa h c cho vi c ho ch đ nh các chi n l c và chính sách v phát tri n nông
nghi p và nông thôn trong 3 n m 1989-1991, Vi n Quy ho ch và Thi t k nông nghi p đã ti n hành đi u tra t i
26 huy n thu c các vùng khác nhau trong c n c v i tr ng tâm là nghiên c u v th c tr ng kinh t c a các h
gia đình nơng dân, nh ng khó kh n, h n ch c a h và gi i pháp phát tri n.
ng th i đã nghiên c u đánh giá
v đi u ki n kinh t -xã h i chung các xã đi m, các huy n nh m tìm hi u "mơi tr ng" ho t đ ng c a các
nông h , ph n ng c a h đ i v i nh ng thay đ i "môi tr ng". Vi n đã c s l ng l n cán b đ c hu n
luy n chuyên sâu tr c ti p ph ng v n g n 3.000 h nông dân. K t qu đi u tra đã đ c x lý.
1. i u ki n s n xu t c a h gia đình nơng dân.
T sau Ngh quy t 10, gia đình nơng dân tr thành đ n v s n xu t c s t

ng đ i t ch .

Bình quân 1 h gia đình đ ng b ng sông C u Long và duyên hài Trung B có 6-7 nhân kh u, 3-4 lao
đ ng; trung du,mi n núi phía B c, 1 h có 5-6 nhân kh u, 2-3 lao đ ng; đ ng b ng sơng H ng và Khu IV
c , 1 h có 4-5 nhân kh u, 1-3 lao đ ng.
Da s ch h là nam gi i (70-80%), trình đ v n hóa trung bình đ ng b ng sơng H ng là l p G-7; Khu IV
c , trung du, mi n núi phía B c và duyên h i Trung B là l p 5-6; đ ng b ng sông C u Long là l p 3-4.
Di n tích canh tác trung bình c a m t h

các t nh phía B c 0,8-0,4 ha, duyên h i Trung B

0,4 - 0,6 ha, đ ng b ng sông C u Long 0,6-1,0 ha. các t nh phía B c, ru ng đ t đã ít l i th ng phân chia
manh mún, bình qn 1 h có t i 5-10 mánh. nhi u vùng có s chênh l ch v bình quân ru ng đ t cho nhân
kh u ( Thanh Hóa có n i t i 3-6 l n).
Cao B ng và nh ng n i đã gi i tán h p tác xã, nông dân l y l i ru ng góp vào tr
nơng dân khơng có ho c thi u ru ng đ làm n sinh s ng.

c đây làm cho m t s

Công c lao đ ng c a nông dân ch y u là thô s , g m: cày, b a, g u tát n c, trâu bị cày kéo (50% h có)
. M t s h có máy phun thu c, máy tu t lúa, máy b m n c ( đ ng b ng sông C u Long và duyên hái Trung
B ), r t ít h
đ ng b ng sơng C u Long có máy cày. V i nh ng đ c tr ng nh trên, có th coi đa s nông h
c a n c ta là các nông h nh .
2. Thu nh p c a nông dân.
T sau Ngh quy t 10, thu nh p và đ i s ng c a nông dân đ c nâng cao. N m 1990 đ t kho ng 300.000
đ/ng i. Có s chênh l ch đáng k v m c thu nh p gi a các vùng: trung du, mi n núi phía B c và Khu IV c
đ t 150.000 - 250.000 đ/ng i; đ ng b ng sông H ng 200.000 – 300.000 đ/ng i; duyên h i Nam Trung B
300.000 - 400.000 đ/ng i; đ ng b ng sông C u Long 400.000 - 500.000 đ/ ng i. Có s phân hóa ngày càng
rơ r t gi a các h
nơng thơn. Thanh Hóa, m c thu nh p gi a 10% nghèo nh t và 10% giàu nh t nhi u n i
chênh nhau t i h n 10 l n. Thu nh p bình quân huy n L p Th ch - V nh Phú 170.000 đ/ng i/n m, huy n
Tháp M i - ng Tháp đ t trên 1.000.000 đ/ng i/ n m.
M t b ph n nơng dân (20-30%) đang giàu lên nhanh chóng. V n cịn 20-30% nơng dân ln
tr ng nghèo khó, trong đó kho ng 10% r t khó kh n.

trong tình

*

. Phó ti n s Vi n tr ng Vi n Quy ho ch và nhà k nơng nghi p.
. Phó ti n s , tr ng b môn Quy ho ch nông nghi p vi n Quy ho ch và Thi t k nông nghi p.

**

B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


2

Xã h i h c, s 2 - 1991
3. C c u ho t đ ng s n xu t kinh doanh c a nông h .

Ho t đ ng ph bi n c a các nông h g m ho t đ ng trên đ ng ru ng, ho t đ ng
ngoài (s đ ).

Tuy v y,

nhà và ho t đ ng bên

m i vùng, đ i v i t ng nhóm nơng h , c c u c a các ho t đ ng khác nhau.

Nông nghi p là ho t đ ng chính c a dân c nông thôn đem l i 70-90% thu nh p c a các nơng h . Trong đó
tr ng tr t chi m 60-80%, ch n nuôi 10-30%. h u h t các vùng, tr m t s n i đ ng b ng sơng C u Long,
khơng cịn tình tr ng đ c canh cây lúa, m c dù lúa v n là cây tr ng chính. đ ng b ng sông C a Long lúa v n.
chi m 70-85% thu nh p c a nông dân. Hoa màu và cây công nghi p chi m t tr ng ngày càng t ng. Ch n ni

có xu h ng t ng và có tri n v ng l n, nh ng bi h n ch do thi u th tr ng tiêu th .
Ngành ti u th công nghi p nơng thơn th i gian g n đây có xu h ng gi m, nh t là các c s s n xu t t p
trung do thi tr ng tiêu th bi thu h p, yêu c u ch t l ng cao và ch còn chi m 5-10% thu nh p c a nông dân.
Tuy v y, các ngành ngh truy n th ng, các ho t đ ng d ch v t nhân có xu h ng t ng.
Các ho t đ ng buôn bán, làm thuê có xu h ng t ng, đem l i 5-15% thu nh p c a các nơng h .
Thanh Hóa, các ho t đ ng này đem l i g n 30% thu nh p c a nông h trong n m.

T nh Gia-

Kinh t v n có nhi u ti m n ng l n, có nhi u mơ hình hi u qu cao, nh t là các vùng đ ng b ng sông
C u Long, mi n ông Nam B , Tây Nguyên và các vùng ven đô thi l n, có th đem l i trên 30% thu nh p c a
h gia đình nơng dân. Tuy v y, nhìn chung kinh t v n phát tri n còn ch m. các vùng đ ng b ng sông H ng,
Khu IV c và nhi u n i khác ch a có s quan tâm thích đáng c a nơng dân. Trung bình v n m i ch đem l i 510% thu nh p c a nông h . Th c t
đ ng b ng sông H ng, Khu IV c và nh ng n i ru ng đ t ít, đa s các
h nơng dân ch s d ng h t 40-50% s c lao đ ng trên đ ng ru ng,làm ra s n ph m ch y u là l ng th c, đ
đáp ng nhu c u c a b n thân gia đình h sau khi n p thu và các kho n chi phí. Kho ng 30% h có s n ph m
hàng hóa đáng k . Cịn các kho n chi tiêu khác và tích l y c a gia đình ch y u do ch n ni và các ho t đ ng
khác đem l i. Kh n ng t tích, l y v n đ m r ng sân xu t r t h n ch và kh n ng làm giàu t s n xu t nông
nghi p c ng r t h n ch . M c dù v y b ng con đ ng thâm canh khai thác có hi u qu h n ru ng đ t và lao
đ ng hi n có, nơng dân v n có th t ng thu nh p đáng k , nh ng h nghèo hi n đang thâm canh th p cịn có th
t ng t i g p h n 2 l n so v i hi n nay. H ng làm giàu lâu dài c a nông dân vùng này là ph i đi vào các
ngành phi nông nghi p (d ch v , ti u th công nghi p và công nghi p...).
các vùng bình qn ru ng đ t cao, nơng dân có nhi u sàn ph m tr ng tr t làm hàng hóa và có th thu
nh p l n t đ ng ru ng.
các vùng cao nguyên, mi n núi cịn có th phát tri n m nh nơng nghi p c ng nh lâm nghi p. Y u t h n
ch l n đây là v n, k thu t và th tr ng.
4.

c đi m các nhóm h .

Các h khá, tr c h t th ng có ch h là ng i sáng t o, n ng đ ng. Ngoài ra, m t ph n do h có lao đ ng,
ru ng đ t và v n. Th i gian v a qua, h l i đ c t o đi u ki n thu n l i. H đ c c p nhi u ru ng đ t h n,
đ c h ng l i nhi u h n do s d ng nhi u các lo i d ch v và v t t đ c tr giá phân ph i t l thu n v i
ru ng đ t. H l i m nh d n phát tri n ngành ngh và các ho t đ ng phi nơng nghi p. Thanh Hóa, thu nh p phi
nơng nghi p c a nhóm h khá cao, g p 3-4 l n nhóm nghèo. S h này s ti p t c giàu lên, h đang là nh ng

B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 2 - 1991 3
mô hình t t nơng thơn. Nguy n v ng chính c a các h này là mu n có đ
đ nh lâu dài c a Nhà n c.
Các h nghèo tr

c h t là do không bi t làm n. M t s ít h do l

cs

ng h và khuy n khích n

i bi ng (3-5%), neo đ n...

Các h này th ng ít lao đ ng so v i s l ng nhân kh u (đông con, cha m già y u), làm n kém, n
n n,nên đ c chia ít ru ng Khơng có cơng c s n xu t, khơng có ho c có ít v n. H th ng không n m đ c k
thu t nông nghi p thông th ng, nên làm theo câm tính, d a d m, khơng có k ho ch ch đ ng, nên hi u qu
th p. H th ng dùng gi ng đã thối hóa, bón phân ít ch b ng 40 đ n 70% yêu c u, khơng cân đ i, các khâu
ch m sóc khác c ng ch đ m b o m c th p. Nhi u h bón phân vơ c t ng đ ng, nh ng các khâu khác làm
không đúng k thu t, nên n ng su t v n th p h n 1,3 - 2 l n so v i các h khác. Hi u qu ch n nuôi, làm v n,

ao c ng r t th p. H th ng đi làm thuê v i ngày công r vào lúc nông nhàn. H ph thu c nhi u vào h p tác
xã, h th ng n h p tác xã, đa s t "khoán 100" t i nay ch a tr đ c, b tính lãi ngày m t t ng. a s các h
thu c nhóm này khó cô đi u ki n v n lên, m t s ngày càng n n n nhi u h n, nghèo đi n u khơng có bi n
pháp h tr tích c c t phía c ng đ ng.
Các h trung bình s ti p t c có s phân hóa. M t s s tích l y v n và kinh nghi m v n lên làm giàu b ng
c các ngành phi nông nghi p. M t s s ti p t c s n xu t nông nghi p nh ng v i trình đ thâm canh cao h n,
m c thu nh p khá h n.
nâng cao thu nh p, các h nghèo và trung bình ph i ti p t c thâm canh cây tr ng, v t nuôi trên c
d ng ti n b k thu t đã tr thành ph thông. Ch c n t i các kho n đ u t nh , h có th nhanh ng ng t
50a. n ng su t cây tr ng. Các h khá, gi i ph i đa d ng hóa s n xu t kinh doanh bàng cách phát tri n s
các lo i nơng s n hàng hóa giá tr cao, phát tr n ngành ngh , d ch v , áp d ng các k thu t m i có trình đ
5. Môi tr

s áp
ng 30n xu t
cao.

ng ho t đ ng c a nông h .

Ho t đ ng c a h gia đình nơng dân ch u s tác đ ng m nh m c a môi tr ng t nhiên, kinh t và xã h i
xung quanh, mà tr c ti p nh t là c p thôn xã và huy n. Khi đ c t ch , các h gia đình đ u c g ng thích
nghi v i hoàn c nh, s d ng nh ng đi u ki n v t ch t và ki n th c mình có đ đ t t i các m c tiêu c a nông h
mà đ i v i phàn l n nông dân các vùng là đàm bào l ng th c và có thu nh p n đ nh cao h n.
- Y u t "môi tr ng" quan tr ng đã nh h ng l n t i ho t đ ng c a nông dân trong m t th i gian dài và
hi n nay v n có nh h ng l n các t nh phía B c là h p tác xã nông nghi p. T sau Ngh quy t 10, b máy
c a h p tác xã đã gi m nh kho ng 50% ho t đ ng c a các h p tác xã nông nghi p đã thay đ i theo h ng ch
y u là h ng d n và d ch v cho dân, tuy v y đa s v n mang nhi u d u n c a ph ng th c c . Ph n l n các
h p tác xã bi m t v n do khê đ ng s n ph m trong dân, do bao c p, do xây d ng c b n... nên ch th c hi n
đ c các khâu h ng d n s n xu t, đ m b o t i tiêu n c và cùng v i chính quy n th c hi n các chính sách xã
h i. Ch m t s h p tác xã có th cung ng (nh t là ng tr c) cho dân nh phân bón, gi ng, b o v th c v t,

làm đ t b ng máy. M c dù v y, ph n l n các h p tác xã v n thu c a dân theo t l quy đinh nên gây th c m c.
m t s n i mi n núi đã gi i tán h p tác xã nông nghi p, các khâu d ch v s n xu t không ai đ ng ra lo,
đã nh h ng x u đ n s n xu t, đ i s ng và tâm lý xã h i nông thôn.
Tuy th , s đ ng nông dân các đi m đi u tra đ ng b ng sông H ng và Khu IV c , duyên h i Nam Trung
B cho r ng c n có m t t ch c đ ng ra lo chung các khâu n c, b o v th c v t và cung ng v t t .
Trong đi u ki n hi n nay, m c dù vai trò s n xu t c a các h p tác xã nông nghi p gi m sút, nh ng các h p
tác xã v n là nhân t quan tr ng đâm b o s n đinh v kinh t , chính tr và xã h i nông thôn, nh t là trong
v n đ ru ng đ t đ ng b ng sông H ng và Khu IV c .
Hi p tác trong s n xu t là quy lu t t t y u c a m i n n s n xu t phát tri n.đ c thúc đ y b i các quy lu t
kinh t . N c ta c ng khơng đ ng ngồi quy lu t đó. Tuy nhiên, c n có hình th c t ch c thích h p.
Nh ng n m g n đây đã có nh ng thay đ i quan tr ng theo h ng đúng đ n là làm cho các h p tác xã tr
thành các liên hi p kinh t th c s t nguy n c a các h gia đình nơng dân . Theo chúng tơi, đ t o ti n đ cho
nh ng cai cách tri t đ ti p theo c a h th ng h p tác xã nông nghi p, tr c h t c n gi i quy t v n đ ru ng đ t
và các chính sách xã h i nơng thơn. Thay đ i quy mô h p tác xã nh ng không thay đ i ph ng th c và n i
dung ho t đ ng, trong đi u ki n hi n nay h u nh khơng góp ph n gi i quy t v n đ .
H th ng d ch v s n xu t các c p g m cung ng v t t , nhân gi ng, thú y, b o v th c v t, th y nơng, đi n,
tín d ng, thu mua... đang trong quá trình đ i m i. Ph n l n các c s c ho t đ ng gi m sút ho c g p khó kh n,
nh t là các c s nhân gi ng, thú y, b o v th c v t. H th ng chuy n giao k thu t t i nông dân h u nh v n
ho t đ ng theo c ch c và suy gi m. S suy y u này đang nh h ng x u t i s n xu t c a các h gia đình
nơng dân. m t s t nh phía Nam đang hình thành các c s ho t đ ng theo ph ng th c m i h ng t i ph c

B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


4

Xã h i h c, s 2 - 1991

v tr c ti p các h gia đình nơng dân có hi u qu cao. Tuy v y, c n có s nghiên c u s p x p l i th ng nh t t
Trung ng t i c s cùng v i vi c t ng c ng các c s v t ch t k thu t.
- Các chính sách kinh t , xã h i c a Nhà n c đ i v i nông thôn đang nh h ng m nh m tr c ti p t i m i
nông h . Ngh quy t 10 c a ng đã kh i d y s n ng đ ng s8ng t u c a kho ng 70-80% nơng h , đã khuy n
kích và t o đi u ki n thu n l i cho h ch đ ng đ u t , áp d ng khoa h c k thu t đ t ng c ng s n xu t và
t ng thu nh p. M t khác, 20-30% h nghèo khó v n ch a t kh i đ ng đ c, và m t s m t còn bi nh h ng
(đ c chia ít ru ng, s h tr gi m),do v y v n khó kh n.
ã đ n lúc c n có m t chính sách m i ti p thêm ngu n đ ng l c m nh m thúc đ y phát tri n s n xu t nơng
nghi p nói riêng và nơng thơn nói chung. Trong đ các chính sách kinh t ph i g n li n v i các chính sách xã
h i. C n u tiên gi i quy t v n đ ru ng đ t, đâm b o công b ng h p lý ban đ u cho m i ng i dân nơng
thơn, sau đó s d ng các quy lu t kinh t đ đi u ch nh.
Nhìn chung l i, h gia đình nơng dân n c ta đang tr l i thành t bào không ch v m t xã h i mà có
trong s n xu t kinh doanh. a s là các đ n v s n xu t nh v i đ y đ các đ c tr ng đi n hình. M c thu nh p
c a nơng dân nhìn chung cơn th p, đ c bi t kho ng 10% còn nhi u khó kh n c n đ c c ng đ ng h tr . C n có
s đi u Ch nh nhanh chóng và đ ng b đ t o đ ng l c m i cho các h gia đình nơng dân và t o đi u ki n thu n
l i cho h t v n lên, có chính sách h tr riêng bi t cho các h nghèo và nông dân các vùng nghèo.

B n quy n thu c vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn